Osuwisko w Lachowicach (Beskidy Zachodnie): skutki powodzi z 2001 r.
Nestor Oszczypko*, Jan Golonka*, Witold Zuchiewicz*
The landslide at Lachowice (Western Outer Carpathians, Poland): effects of catastrophic flood in 2001. Prz. Geol., 50: 893–898. S u m m a r y. The landslide at Lachowice was formed on July 27th, 2001, at 2 p.m., during a catastrophic flood that affected the western segment of the Polish Outer Carpathians. After prolonged rainfall, an old landslide located on the slope of the Mt. Parcha³ówka became reactivated and, at the same time, a new landslide originated nearby. Most of the buildings of Zawodzie hamlet (close to Lachowice) were destroyed, some of them completely. The whole process lasted some 15 minutes, and the landslide tongue partially dammed part the Lachówka stream. To avoid such disasters in the future, the local authorities should pay more attention to the widely accessible maps of landslide hazard, available at the Polish Geological Institute and other geological institutions in southern Poland. Key words: landslides, catastrophic floods, Outer West Carpathians
Powstanie osuwiska w Lachowicach ko³o Suchej by³o wydarzeniem ze wszech miar spektakularnym. Nie tylko dlatego, ¿e nale¿a³o ono do najwiêkszych w historii nasze-go kraju. Przede wszystkim dlatenasze-go, ¿e tragedia ta sta³a siê natychmiast wydarzeniem medialnym; ekipy telewizyjne skierowa³y swe kamery na osuwisko wkrótce po tym jak ono powsta³o. Rozmiar zniszczeñ i potêgê karpackiego górotworu mog³y „podziwiaæ” miliony telewidzów w ca³ej Polsce. Wydarzenie to by³o szokiem dla mieszkañców wsi Lachowice i okolicznych wiosek, którzy przez d³ugi okres czasu zadawali sobie pytanie: jak to siê mog³o staæ? Czy mo¿na temu by³o zaradziæ? Czy coœ podobnego mo¿e wydarzyæ siê w przysz³oœci?
Autorzy znaleŸli siê w Lachowicach wkrótce po powstaniu osuwiska, wezwani przez pos³a Sejmu Rzeczpo-spolitej Józefa Lassotê, aby na gor¹co oceniæ zniszczenia i mo¿liwe przysz³e zagro¿enia spowodowane osuwiskiem. Ju¿ pierwszy rzut oka na osuwisko i jego otoczenie zmusi³ nas do zadania sobie kolejnego pytania: jak mo¿na by³o w tym miejscu postawiæ tyle domów? Przecie¿ w tym rejonie osuwisk nie brakuje (Ksi¹¿kiewicz, 1958, 1966, 1974; Golonka & Wójcik, 1977; Golonka i in., 1981; Paul i in., 1996; Bajger, 1994; Bajger-Kowalska, 2002). W latach 1968–1970 Pañstwowy Instytut Geologiczny zarejestro-wa³ i wykona³ dokumentacjê osuwisk wystêpuj¹cych na terenie ca³ych Karpat. W razie zagro¿enia powodzi¹ infor-macje te powinny byæ wykorzystane przez lokalne sztaby kryzysowe, przede wszystkim zaœ nie nale¿y na tych tere-nach wydawaæ pozwoleñ budowlanych.
Lokalizacja
Miejscowoœæ Lachowice znajduje siê w Beskidzie Makowskim, w zachodniej czêœci polskich Karpat Zachod-nich (ryc. 1). Masyw ten tworz¹ w¹skie na ogó³ grzbiety górskie o orientacji NE–SW i szerokoœci 1–3 km, rozdzie-lone p³askodennymi dolinami lewobrze¿nych dop³ywów Skawy (ryc. 1). Od SW nad Lachowicami góruje G. Opusniok (819 m n.p.m.), podczas gdy pozosta³e szczyty górskie w tej okolicy nie przekraczaj¹ 645 m npm. Osu-wisko „Zawodzie” w Lachowicach powsta³o na SE zboczu G. Parcha³ówka (595 m n.p.m.), opadaj¹cym (oko³o 14°) do doliny potoku Stryszawka, którego dno znajduje siê na rzêdnej 443 m n.p.m.
