A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA ARCH AEO LOG ICA 8, 1987
R o m a n a B a r n y c z -G u p ie n ie c B U D O W N IC T W O D R E W N IA N E N A TERENIE DAN II W OKRESIE W I K IN S K IM I W S Z E S N O Š R E D N IO W IE C Z N Y M • - n - r f? ■ V R ozw ój b a d a ń n a d o s a d n ic tw e m o k r e s u w i k iń s k ie g o i w c z e s n e g o ś r e d n io w ie c z a n a t e r e n i e D anii p o zw olił na z e b r a n ie w y s t a r c z a j ą c e j ilości d a n y c h u m o ż liw ia j ą c y c h p o d ję c ie p r ó b y r e k o n s tr u k c j i fo rm b u d o w n ic tw a d r e w n ia n e g o . W n in ie js z y m o p r a c o w a n i u o m ó w im y te p r o blem y, w y r ó ż n i a j ą c t y p o w e r o d z a j e k o n s t r u k c j i dla b u d o w n ic tw a w i e j -skiego, g r o d o w e g o i m iejsk ie g o . O SA D Y W IEJSKIE B adania n a d o s a d n ic tw e m wsi d o s t a r c z y ł y d a n y c h do r o z w a ż a ń n ä d ty p o w y m i fo rm a m i z a b u d o w y ta k je d n o - j a k i w ie lo d w o r c z e j. Z a b u d o w a w ie lo d w o r c z a c h a r a k t e r y z o w a ła się o b e c n o ś c ią m a ły c h i d u ż y c h dom ów . T e o s ta tn ie , j a k sądzi J. B ro n s te d 1, n a le ż a ły d o z n a c z n ie js z y c h w i e ś n i a
-k ó w i n a c z e ln i-k ó w .
W B e js e b a k e n (p a rafia H a sse n s), k o ło m ia sta Alborg, p r z e b a d a n o o s a d ę w i e j s k ą d a t o w a n ą od VI d o IX w .2 i o b e j m u j ą c ą p o w ie r z c h n ię ok. 5 ha. Z id e n ty f ik o w a n o ta m 38 o w a ln y c h i p r o s t o k ą t n y c h b u d o w li ty p u z ie m ia n k o w e g o , z a g łę b io n y c h c z ę ś c io w o w ziem ię (od 0,25 d o 0,75 m pod dzisiejszą po w ie rz c h n ią ), z cz ego d o k ła d n ie p r z e b a d a n o 16 o b ie k -tów. W ie lk o ś ć ich b y ła różna i w y n o s iła 2,4— 4,25 m d łu g o śc i i 2,1— — 3,25 m sze ro k o ści. W s z y s tk i e z o r ie n t o w a n e b y ł y — z m a ły m i o d c h y le n ia m i — w k i e r u n k u p o ł u d n i o w y w s c h ó d — p ó łn o c n y zachód. Z ie -m ia n k i -m ia ły po d w a s łu p y w k o p a n e p r z y z a c h o d n ie j i w s c h o d n ie j ścianie. W n i e k t ó r y c h w y p a d k a c h p o ś r o d k u o b ie k tó w s tw ie r d z o n o obec-1 J. B r e n s t c d , N o r d is c h e V o r z e i t , N e u m ü n ste r 1963, t. lit, š. 298. * M. 0 r n e s, B e js e b a k k e n , |w ;] J. H o o p s , R e a ll e k s i k o n d e r G e rm a n is c h e n A l t e r t u m s k u n d e , G ö ttin g en 1973/1974, t. II, z. 2/3, s. 173— 174.
