ANDRZEJ K. HY¯YK1, JACEK ROMANKOW2
OCENA STANU WYSYCENIA ORGANIZMU WITAMINAMI
ANTYOKSYDACYJNYMI C I E ORAZ ICH WP£YW NA WYDOLNOÆ
FIZYCZN¥ M£ODYCH SPORTOWCÓW
THE EVALUATION OF THE STATE OF SATURATION OF THE ORGANISM
WITH ANTIOXIDANT VITAMINS C AND E AND THEIR INFLUENCE
ON THE PHYSICAL EFFICIENCY OF YOUNG SPORTSMEN
1 Katedra Higieny ¯ywienia Cz³owieka
Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu 60-624 Poznañ, ul. Wojska Polskiego 31
Kierownik: prof. dr hab. J. Gawêcki
2 Katedra In¿ynierii rodowiska Pracy
Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu 60-624 Poznañ, ul. Wojska Polskiego 31
Kierownik: prof. dr hab. S. Dolny
Przeprowadzono badania i oceniono spo¿ycie witamin C i E, stan wysycenia organizmu tymi witaminami oraz ich wp³yw na wydolnoæ fizyczn¹ m³odzie¿y uprawiaj¹cej sporty o charakterze wytrzyma³ociowo-szybkociowym, takie jak p³ywanie, kajakarstwo i wiolarstwo. Wykazano, ¿e m³odzi zawodnicy od¿ywiali siê prawid³owo, tak¿e w zakresie zaopatrzenia w witaminy C i E, stan wysycenia organizmu tymi witaminami by³ optymalny, a wydolnoæ fizyczna statystycznie istotnie wzrasta³a pod wp³ywem od¿ywiania wzbogaconego w dodatkowe iloci witaminy C w postaci owoców kiwi i witaminy E w kapsu³kach.
WSTÊP
Jednym z warunków dobrej wydolnoci fizycznej m³odzie¿y uprawiaj¹cej sport jest
ra-cjonalne od¿ywianie, w którym nale¿y miêdzy innymi zwróciæ uwagê na odpowiedni¹ poda¿
witamin antyoksydacyjnych.
Jest to szczególnie wa¿ne, poniewa¿ wysi³ek fizyczny jest jednym z czynników
zak³óca-j¹cych równowagê oksydacyjno-antyoksydacyjn¹ organizmu, czego wyrazem jest wzrost
iloci reaktywnych form tlenu (RFT). Zmiany te wystêpuj¹ szczególnie podczas
intensyw-nego wysi³ku fizyczintensyw-nego i mog¹ prowadziæ do powstania stresu oksydacyjintensyw-nego, zw³aszcza
przy niewydolnej obronie antyoksydacyjnej. A to, jak wynika z wielu badañ [6, 11, 16, 21,
29, 34], mo¿e byæ jedn¹ z przyczyn prowadz¹cych do spadku wydolnoci fizycznej.
antyoksy-dacyjne, co nie tylko wzmacnia³oby, ale tak¿e wp³ywa³oby hamuj¹co na procesy
oksyda-cyjne, zmniejszaj¹c skutki dzia³ania wolnych rodników.
Dlatego te¿ w prezentowanej pracy dokonano oceny dziennego spo¿ycia witamin
anty-oksydacyjnych C i E oraz wysycenia tymi witaminami organizmów m³odych sportowców,
otrzymuj¹cych dodatkowe iloci w postaci owoców (wit. C) i preparatu farmaceutycznego
(wit. E). Podjêto tak¿e próbê okrelenia wspó³zale¿noci pomiêdzy tym sposobem
¿ywie-nia a ogóln¹ wydolnoci¹ fizyczn¹ organizmu.