Etapy rozwoju osuwisk w Beskidzie Makowskim Beskid Makowski, podobnie jak Œl¹ski i ¯ywiecki, s¹ obszarami wystêpowania licznych osuwisk, zarówno w trakcie ca³ego holocenu, jak i wspó³czeœnie (Ziêtara, 1968; Bober, 1984; Bednarz, 1986; Bajgier, 1994; Alexandro-wicz, 1996; Margielewski, 1998; Kr¹piec & Margielewski, 2000; Bajgier-Kowalska, 2002). Holoceñskie fazy rozwoju osuwisk wi¹zano przede wszystkim z epizodami zwilgot-nienia klimatu i równoczesnymi niemal fazami wzmo¿onej aktywnoœci fluwialnej w dorzeczu górnej Wis³y (m.in. Alexandrowicz, 1996; Starkel, 1997), a niekiedy tak¿e ze wstrz¹sami sejsmicznymi (Margielewski, 1998; Kr¹piec & Margielewski, 2000), szczególnie w trakcie ma³ej epoki lodowej oraz w ubieg³ym stuleciu. Krzywa aktywnoœci osuwisk, zestawiona dla Beskidu Makowskiego (Kr¹piec & Margielewski, 2000) ujawnia wiele epizodów wzmo¿onej intensywnoœci ruchów masowych, wyraŸnie zbie¿nych w czasie, wzglêdnie nastêpuj¹cych z niewielkim opóŸnieniem w stosunku do katastrofalnych powodzi oraz deszczów nawalnych. Epizody te mia³y miejsce w latach: 1903, 1913, 1934, 1924–1925, 1940, 1943, 1948, 1950, 1958, 1960, 1970, 1972 (powodzie) oraz 1931, 1949, 1962, 1974, 1980 (deszcze nawalne). Do najbardziej kata-strofalnych nale¿a³y powodzie w latach 1903, 1934 i 1970, a ostatnio 1997 (por. tak¿e: Cebulak, 1998; Niedba³a, 1998).
Historia wydarzeñ
Osuwisko w Lachowicach (przysió³ek Zawodzie) powsta³o w pi¹tek, 27 lipca 2001 r. By³ to czas katastrofal-nej powodzi w Polsce. W wyniku d³ugotrwa³ych, inten-sywnych opadów deszczu nast¹pi³o nas¹czenie wod¹ i zaburzenie równowagi zbocza góry Parcha³ówki. Oko³o godziny 14 nast¹pi³o osuniêcie siê zbocza. Rozegra³o siê to na oczach Grzegorza Krawczyka, so³tysa Lachowic (Starzak, 2001). Jecha³ on akurat oszacowaæ szkody powo-dziowe, które nie by³y wielkie w porównaniu z takimi miejscowoœciami, jak Budzów czy Maków Podhalañski. I nagle osunê³o siê zbocze, na którym sta³ przysió³ek Zawo-dzie. Gwa³towne przesuwanie siê zbocza trwa³o oko³o piêtnastu minut. So³tys sta³ jak s³up soli, po chwili jednak wezwa³ przez telefon komórkowy stra¿ po¿arn¹, która przyjecha³a natychmiast. Najpilniejsz¹ spraw¹ by³o prze-prowadzenie ewakuacji ludzi z miejsca tragedii. Dziêki energicznym dzia³aniom stra¿y po¿arnej ewakuacjê prze-prowadzono natychmiast i uda³o siê unikn¹æ ofiar ludz-kich. Straty materialne natomiast by³y znaczne. Wiele
*Instytut Nauk Geologicznych UJ, ul. Oleandry 2A, 30-063 Kraków; nestor@ing.uj.edu.pl;
domów zosta³o zniszczonych w momencie powstania osu-wiska. Inne mia³y w znacznym stopniu uszkodzon¹ kon-strukcjê. Kilkadziesi¹t osób pozosta³o bez dachu nad g³ow¹. Rodzinê Trzopów trzeba by³o usun¹æ si³¹. Stali i patrzyli na agoniê swego domu, który rozpada³ siê na ich oczach (Starzak, 2001). Rysy i pêkniêcia zamienia³y siê z czasem w szczeliny, w które mo¿na by³o rêkê w³o¿yæ. Symbolem zniszczeñ móg³by staæ siê samochód osobowy, który zosta³ na asfaltowej dró¿ce wewn¹trz osuwiska.