n o ść d o d a t k o w y c h słu p ó w , u l o k o w a n y c h z a w s z e na osi w y z n a c z o n e j p r z e z słu p y k o ń c o w e . O d k r y t o ta k ż e p o j e d y n c z e o t w o r y po s łu p a c h na z e w n ą tr z chat, w p r z e d łu ż e n iu linii ś r o d k o w e j d om ów . Bez w ą tp ie n ia słu ż y ły o n e j a k o p o d p o r y d w u s p a d o w e g o d ac h u , k t ó r y m ógł n ie k ie d y w y b ie g a ć po za ś c ia n y chat. W o m a w i a n y c h b u d y n k a c h nie o d k r y t o pa le n isk , w sześciu s t w ie r d z o n o ś la d y p o d z ia ła ln o śc i tk ack ie j. P o ś r o d k u j e d n e j z z ie m ia n e k z n a jd o w a ł się g łę b o k i (na 1,5 m) szy b w y p e ł n i o n y w o d ą — m ogła to b y ć z a d a s z o n a s tu d n ia lub (co je s t m n iej p r a w d o -p o d o b n e ) s -p e c ja ln e -p o m ie s z c z e n ie d o m y cia w r o d z a j u łaźni. W inn ej z ie m ia n c e z n a le z io n o g łę b o k i s u c h y w y k o p , o b ło ż o n y k a m ie n ia m i, in t e r p r e t o w a n y j a k o p iw n ic a — m a g a z y n . O b o k d o m ó w ty p u z ie m ia n k o w e g o o d k r y t o ś la d y po s łu p a c h ró ż n e j w ie lk o ś c i i g łę b o k o śc i, u s t a w i o -n y c h w li-nii p ro s te j lub w y g ię te j łu k o w a to . P rz y p u s z c z a l-n ie p o c h o d z iły o n e ta k z k o n s t r u k c j i ścian, j a k i d a c h ó w (w e w n ę tr z n e słu p y ) d u ż y c h d o m ó w . J e d e n z rz ę d ó w d o łk ó w s łu p o w y c h b y ł długi n a 26 m. S łu p y z tego d o m u b y ły w k o p a n e g łę b o k o , a d ołki p o s łu p o w e w y p e łn i o n o k a m ie n ia m i w z m a c n ia j ą c y m i słupy. Z n a le z io n e obok k a w a łk i p o le p y
m o a ły p o c h o d z ić z o b r z u c a n ia ścian, b ą d ź z w y ło ż e n ia podłóg.
S ia d y po d o m a c h o s a d y w ie js k ie j z n a le z io n o ta k ż e w O k s b o l3 (p a-ra fia Ö11), w z a c h o d n ie j J u tla n d ii. J e d e n z dom ów , z o r ie n t o w a n y na osi p o ł u d n io w y w s c h ó d —p ó łn o c n y zachód, b y ł d łu g i ok. 38 m i s z e ro k i ok. 5 m, d ru g i p o s ia d a ł w y m i a r y 8 X 4 m i d o ch o d z ił p r a w y m n a r o ż n ik ie m d o d u ż e g o dom u. Ś c ia n y z e w n ę t r z n e d r u g ie g o b u d y n k u z b u d o w a n o ze słu p ó w , a d w a r z ę d y w o ln o s to j ą c y c h s łu p ó w z n a j d o w a ł y się w e w n ą t r z domu. P o w s ta ły stą d t r z y pom ie sz c z e n ia ; p ie rw sz e , za ch o d n ie , o d łu g o ś ci 14,5 m b y ł o p rz y p u s z c z a ln ie izbą m ie sz k a ln ą , z p r o s t o k ą t n y m (o b ra m o w a n y m d e s k a m i d ę b o w y m i) i w y le p i o n y m g lin ą p a le n is k ie m u m ie s z -c z o n y m p o ś ro d k u . P o d ło g ę tej izby s ta n o w iła ziem ia, a w e jś -c ie do n iej u s y t u o w a n o od p o łudnia. N a jw ię k s z e , ś r o d k o w e p o m ie s z c z e n ie o d ł u -gości 16,5 m m o g ło słu ż y ć jako s ta jn ia , trzecie, o d s t r o n y w s c h o d n ie j, o długości 5 m, m iało p o d ło g ę z u b ite g o p ia sk u . P r z y p u s z c z a ln ie o b y d w a d o m y s t a n o w iły całość, czyli je d n ą z a g ro d ę . P o z o sta ło śc i p o in -n y ch , g o r z e j z a c h o w a -n y c h d o m a c h p o z w a la ia p rz y p u sz c z a ć , że ist-niała tu fu n k c jo n u j ą c a już od VII w. o s a d a w ie j s k a s k ł a d a j ą c a się z k ilk u zagród.