MATERIA£ I METODY
Badania przeprowadzono na 60 m³odych sportowcach, uczniów Szkó³ Mistrzostwa Sportowego w Poznaniu, uprawiaj¹cych dyscypliny o charakterze wytrzyma³ociowo-szybkociowym (p³ywa-nie, kajakarstwo i wiolarstwo), z których grupa I (30 osób) od¿ywia³a siê zgodnie z zalecanymi normami wy¿ywienia, a grupa II licz¹ca równie¿ 30 osób przez okres 21 dni otrzymywa³a ³¹cznie z po¿ywieniem dodatkowo 200mg witaminy C zawartej w owocach kiwi oraz 300mg witaminy E w postaci preparatu farmaceutycznego.
Grupê sportowców stanowili ch³opcy w wieku od 15 do 17 lat, których wzrost i masa cia³a kszta³-towa³y siê odpowiednio w granicach od 171 cm do 185 cm i od 66 kg do 80 kg, a stan ich zdrowia, wed³ug opinii lekarza sportowego, kwalifikowa³ badan¹ grupê do uprawiania tych dyscyplin sporto-wych. Zarówno zawodnicy, jak i ich opiekunowie, wyrazili zgodê na uczestniczenie w eksperymen-cie. Uzyska³ on tak¿e aprobatê Komisji Etyki Badañ Naukowych przy AM w Poznaniu.
Przed rozpoczêciem badañ przez okres 10 dni, jak równie¿ podczas ich trwania, przeprowadzono ocenê ca³odziennego jad³ospisu na podstawie danych z wywiadu o spo¿yciu z ostatnich 24 godzin [9]. Pozwoli³o to w przybli¿eniu okreliæ iloæ witamin C i E, które m³odzi zawodnicy przyjmowali z po¿ywieniem. Ponadto w ka¿dej z grup m³odych sportowców na pocz¹tku i pod koniec cyklu badawczego oceniano wydolnoæ fizyczn¹ na podstawie próby stopnia (tzw. step-testu) wed³ug Mazura i wsp. [17]. Próbê tê wykonywano w dobrze przewietrzonej sali gimnastycznej, w godzi-nach przedpo³udniowych, co najmniej w 1,5-2 godzin po posi³ku. Poprzedza³ j¹ 30. minutowy odpo-czynek, po którym m³odzi zawodnicy w stroju gimnastycznym byli instruowani o celu i przebiegu badania. Mia³o to na celu prawid³owe wykonanie testu.
Do przeprowadzenia badania wykorzystywano standaryzowan¹ ³awkê szwedzk¹ o wysokoci 30 cm i d³ugoci 4m, taktomierz oraz stoper. Wchodzenie na ³awkê i schodzenie odbywa³o siê z czêstotliwoci¹ 30 razy na minutê w ci¹gu 5 minut. W czasie 4 taktów badany na pierwszy takt stawia³ jedn¹ stopê na ³awce, na drugi drug¹ stopê, na trzeci stopê pierwsz¹ na pod³odze, a na czwarty dostawia³ drug¹. Na ³awkê badany wchodzi³ w pozycji pionowej, bez wykonywania wspó³-ruchów ramion.
Po wykonaniu æwiczenia badany siada³ na ³awce i po up³ywie pierwszej minuty dokonywano pomiaru têtna. Wskanik wydolnoci obliczano wed³ug wzoru:
przy czym: Ww wskanik wydolnoci t czas trwania æwiczenia [s]
p czêstoæ têtna na minutê mierzona w 1-szej minucie po zakoñczonym wysi³ku 5,5 sta³y wspó³czynnik
Tak¿e w ka¿dej z tych grup na pocz¹tku i pod koniec dowiadczenia, oznaczano zawartoæ wita-miny C i E w surowicy krwi metod¹ wysokosprawnej chromatografii cieczowej (HPLC) [7, 12] przyjmuj¹c, ¿e dla zagwarantowania optymalnej wartoci nasycenia tkanek ustrojowych, stê¿enie witaminy C w surowicy powinno wynosiæ od 0,6 do 2,0 mg/dl, a witaminy E od 0,4 do 1,04 mg/dl [5].