Wiêkszoœæ mas skalnych osunê³a siê w ci¹gu kilkuna-stu minut, dochodz¹c do brzegu potoku Stryszawka. Potem nast¹pi³o powolne przesuwanie siê naruszonych mas skal-nych, w szczególnoœci jêzora osuwiska. Stworzy³o to dodatkowe zagro¿enie powodziowe. Zaistnia³o niebezpie-czeñstwo zatamowania wód potoku i zalania gêsto zalud-nionej doliny. Stra¿ po¿arna przyst¹pi³a wiêc niezw³ocznie do usuwania materia³y skalnego z czo³a jêzora osuwisko-wego siêgaj¹cego dna potoku. Na szczêœcie deszcz przesta³ padaæ.
Teren osuwiska zosta³ zabezpieczony, pojawi³y siê tablice z ostrze¿eniem „Poruszanie siê po osuwisku grozi œmierci¹”. W ci¹gu paru dni po katastrofie w pobli¿u miej-sca s³ychaæ by³o odg³osy ³ami¹cego siê drewna. Niektóre domy, które pocz¹tkowo wygl¹da³y na s³abo uszkodzone, popêka³y i grozi³y zawaleniem. Dotyczy³o to g³ównie domów postawionych z pustaków; domy ca³kowicie drew-niane by³y uszkodzone w mniejszym stopniu. Powstaniu ogromnego, nowego osuwiska towarzyszy³o odnowienie siê osuwiska starego, po³o¿onego na wschód, w bezpoœred-nim s¹siedztwie. W obrêbie tego starego osuwiska i na jego obrze¿ach by³y wybudowane domy. Niektóre z nich zosta³y wyraŸnie uszkodzone, inne zaœ wygl¹da³y na nie-uszkodzone. Szybka inspekcja terenowa osuwiska pozwo-li³a na okreœlenie obszaru zagro¿onego. Medialne nag³oœnienie osuwiska w Lachowicach spowodowa³o nap³ywanie licznych transportów z pomoc¹ w postaci ¿yw-noœci, odzie¿y, koców. W jakiœ czas potem pojawili siê
równie¿ geolodzy z Pañstwowe-go Instytutu GeologicznePañstwowe-go, aby dodaæ osuwisko do istniej¹cego katalogu.
Sytuacja geologiczna Omawiany obszar jest usytu-owany w pó³nocnej czêœci p³asz-czowiny magurskiej, oko³o 3,5 km na SE od czo³a nasuniêcia magurskiego (ryc. 1, 2). Ta czêœæ jednostki magurskiej nale¿y do strefy facjalnej Siar (Ksi¹¿kie-wicz, 1966; Koszarski i in., 1974, Borys³awski i in., 1981; ¯ytko i in., 1989; Paul i in., 1996). Strefê Siar buduj¹ w¹skie fa³dy o orien-tacji NE–SW (ryc. 2). J¹dra anty-klin s¹ utworzone zazwyczaj z piaskowców ciê¿kowickich oraz ³upków pstrych formacji z £abo-wej. Warstwy ropianieckie uka-zuj¹ siê jedynie w osiowych czêœciach fa³dów antyklinalnych na wschód od Suchej Beskidz-kiej. Wzglêdnie szerokie synkli-ny, do których nale¿y p³at synklinalny Góry Parcha³ówki (ryc. 2, 3), s¹ utworzone z piaskowców magurskich facji glaukonitowej (piaskowce z W¹tkowej; por. Koszarski & Koszarski, 1985), podœcielo-nych ³upkami zembrzyckimi (warstwami podmagurskimi; por. Ksi¹¿kiewicz, 1966).