N a B ornholm ie, b lisk o m ie isc o w o śc i R v a n e k e 4, o d k r y to tzw. d o m y n a r o ż n e p o c h o d z ą c e z p o c z ą tk ó w o k r e s u wikińskiecro, Ś c ia n y ich z r o -b io n e -b y ły z plecio n k i w y l e p io n e j gliną,
s B r 0 n s t e d, op. cii., s. 283 i 307, 4 I b i d e m , s. 2 8 3.
W p o łu d n io w e j J u t l a n d » , w m ie js c o w o ś c i T r a e l b o r g 5 (na p ó łn o c n y z a c h ó d od K olding) z n a le z io n o z a r y s y s p a l o n y c h d o m ó w u s y t u o w a
n y c h na osi w s c h ó d — z a c h ó d i p o s i a d a j ą c y c h w y m i a r y 11X6 m. P o ś r o d k u b u d y n k ó w o d k r y t o o b r a m o w a n e b ie r w io n a m i p a le n is k a . O b o k s t a -ły slu p y p o d t r z y m u j ą c e dach. Ś c ia n y b y -ły łu k o w a t o w y g ię te . W e jś c ia do d o m ó w u m ie s z c z o n e b y ły a s y m e t r y c z n i e w ś c ia n a c h dłu ższy c h . K o n s t r u k c j e ś cian s ta n o w ił rz ą d s łu p ó w z le ż ą c y m i p o m ię d z y nim i g a ł ę z i a -mi o b r z u c o n y m i gliną. O s a d a ta d a t o w a n a j e s t n a V II w.
W Trabjerg® ( p ó łn o c n o - z a c h o d n ia J u tla n d ia ), o s a d z ie d a t o w a n e j na 725— 1050 r., o d k r y t o z ie m ia n k i o r a z m a łe i d u ż e d o m y t w o r z ą c e z a g ro d y . Po ś c ia n a c h d o m ó w m a ły c h p o z o s ta ły d o łk i s łu p o w e p o c h o d z ą -c e z k o n s tr u k -c j i ra m o w y -c h . D ługość m a ły -c h d o m ó w w y n o s iła 10— 13 m,
s z e ro k o ś ć 5— 7 m. L epiej p r z e b a d a n e z o s ta ły d o m y długie, k t ó r y c h w y m ia ry w y n o s iły 22— 17 X 5— 7 m. W ś r ó d n ich w y d z ie lo n o d o m y o ś c i a n a c h p r o s ty c h i łu k o w a t o w y g ię ty c h , w z n ie s io n e w te c h n ic e p a lis a d o -w ej, p le c io n k o -w e j i ra m o -w e j.
P o zo stało ści in n e j o s a d y ty p u w ie j s k ie g o o d k r y t o w A g g e r s b o r g u (przy w a ła c h z n a n e g o ob o zu m ilita r n e g o )7. W ie ś d a t o w a n o na IX — X w . S k ła d a ły się na nią d o m y d łu g ie (na 20 m), z łu k o w a t o w y g ię ty m i ś c ia -nami, o ra z m a łe z iem ianki. P o ś ro d k u ś c ia n y s z c z y to w e j d łu g ic h d o m ó w z n a jd o w a ł się słup, p rz y p u s z c z a ln ie p o d t r z y m u j ą c y b e lk ę g r z b ie to w ą dachu. P o ło ż o n e ob o k d o m ó w d łu g ic h z ie m ia n k i b y ł y z a o p a tr z o n e w p a -le n isk a i (p o d o b n ie j a k g d z ie indziej) s łu ż y ły g ł ó w n ie ce lo m r z e m ie ś l-niczym).