::
Wu uS
Uzyskane wyniki poddano analizie wariancji, uprzednio sprawdzaj¹c za³o¿enia normalnoci i jednorodnoci wariancji testami Hartleya, Cochrana i Barletta, w której zweryfikowano hipotezê o równoci rednich zmian zawartoci witamin C i E w surowicy krwi oraz dla wskanika wydolno-ci fizycznej w grupach sportowców, otrzymuj¹cych normalne po¿ywienie oraz wzbogacone w do-datkowe iloci analizowanych witamin [20].
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
A n a l i z a s p o s o b u ¿ y w i e n i a
Oceniaj¹c sposób ¿ywienia badanych sportowców, przede wszystkim okrelano
prze-ciêtne spo¿ycie witamin C i E z pokarmem na podstawie wywiadu z ostatnich 24 godzin
i wynika z niego, ¿e rednie dzienne spo¿ycie witaminy C (100mg) i E (15-20mg) zbli¿one
by³o do zalecanych norm dla tej grupy zawodników [6, 11].
Jest to korzystna cecha ocenianego wy¿ywienia, która pozwala przypuszczaæ, ¿e w
ba-danej populacji znaczny odsetek posi³ków zawiera³ prawid³owo skomponowane jad³ospisy,
uzupe³nione produktami spo¿ywczymi bêd¹cymi dobrymi ród³ami witamin C i E.
A taka struktura posi³ków zapewnia m³odym sportowcom prawid³owy model
¿ywienio-wy, co przy dobrej wydolnoci fizycznej pozwala osi¹gn¹æ sukcesy w uprawianych przez
nich dyscyplinach sportowych [6, 11, 15].
O c e n a s t a n u w y s y c e n i a
Ocenê stanu wysycenia organizmu badanych sportowców witaminami C i E
przeprowa-dzono oznaczaj¹c ich zawartoci w surowicy krwi [7, 12], a rednie wyniki zawodników
od¿ywiaj¹cych siê normalnie (grupa I) oraz otrzymuj¹cych po¿ywienie wzbogacone w
do-datkowe iloci tych witamin (grupa II) przedstawiono w tabeli I.
Z danych w niej zawartych wynika, ¿e rednie stê¿enie witaminy C na pocz¹tku i pod
koniec dowiadczenia wynosi³o odpowiednio: 0,92 mg/dl i 0,78 mg/dl oraz 0,92 mg/dl
i 1,94 mg/dl a dla witaminy E 0,91 mg/dl i 0,69 mg/dl oraz 0,91mg/dl i 1,32 mg/dl, przy
czym istotne jest to, ¿e nie odbiega³y one od przyjêtych norm. Takie wartoci wskazuj¹ na
dobre wysycenie tkanek i p³ynów ustrojowych, zapewniaj¹c prawid³owe funkcjonowanie
komórek i tkanek, co warunkowaæ mo¿e dobr¹ wydolnoæ fizyczn¹ organizmu badanych
zawodników [10, 13, 19, 24, 32]. Z uzyskanych danych obliczono rednie przyrosty
ocenia-nych witamin dla badanej populacji sportowców, a nastêpnie poddano analizie
statystycz-nej.
Przeprowadzona analiza dowiod³a, ¿e rednie zawartoci witaminy C (1,01 mg/dl) i E
(0,40 mg/dl) w grupie II zawodników otrzymuj¹cych po¿ywienie wzbogacane w
dodatko-we iloci witamin, s¹ znacz¹co wy¿sze (p<0,01) od rednich zmian zawartoci witaminy C
(-0,14 mg/dl) i E (-0,22 mg/dl) dla grupy I nie otrzymuj¹cej dodatkowo z po¿ywieniem
tych witamin (ryc.1). Zaobserwowany zatem spadek zawartoci witamin C i E w surowicy
krwi w pierwszej grupie badanych zawodników mo¿e byæ zwi¹zany z uaktywnieniem siê
endogennych antyoksydantów niezbêdnych do ³agodzenia skutków dzia³ania reaktywnych
form tlenu, powsta³ych w trakcie stresu oksydacyjnego wywo³anego wysi³kiem fizycznym.