Warstwy ropianieckie (senon–paleocen) s¹ oddzielone cienkim pakietem ³upków pstrych od piaskowców ciê¿ko-wickich (Golonka, 1981). S¹ to przewa¿nie piaskowce gru-bo³awicowe, zielonkawe i niebieskawe, miêkkie, wapniste. Czêsto spotykane s¹ piaskowce zlepieñcowate i zlepieñce, z³o¿one g³ównie z kwarcu i skaleni. Zlepieñce te niekiedy Tatry
Tatra units flisz podhalañski Podhale flysch pieniñski pas ska³kowy Pieniny Klippen Belt p³aszczowina magurska Magura Nappe jednostka Dukli-Grybowa Dukla-Grybów unit p³aszczowina œl¹ska Silesian Nappe p³aszczowina podœl¹ska Subsilesian Nappe molasy mioceñskie Miocene molasses andezyty mioceñskie miocene andesites nasuniêcia g³ówne major thrusts nasuniêcia podrzêdne subordinate thrusts uskoki faults obszar badañ study area £uski p³aszczowiny magurskiej:KR– krynicka,BY– bystrzycka,RS– Raczy i Siar
KR BY RS
Slices of Magura Nappe: – Krynica, – Bystrica (Nowy S¹cz), – Raèa and Siary CZ SK PL 10km NOWY TARG MYŒLENICE NOWY S¥CZ BY KR RS RS KR BY RS BY KR
Ryc. 1. Mapa geologiczna p³aszczowiny magurskiej (wg ¯ytko i in., 1989) Fig. 1. Geological map of the Magura Nappe (based on ¯ytko i in., 1989)
warstwy magurskie (górny eocen) Magura beds (Upper Eocene)
warstwy podmagurskie (górny eocen) Sub-Magura beds (Upper Eocene)
obszar badañ study area ³upki pstre (paleocen-eocen)
Variegated Shales (Paleocene-Middle Eocene)
warstwy hieroglifowe, piaskowce ciê¿kowickie i pasierbieckie (dolny i œrodkowy eocen) Hierogliphic beds, Ciezkowice and Pasierbiec sandstones (Lower and Middle Eocene)
500m
G. Pierchalowa
Lachowice
Ryc. 2. Szkic geologiczny osuwiska w Lachowicach Fig. 2. Geological sketch of the Lachowice landslide
zawieraj¹ znaczn¹ domieszkê fragmentów ska³ metamorficz-nych, wapieni, wêgla
kamienne-go oraz toczeñców ³upków
ilastych. £awice piaskowców przek³adaj¹ siê z ³upkami czerwo-nymi, zieloczerwo-nymi, rzadziej ciem-noszarymi. W obrêbie grubszych pakietów ³upkowych pojawiaj¹ siê niekiedy cienko³awicowe, niebieskawe wapniste piaskowce drobnoziarniste. Ponad
piaskow-cami ciê¿kowickimi (dolny
eocen) o mi¹¿szoœci oko³o 300 m (Ksi¹¿kiewicz, 1966) wystêpuj¹ dolno-œrodkowoeoceñskie ³upki
pstre formacji z £abowej
(Oszczypko, 1991). Stanowi¹ one kompleks o mi¹¿szoœci oko³o 300 m, w którym dominuj¹ czerwone i zielone ³upki ilaste. Ku górze stopniowo przybywa wk³adek zielonych, które w ni¿szej czêœci formacji wystêpuj¹ w iloœci podrzêdnej. W tej czêœci profilu wystêpuj¹ tak¿e wk³adki
czerwo-nych mu³owców, które na
powierzchniach z³upkowacenia czêsto s¹ pokryte blaszkami miki. Wœród ³upków podrzêdnie wystê-puj¹ wk³adki cienko³awicowych, niebieskawych, wapnistych pia-skowców. Sporadycznie spotyka siê równie¿ drobnoziarniste, zie-lonkawe piaskowce glaukonito-we o mi¹¿szoœci do 1 m.
W rejonie Suchej Beskidzkiej ³upki pstre s¹ przykryte ³upkami zembrzyckimi. S¹ to ³upki mar-gliste i margle szare, niebieskawe i zielonkawe, sierpowato ³upi¹ce siê. Z rzadka wystêpuj¹ szare ³upki ilaste. Wœród pakietów ³upkowych i margli wystêpuj¹ ³awice piaskowców œrednio³awi-cowych, rzadziej grubo- lub cien-ko³awicowych, 450 500 550 450 0 100m SWS NEN
warstwy podmagurskie (eocen górny)
Sub-magura beds (Upper Eocene)
czwartorzêd
Quaternary
warstwy magurskie (eocen górny)
Magura beds (Upper Eocene)
p³at osuwiskowy landslide koluwia osuwiskowe landslide colluvia p³aszczyzna poœlizgu slip surface uskok fault
Ryc. 3. Przekrój geologiczny przez osuwisko w Lachowicach
Fig. 3. Geological cross-section through the Lachowice landslide
A
Blinia przekroju geologicznego
cross-section line bieg i upad warstw attitiude of beds
bieg i upad p³aszczyzny poœlizgu strike and dip of the slip surface domy zniszczone destroyed house drogi nieuszkodzone undamaged roads muldy osuwiskowe colluvial bulges
nisze i rowy osuwiskowe nieczynne inactive landslide niches and trenches drogi uszkodzone
damaged roads
nisze i rowy osuwiskowe czynne active landslide niches and trenches 20 38 34 0 750 1500m LACHOWICE
A
B
wychodnie warstw magurskich exposures of the Magura beds
sp³aszczenie flat area domy nieuszkodzone undestroyed house domy uszkodzone slightly damaged house p³aszczyzna poœlizgu slip surface
20
Ryc. 4. Szkic osuwiska w Lachowicach Fig. 4. Sketch-map of the Lachowice landslide
drobnoziarnistych, zawieraj¹cych domieszkê glaukonitu i miki. £upki zembrzyckie, nale¿¹ce do najwy¿szej czêœæ eocenu œrodkowego — ni¿szej czêœci eocenu górnego (por. Oszczypko-Clowes, 2001) le¿¹ na warstwach pstrych, a s¹ przykryte piaskowcami z W¹tkowej. Piaskowce z W¹tkowej sk³adaj¹ siê z piaskowców œrednio- i grubo³awico-wych, drobnoziarnistych, zielonkagrubo³awico-wych,
zawie-raj¹cych znaczn¹ domieszkê glaukonitu.
Piaskowcom towarzysz¹ cienkie wk³adki szarych ³upków marglistych (wy¿sza czêœæ eocenu górnego; por. Oszczypko-Clowes, 2001).
Osuwisko w Lachowicach: charakterystyka W dolinie Stryszawki w Lachowicach–Zawo-dziu zachowa³ siê asymetryczny system terasowy. Na lewym zboczu doliny (czêœæ SW) jest widoczna jedynie w¹ska, 2-metrowa terasa zalewowa, o sze-rokoœci nie przekraczaj¹cej 60 m, podczas gdy na prawym zboczu dobrze wykszta³cone s¹ zarówno teresa zalewowa, jak i nadzalewowa, o wysokoœci oko³o 6 m nad poziomem potoku.
Zbocze osuwiskowe w Lachowicach–Zawo-dziu ma d³ugoœæ do 380 m i szerokoœæ do 350 m (ryc. 3–5). W obrêbie zbocza zaznaczaj¹ siê dwie formy osuwiskowe: nowa, powsta³a w lipcu 2001 r. w SW czêœci zbocza oraz stara, czêœciowo odno-wiona, w NE czêœci zbocza.
Nowe osuwisko ma d³ugoœæ dochodz¹c¹ do 380 m oraz szerokoœæ wynosz¹c¹ od 160 m w rejonie niszy osuwiskowej do 280 m u podstawy osuwiska. Ró¿nica wysokoœci pomiêdzy podstaw¹, a nisz¹ osuwiska wynosi ok. 80 m. Osuwisko wyró¿nia siê pó³kolist¹ nisz¹, szerokimi rowami brze¿nymi, p³atem osuwiskowym oraz schodz¹cym do potoku czo³em osuwiskowym z bardzo licznymi pó³kuli-stymi skarpami.
Nisza osuwiskowa jest usytuowana na wysoko-œci oko³o 500–520 m n.p.m., a jej wysokoœæ nie prze-kracza 1,5 m (ryc. 3, 4, 6). W kierunku pó³nocno-zachodnim nisza przechodzi w krawêdŸ boczn¹ osuwiska o przebiegu prostoliniowym i orientacji NE–SW (ryc. 4). Tworzy j¹ prawie pio-nowa skarpa o wysokoœci od 1–1,5 m w czêœci gór-nej do 7 m w czêœci œrodkowej. Ni¿ej przechodzi ona w rów o g³êbokoœci oko³o 2,5 m. W czêœci dol-nej do krawêdzi boczdol-nej dochodz¹ strome skarpy czo³a osuwiskowego.