Istnieje wiêc wyrana potrzeba wzbogacania od¿ywiania sportowców w witaminy
anty-oksydacyjne, co przyczynia siê nie tylko do wzmocnienia antyoksydantów endogennych,
ale równie¿ do zahamowania procesów oksydacyjnych [1, 3, 22, 26, 31].
Jak wiadomo, witamina C dzia³a ochronnie w stosunku do witaminy E poprzez regeneracjê
rodnika tokoferolowego, w zwi¹zku z tym nastêpuje zmniejszenie liczby nadtlenków
lipi-dowych we krwi i spowolnienie procesów oksydacyjnych w organizmie [8, 14, 23, 25, 28].
Konsekwencj¹ tych zmian jest miêdzy innymi zmniejszenie zad³u¿enia tlenowego i
mo¿-liwoæ oddzia³ywania na wydolnoæ fizyczn¹ organizmu ocenianych sportowców.
O c e n a w y d o l n o c i f i z y c z n e j
Przeprowadzone badania w³asne, jak równie¿ innych autorów [2, 4, 6, 11, 18, 22, 24, 27,
30, 31, 32, 33, 34] wskazuj¹, ¿e dodatkowe podawanie witamin mo¿e byæ pomocne
w podnoszeniu ogólnej wydolnoci organizmu, zapobiega bowiem obni¿eniu siê obrony
antyoksydacyjnej (TAS), ograniczaj¹c aktywnoæ RFT. Uzyskane podczas testu wyniki
przedstawione w tabeli II, zarówno na pocz¹tku i pod koniec dowiadczenia pozwoli³y
wed³ug kryteriów Gruszczyñskiego i Mazura [17] zakwalifikowaæ badan¹ populacjê
spor-towców do zawodników o wydolnoci fizycznej wysokiej. I tak dla grupy I zawodników
od¿ywiaj¹cych siê normalnie rednia wartoæ ocenianego wskanika wynosi³a
odpowied-nio: 54,5 (±8,0) i 53,3 (±7,7), a dla grupy II otrzymuj¹cej ³¹cznie z po¿ywieniem
dodatko-we iloci witamin C i E odpowiednio: 55,1 (±7,9) i 58,2 (±6,8). Uzyskane wartoci
podda-no analizie statystycznej obliczaj¹c rednie przyrosty wskanika wydolpodda-noci fizycznej
i wynika z niej, ¿e rednie przyrosty (3,1) wskanika wydolnoci fizycznej dla zawodników
otrzymuj¹cych dodatkowe iloci witamin C i E z po¿ywieniem (grupa II) ró¿ni¹ siê istotnie
UHGQLD]DZDUWR üZLWDPLQ\& UHGQLD]DZDUWR üZLWDPLQ\( *UXS\]DZRGQLNyZ QDSRF] WNX GR ZLDGF]HQLD SRGNRQLHF GR ZLDGF]HQLD QDSRF] WNX GR ZLDGF]HQLD SRGNRQLHF GR ZLDGF]HQLD *UXSD,]DZRGQLNyZ RWU]\PXM FD \ZQR ü QLHZ]ERJDFRQ ZZLWDPLQ\&L( 6' 6' 6' 6' *UXSD,,]DZRGQLNyZ RWU]\PXM FD \ZQR ü Z]ERJDFRQ ZZLWDPLQ\&L( 6' 6' 6' 6' Ta b e l a I . rednie zawartoci witamin C I E w surowicy krwi w badanych grupach zawodników(w mg/dl)
Mean vitamin C and E concentrations in the blood serum of the examined groups of sportsmen (in mg/dl)
Ryc. 1. rednie przyrosty zawartoci witaminy C i E w surowicy krwi u badanej populacji zawodników. Fig. 1. Mean increments of vitamins C and E in the blood serum of the examined population of
sportsmen.
(p<0,01) od rednich przyrostów (-1,2) wskanika wydolnoci fizycznej grupy I
od¿ywia-j¹cej siê normalnie, bez dodatkowego wzbogacania w witaminy (Ryc. 2).