Od strony pó³nocno-wschodniej osuwisko ograniczone jest systemem dwóch szczelin brze-¿nych o orientacji 290°, zrzucie ku SW i g³êbokoœci 0,5–1,5 m (ryc. 4, 7, 8). Szczeliny te ograniczaj¹ od pó³nocy rów o szerokoœci 10 do 20 m. W dolnej czê-œci osuwiska szczeliny brze¿ne przechodz¹ w strom¹ , zapadaj¹c¹ ku pó³nocy skarpê. Czo³o osu-wiska pocz¹tkowo tworzy skomplikowany system rowów i grzbietów, a nastêpnie szereg skarp stromo opadaj¹cych do potoku (ryc. 4, 9). W œrodkowej
czêœci zbocza czo³o osuwiska zatamowa³o
przep³yw Stryszawki i okresowo spowodowa³o powstanie rozlewiska. Na zewn¹trz od rowu pó³nocno-wschodniego znajduje siê stare osuwi-sko, odznaczaj¹ce siê pofa³dowan¹ morfologi¹ oraz s³abo zaznaczon¹ nisz¹. Kilka dni po ruchu
osuwi-Ryc. 5. Widok zbocza osuwiskowego od strony szko³y w Lachowicach Fig. 5. View of the landslide slope from the school at Lachowice
Ryc. 6. Widok na niszê górn¹ i p³at osuwiskowy Fig. 6. View of the niche and landslide tongue
Ryc. 7. Widok na powierzchniê poœlizgu i górn¹ czêœæ p³ata osuwiskowego Fig. 7. View of the landslide slip surface and the upper part of the landslide colluvium
skowym, w œrodkowej czêœci starego osuwiska, powsta³o szereg otwartych szczelin, prostopad³ych do rowu bocznego (ryc. 4). Nowe szczeliny poja-wi³y siê tak¿e przy wschodniej krawêdzi starego osuwiska i spowodowa³y powstanie pêkniêæ w jed-nym z nowych domów (ryc. 2, 9).
Górna nisza nowego osuwiska przechodzi w zlustrowan¹ powierzchniê poœlizgu, ods³oniêt¹ na d³ugoœci 20 do 60 m (ryc. 3, 4, 7). Zapadaj¹c¹ ku N120°E, pod k¹tem 20°, powierzchniê œlizgow¹ tworzy warstewka ciemnoszarych mu³owców mar-glistych o gruboœci 1 cm. Poni¿ej ods³oniêtej powierzchni poœlizgu zaczyna siê p³at osuwiskowy (ryc. 4, 6, 7). Jego górna, ods³oniêta czêœæ, utworzo-na jest z kilku grubych ³awic piaskowcowych i przedzielaj¹cych je mu³owców marglistych, zapa-daj¹cych zgodnie z powierzchni¹ poœlizgu. W stro-pie piaskowców wystêpuje zwietrzelina o gruboœci oko³o 50 cm. Gruboœæ przesuniêtego p³ata skalnego wzrasta stopniowo w dó³ zbocza, gdzie prawdopo-dobnie przekracza 20 m (ryc. 3). Na ca³ej tej d³ugo-œci powierzchnia p³ata zapada równomiernie i nie wykazuje wiêkszych deformacji.
W œrodkowej czêœci osuniêtego p³ata jest widoczne wybrzuszenie kilkumetrowej wysokoœci, ³agodnie opadaj¹ce w kierunku po³udniowym i wschodnim. Na wybrzuszeniu tym znalaz³ siê nie-uszkodzony fragment asfaltowej drogi z
zaparko-wanym samochodem. Na krawêdzi tego
wybrzuszenia znajduje siê wtórna nisza osuwisko-wa (ryc. 3, 4), poni¿ej której przemieœci³a siê i spiê-trzy³a ogromna masa glin przemieszanych z materia³em skalnym, stromo opadaj¹ca do potoku Stryszawka. W obrêbie wtórnej niszy, po³¹czonej szczelinami z bocznymi krawêdziami osuwiska, znalaz³o siê kilka kompletnie zniszczonych domów (ryc. 4, 11, 12). W tej czêœci osuwiska, poni¿ej rzêd-nej 500 m n.p.m., na mapie topograficzrzêd-nej w skali 1:10 000 s¹ widoczne skarpy i niewielkie zafa³dowa-nia powierzchni terenu.