Reasumuj¹c, mo¿na zatem stwierdziæ, ¿e dla osi¹gniêcia dobrych wyników sportowych,
oprócz d³ugiego racjonalnego treningu, konieczne jest tak¿e odpowiednie od¿ywianie.
Ca-³odzienna racja pokarmowa powinna dostarczaæ organizmowi, wraz ze wszystkimi
niezbêd-nymi sk³adnikami pokarmowymi, równie¿ witaminy. Ich niedobór lub brak wp³ywaæ mo¿e
na stan zdrowotny organizmu i uniemo¿liwiaæ uzyskanie oczekiwanych wyników i
sukce-sów w uprawianej przez zawodnika dyscyplinie sportowej.
Jednoczenie dla zobiektywizowania powy¿szych badañ, celowe by³oby
przeprowadze-nie ich na wiêkszej populacji, z zastosowaprzeprowadze-niem testów wysi³kowych, w których pomiar
wskaników fizjologicznych dokonywany by³by podczas wysi³ku z odpowiednim
obci¹¿e-niem.
UH GQ LH S U] \U RV W\ Z LWD P LQ \ & L ( 3RSXODFMD]DZRGQLNyZRWU]\PXM FDSR \ZLHQLH Z]ERJDFRQHGRGDWNRZRZZLWDPLQ & 3RSXODFMD]DZRGQLNyZRWU]\PXM FDSR \ZLHQLH QLHZ]ERJDFRQHGRGDWNRZRZZLWDPLQ & 3RSXODFMD]DZRGQLNyZRWU]\PXM FDSR \ZLHQLH Z]ERJDFRQHGRGDWNRZRZZLWDPLQ ( 3RSXODFMD]DZRGQLNyZRWU]\PXM FDSR \ZLHQLH QLHZ]ERJDFRQHGRGDWNRZRZZLWDPLQ (Ta b e l a I I . rednie wartoci wskanika wydolnoci fizycznej w badanych grupach zawodników Average values of physical factor among examined groups of sportsman
:\GROQR üIL]\F]QD :\VRND *UXS\]DZRGQLNyZ UHGQLDZDUWR ü ZVND QLNDZ\GROQR FL IL]\F]QHMQDSRF] WNX GR ZLDGF]HQLD UHGQLDZDUWR ü ZVND QLNDZ\GROQR FL IL]\F]QHMSRGNRQLHF GR ZLDGF]HQLD *UXSD,]DZRGQLNyZRWU]\PXM FD \ZQR ü QLHZ]ERJDFRQ ZZLWDPLQ &L( 6' 6' *UXSD,,]DZRGQLNyZRWU]\PXM FD \ZQR üZ]ERJDFRQ ZZLWDPLQ &L( 6' 6'
Ryc. 2. rednie przyrosty wskanika wydolnoci fizycznej badanej populacji zawodników. Fig. 2. Mean increments of the physical efficiency index in the examined population of sportsmen.
UH GQ LH S U] \U RV W\ Z VN D QL ND Z \G RO QR FL IL ]\ F] QH M
SRSXODFMD]DZRGQLNyZRWU]\PXM FDSR \ZLHQLHZ]ERJDFRQHGRGDWNRZRZZLWDPLQ &L( SRSXODFMD]DZRGQLNyZRWU]\PXM FDSR \ZLHQLHQLHZ]ERJDFRQHZZLWDPLQ &L(
WNIOSKI
1. Uzupe³nienie od¿ywiania sportowców witaminami C i E sprzyja³o lepszemu
wysy-ceniu organizmu tymi witaminami
2. Suplementacja witaminami C i E znacz¹co wp³ywa³a na wydolnoæ fizyczn¹
bada-nych zawodników.
A . K . H y ¿ y k , J . R o m a n k o w
THE EVALUATION OF THE STATE OF SATURATION OF THE ORGANISM WITH ANTIOXIDANT VITAMINS C AND E AND THEIR INFLUENCE
ON THE PHYSICAL EFFICIENCY OF YOUNG SPORTSMEN Summary
The presented research project involved investigations aiming at assessing, on the basis of the consumption anamnesis from the last 24 hours, the method of nutrition concerning the supply with vitamin C and E, the state of saturation of the organisms with these vitamins by determining their concentrations in the blood serum employing the high performance liquid chromatography (HPLC) method and, on the basis of the step test (according to Mazur and co-workers), the physical efficien-cy of young persons practicing various sports of the endurance high-speed nature such as swim-ming, canoeing and rowing.
Investigations were carried out in two 30-person groups of which one ate food supplemented with C and E vitamins, whereas the other one obtained plain, unsupplemented food.
In the course of the performed experiments, it was found that young sportsmen were nourished properly and adequately to the sports disciplines they practiced. It also referred to the supply in vitamins C and E. The state of the saturation of their organisms with these vitamins was optimal as evidenced by their concentrations in the blood serum and their physical efficiency was quite satisfac-tory.
The performed statistical analysis showed a significant correlation between the nutrition of spor-tsmen supplemented with vitamin C in the form of kiwi fruits and vitamin E in capsules and their physical efficiency.
PIMIENNICTWO
1. Aguilo A., Tauler P., Pilar-Guix M., Cordova A., Tur J.A., Pons A.: Effect of exercise intensity and training on antioxidants and cholesterol profile in cyclists. J. Nutr. Biochem. 2003, 14(6), 319-325.
2. Antosiewicz J.: Witamina E w ¿ywieniu sportowców. Sport Wyczynowy 2000, 1/2, 39-44. 3. Ashton T., Young I.S., Peters J.R., Jones E., Jackson S.K., Davies B., Rowlands C.C.: Electron
spin resonance spectroscopy, exercise, and oxidative stress an ascorbic acid intervention study. J. Appl. Physiol. 1999, 87 (6), 2032-2036.
4. Banaszkiewicz A., Guranowska G., Konieczna W.: Ocena wydolnoci fizycznej m³odzie¿y z war-szawskich szkó³ zawodowych. Rocz. PZH 1982, 33, 59-65
5. Behrman R.E., Kliegman R.M , Nelson W.E., Vaughan III V.C.: Podrêcznik Pediatrii. Wyd Nauk. PWN, Warszawa 1996.
6. Celejowa I.: Teoria i praktyka ¿ywienia sportowców. Wyd. Instytutu Morskiego Gdañsk 1983. 7. Cho C.M., Ko J.H., Cheong W.J.: Simultaneous determination of water-soluble vitamins extrac-ted in human urine after eating overdose of vitamin pills by HPLC method coupled with a solid phase extraction. Talanta 2000, 51, 799-806.
8. Galdfarb A.H.: Antioxidants: role of supplementation to prevent exercise induced oxidative stress. Medicine and Science in Sports and Exercise1993, 25 (2), 232-236.
9. Gawêcki J., Hryniewiecki L.: ¯ywienie cz³owieka. Podstawy nauki o ¿ywieniu. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 1998.
10. Groussard C., Machefer G., Rannou F., Faure H., Zouhal H., Sergent O., Chevanne M., Cillard J., Gratas-Delamarche A.: Physical fitness and plasma non-enzymatic antioxidant status at rest and after a wingate test. Can.J.Appl.Physiol2003, 28(1), 79-92.
11. Hasik J., Hryniewiecki L., Grzymis³awski M.: Dietetyka. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 1999. 12. Ivanoviæ D., Popoviæ A., Raduloviæ D., Medenica D.: Reversed-phase ion pair HPLC
determina-tion of some water-soluble vitamin in pharmaceuticals. Journal of Pharmaceutical and Biomedi-cal Analysis, 1999,18, 999-1004
13. Jobin C., Dauhamed J.F., Sesboue B., Bureau F., Guincestre I.Y., Duhamed A.: Nutrition of children and adolescents engaged in high-level sport activities. Pediatr. Bucur. 1993,48, 2, 109-117.