Wnioski
Osuwiska w polskich Karpatach fliszowych s¹ zjawiskiem powszechnym. W zdecydowanej wiêk-szoœci s¹ to formy stare, ulegaj¹ce odnowieniu. Przyczyn¹ odnowienia osuwisk istniej¹cych oraz tworzenia nowych mog¹ byæ zarówno powodzie, intensywne deszcze nawalne, erozja rzeczna, wstrz¹sy sejsmiczne, jak i zachwianie równowagi zbocza pracami ziemnymi, czy te¿ posadowieniem budowli. Aby unikn¹æ katastrof takich, jak osuwi-sko w Lachowicach konieczne jest upowszechnie-nie wiedzy na temat geologicznych procesów zwi¹zanych z ruchami masowymi w obszarach gór-skich, jak i wiêksza ostro¿noœæ w podejmowaniu decyzji budowlanych w tych obszarach. Nale¿y w tym celu wykorzystaæ wyniki rejestracji osuwisk, wykonanej w 1977 r. przez Pañstwowy Instytut Geologiczny dla obszaru ca³ych Karpat. W opraco-waniu tym by³y sporz¹dzane karty osuwisk rejestro-wanych na mapach w skali 1:25 000. Mapy te mog³yby byæ wykorzystane dla opracowania powiatowej mapy zagro¿eñ, która powinna byæ sys-tematycznie uzupe³niana. W obszarach potencjalnie
Ryc. 8. Stara droga asfaltowa, przeciêta pó³nocno-wschodni¹ nisz¹ boczn¹ Fig. 8. Old road at Lachowice landslide area, broken by the NE landslide niche
Ryc. 9. Dolna czêœæ osuwiska-boczne szczeliny, równoleg³e do pó³noc-no-wschodniej niszy osuwiska
Fig. 9. Lower part of the Lachowice landslide: marginal fissures parallel to the NE landslide niche
Ryc. 10. Otwarte szczeliny w nowym budynku przy wschodniej, bocznej krawêdzi starego osuwiska
Fig. 10. Open fissures in a new building near the eastern, marginal side of the old landslide
zagro¿onych osuwiskami, przy sporz¹dzaniu gminnych planów zagospodarowania przestrzennego niezbêdne s¹ badania terenowe i analiza statecznoœci zboczy.
Autorzy dziêkuj¹ mgr in¿. Olgierdowi Kierskiemu (Urz¹d Gminny w Lachowicach) i dr in¿. Stanis³awowi Bednarzowi (Urz¹d Powiatowy w Suchej Beskidzkiej) za wprowadzenie w teren i pomoc w zebraniu archiwalnych materia³ów kartograficz-nych, mgr in¿. Zbigniewowi Paulowi (Pañstwowy Instytut Geo-logiczny, Oddzia³ Karpacki) za dyskusjê, a Paniom in¿. Izabeli Wierzbickiej i mgr in¿. Lucynie Duñczyk z ING UJ za pomoc w przygotowaniu ilustracji.
Literatura
ALEXANDROWICZ S. W. 1996 — Holoceñskie fazy intensyfikacji procesów osuwiskowych w Karpatach. Kwart. AGH, Geologia, 22: 223–262.
BAJGIER M. 1994 — Rozwój osuwisk w czo³owej strefie p³aaszczo-winy magurskiej w dorzeczu górnej So³y. Prz. Geograf., 66: 375–388.
BAJGIER-KOWALSKA M. 2002 — Wp³yw pokrywy leœnej na powstanie i odm³odzenie osuwisk w Karpatach fliszowych. [W:] Klimek K. & Kocel K. (red.) — Roœlinnoœæ a procesy erozji, transportu i depozycji. Mat. Konfer., Komitet Badañ Czwartorzêdu PAN., Stow. Geomorf. Polskich, Wydz. Nauk o Ziemi UŒ, Sosnowiec, 7–12.
BEDNARZ S. 1986 — Osuwiska na górze Przykrzec ko³o Jor-danowa (Beskid Œredni). Kwart. AGH, Geologia, 12: 93–112. BOBER L. 1984 — Rejony osuwiskowe w polskich Karpatach fliszowych i ich zwi¹zek z budow¹ geologiczn¹ regionu. Biul. Inst. Geol., 340: 115–158.
BORYS£AWSKI A., GOLONKA J., PAUL Z. & RY£KO W. 1981 — Wzajemny stosunek stref tektoniczno-facjalnych p³aszczowiny magurskiej. Kwart. Geol., 25: 813–814. CEBULAK E. 1998 — Przegl¹d opadów ekstremalnych, które wywo³a³y powodzie w XX wieku w dorzeczu górnej Wis³y. [W:] PowódŸ w dorzeczu górnej Wis³y w lipcu 1997 roku. Mater. Konf., Wyd. Oddz. PAN, Kraków: 21–37. GOLONKA J. 1981 — Objaœnienia do przegl¹dowej mapy geologicznej Polski 1:200 000, arkusz Bielsko-Bia³a, Wyd. Geol., Warszawa: 1–63.
GOLONKA J., BORYS£AWSKI A., PAUL Z. & RY£KO W. 1981 — Mapa geologiczna Polski 1: 200 000, arkusz Biel-sko-Bia³a. Inst. Geol., Warszawa.
GOLONKA J. & WÓJCIK A. 1978 — Objaœnienia do szcze-gó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Jeleœnia. Wyd. Geol., Warszawa: 1–40.
KOSZARSKI A. & KOSZARSKI L. 1985 — Marginal zone of the Magura Nappe and its relation to lower units. [W:] L. Koszarski (ed.), Geology of the Middle Carpathians and the Carpathian Foredeep. Guide to Exc. 3, Carpatho-Balkan Geol. Assoc. XIII Congress, Cracow, Poland 1985. Geol. Inst., Kra-ków: 216–224.
KOSZARSKI L., SIKORA W. & WDOWIARZ S. 1974 — The Flysch Carpathians. [W:] M. Mahel (ed.), Tectonics of the Carpathian-Balkan Regions. Geol. Ustav D. Štura, Bratislava. KR¥PIEC M. & MARGIELEWSKI W. 2000 — Analiza den-drogeomorfologiczna ruchów masowych na obszarze polskich Karpat fliszowych. Kwart. AGH, Geologia, 26: 141–171. KSI¥¯KIEWICZ M. 1958 — Stratygrafia serii magurskiej w Beskidzie Œrednim. Biul. Inst. Geol., 135: 43–96.
KSI¥¯KIEWICZ M. 1966 — Geologia regionu babiogórskie-go. [W]: Przewodnik 39 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geo-logicznego, Babia Góra, 2–5 czerwca 1966. Wyd. Geol., Warszawa: 5–59.
KSI¥¯KIEWICZ M. 1974 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Sucha Beskidzka. Inst. Geol., Warszawa. MARGIELEWSKI W. 1998 — Landslide phases in the Polish Outer Carpathians and their relation to climatic changes in the Late Glacial and the Holocene. Quat. Stud. in Poland, 15: 37–53.
NIEDBA£A J. 1998 — Przebieg wezbrañ w obecnym stule-ciu. [W]: PowódŸ w dorzeczu górnej Wis³y w lipcu 1997 roku. Mater. Konf., Wyd. Oddz. PAN, Kraków: 39–50.
OSZCZYPKO N. 1991 — Stratigraphy of the Palaeogene deposits of the Bystrica Subunit (Magura Nappe, Polish Outer Carpathians). Bull. Pol. Acad. Sci., Earth Sci., 39: 415–431.
OSZCZYPKO-CLOWES M. 2001 — The nannofossil biostratigraphy of the youngest deposits of the Magura Nappe (east of the Skawa River, Polish Flysch Carpathians) and their palaeoenvironmental condi-tions. Ann. Soc. Geol. Pol., 71: 139–188.
PAUL Z., R¥CZKOWSKI W. & TOMAŒ A. 1996 — Budowa geolo-giczna zachodniej czêœci Karpat polskich. [W]: D. Poprawa, W. R¹czkowski (red.), Przew. 67 Zjazdu Pol. Tow. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Kraków: 8–31.
STARKEL L. 1997 — Mass movements during the Holocene: the Car-pathian example and the European perspective. Palaeoclimate Rese-arch, 19: 385–400.
STARZAK D. 2001 — Góra nieszczêœæ. Dziennik Polski, 180: 21–22, Kraków.
ZIÊ TARA T. 1968 — Rola gwa³townych ulew i powodzi w modelowa-niu rzeŸby Beskidów. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 60: 1–116. ¯YTKO K., GUCIK S., RY£KO W., OSZCZYPKO N., ZAJ¥C R., GARLICKA I., NEMÈ OK J., ELIAŠ M., MENÈ IK E., DVORAK J., STRANIK Z., RAKUS M. & MATEJOVSKA O. 1989 — Geological map of the Western Outer Carpathians and their foreland without Quaternary formations. [W:] Geological Atlas of the Western Outer Carpathians and their Foreland. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
Ryc. 11. Kompletnie zniszczony dom, przy krawêdzi wtórnej niszy i dolnej czêœci p³ata osuwiskowego
Fig. 11. Completely destroyed house near the secondary landslide niche and the lower part of the landslide colluvium
Ryc. 12. Zniszczony dom na krawêdzi wtórnej osuwiska