14. Kanter M. M.: Free radicals, exercise, and antioxidant supplementation. International Journal of Sport Nutrition. 1994, 4(3), 205-220.
15. Kierst W.: Nauka o ¿ywieniu zdrowego i chorego cz³owieka. PZWL, Warszawa 1989.
16. Lok A.C.M., Wong S.H.S.: Antioxidants supplementation and exercise performance. Journal of Physical Education and Recreation. 2001,7 (1), 61-65.
17. Mazur B., Serapata M., Scibich A., Pyda E.: Ocena wydolnoci fizycznej dzieci szkolnych z miasa Katowic na podstawie harwardzkiej próby stopnia. Pediatria polska 1975, 7, 887-892. 18. Naruszewicz M.: Nowe spojrzenie na patogenezê mia¿d¿ycy. Czy jest potrzebna rewizja
dotych-czasowych pogl¹dów? Czynniki ryzyka 1993, VI, 9-13.
19. Nöcker J.: Najlepsza dieta nie zast¹pi w³aciwego treningu. Sport Wycz. 1985,259, 7, 39-41. 20. Oktaba W. : Elementy statystyki matematycznej i metodyka dowiadczalnictwa. PWN,
Warsza-wa 1980.
21. Panczenko-Kresowska B., Ziemiañski .: Wp³yw wysi³ku fizycznego na endogenne antyutlenia-cze. Kultura Fizyczna1997, 1-2, 14-19.
22. Panczenko-Kresowska B., Ziemlañski ., Pawlicka M., Hübner-Woniak E., Wartanowicz M.: Changes in blood antioxidant system during exercises of varying intensity. ¯yw. Cz³owieka i Metabolizm1998, XX, 2, 101-106.
23. Peake J.M.: Vitamin C: Effects of exercise and requirements with training. Inter Journal of Sport Nutrition and Exercise Metabolism. 2003, 13 (2), 125-151.
24. Raczyñska B: ¯ywienie w sporcie wyczynowym. Sport Wyczynowy1985, 245, 5, 39-45. 25. Raczyñska B.: Witamina E i jej znaczenie w ¿ywieniu sportowców. Wych. Fizyczne i Sport.
1995, 39 (2), 53-70.
26. Son C.K.: Antioxidants in exercise nutrition. Sports. Med. 31 (13), 891-908, 2001.
27. Szyszka K., Skarpañska-Stejnborn A., Zambroñ-£acny A.: Wp³yw witamin antyoksydacyjnych na poziom glutationu i zawartoæ produktów peroksydacji lipidów we krwi wiolarzy. Materia³y XXIV Naukowego Zjazdu Pol. Tow. Med. Sportowej Aktywnoæ ruchowa a zdrowie spo³e-czeñstwa u progu XXI wieku. Poznañ 22-25 IX 1999.
28. Takanami Y., Iwane H., Kawai Y., Shimomitsu T.: Witamin E supplementation and endurance exercise. Sports Med. 2000, 29 (2), 73-83.
29. Tiidus P. M., Houston M. E.: Vitamin E status does not affect the responses to exercise training and acute exercise in female rats. Journal of Nutrition 1993,123, 834-840.
30. Tomaszewski W.: Witaminy - rola i znaczenie w ¿ywieniu sportowców cz.1. Med. Sport. 1999, 94, 32-34.
31. Wartanowicz M.: Witaminy antyoksydacyjne a schorzenia metaboliczne. ¯ywienie Cz³owieka i Metab. 1989, XVI, 4, 296-303.
exercise-inducted oxidation stress on the antioxidant vitamin nutritional status. ¯yw. Cz³ow. i Metab.1996, 23, 195-204,.
33. Wojnarowska B.: Wybrane problemy ¿ywienia dzieci i m³odzie¿y uprawiaj¹cej sport. Medycyna Sportowa 1986,4-5, 10.
34. Ziemlañski ., Niedwiecka-K¹cik D.: Zalecenia ¿ywieniowe i zdrowotne dla sportowców. Bi-blioteka Trenera, Warszawa 1997.