J e d n ą z w i ę k s z y c h w si z b a d a n y c h a r c h e o lo g ic z n ie n a t e r e n i e Danii b y ło Lindholm H o j e 8, le ż ą c e n a p ó łn o c n y m w y b r z e ż u Lim fjordu. Była to n ie ty p o w a o sa d a o c e c h a c h m iejskic h, p e łn ią c a t a k ż e fu n k c je h a n d l o w e i p r o d u k c y j n e (m etalurgia). O d k r y t o d w ie o s a d y : starsz ą, k t ó r a s ię g a ła w g łąb o k r e s u wiikińskiego i m łodszą, d a t o w a n ą na X— XI w. (koniec jej u ż y t k o w a n ia p r z y p a d a na la ta ok. 1100). Z d o m o s tw p o z o s ta ła ty lk o du ża ilość z a g łę b ie ń po słu p ach , lecz m imo to ro z p o z n a n o p rz y n a j m n ie j c z te r y ty p y dom ów . N a jb a r d z ie j i n t e r e s u j ą c y m b y ła c z te r o s k r z y d ło w a z a g r o d a z w e w n ę t r z n y m d z ie d z iń c e m (p o d o b n ie j a k w T re lle b o rg u , F y r- k a t i A g g e rs b o rg u ). O d k r y t e w L indholm H o je d o m y z a g łę b io n e w
zie-5 Ibidem , s. 233.
0 Г. S k o v, V i k i n g e t i d t b o p l a d s e n i T r a b je r g , „ H o lsteb ro M u seu m s Á rsskrift" 1972— 1373, ». 61— 65,- L. B e n d e r J o r g e n s e n , T. S k o v, T r a b je r g , R e s u l l a te r n e at 5 i r s d g r a v n i g e r a l e n v ik i n g e t i d s b o p l a d s i N V - J y l l a n d , „ H olsteb ro Á rssk riít" 1978, .s. 14—22. 7 B r e n s t e d, op. cit., s, 361. 8 I bidem , s. 363— 364; P. G. F o o t e, D. M. W i l s o n , W i k i n g o w i e , W a rszaw a 1У75, s. 158— 159.
m ię (typu z ie m ia n k o w e g o ) m ia ły k s z ta łt o w a ln y lu b p r o s to k ą tn y , o d ł u -g o ści 3— 4 m, ze s łu p a m i u m ie s z c z o n y m i p o ś r o d k u śc ia n szc z y to w y c h , p o d t r z y m u j ą c y c h k a l e n i c ę d a c h u d w u s p a d o w e g o , k t ó r y sięg ał aż do ziemi. Z a w a r to ś ć k u l t u r o w a z ie m ia n e k s u g e r u je , że s łu ż y ły o n e do d z ia łaln o ści tk a c k ie j, a le w y k o r z y s t y w a n e b y ły też jako p o m ie sz c z e n ia m ie s z k a ln e p rz ez b ie d n ie js z ą ludność. O so b liw o ś c ią b y ła t r ó j k ą t n a b u d o w -la o n i e j a s n y m p r z e z n a c z e n iu w z n ie s io n a z p io n o w y c h bali.
N a in n y m s ta n o w is k u w V o r b a s s e 9 (p o łu d n io w o -z a c h o d n ia J u tla n d ia ) z X — XI w. z a r e j e s t r o w a n o r ó w n ie ż d o m y długie, tzw. ty p u tre lle b o r - skiego, o w y m i a r a c h 25— 30 X 5— 7,5 m. W s u m ie o d k r y t o 51 o b i e k -t ó w w r ó ż n y m s -ta n ie z a c h o w a n ia . C zęść z n ich -t w o r z y ła z a g ro d y .
D użą ilość o b ie k tó w , b o aż 115 n a z ie m n y c h i 75 z iem ian e k , z n a le z io n o w o s a d z ie w S a e d d in g z X— XI w . 10 (p o łu d n io w o z a c h o d n ia J u t -landia). P e łn iły o n e r ó ż n e fu n k c je : m ie sz k a ln e , m a g a z y n o w e , a ta k ż e p r o d u k c y j n e . P e w n ą tr u d n o ś ć n a s tr ę c z a ło w y o d r ę b n i e n i e z a g r ó d ze w z g lę d u na n ie w ie lk ą ilość o d k r y t y c h płotów . C zęść d o m ó w u s ty tu o - w a n a b y ła Wkoło dużego, p u s te g o p la c u i z w r ó c o n a do n ieg o s z c z y -to w y m i ściana m i. N a -to m i a s t o r i e n ta c ja d a ls z y c h d o m ó w z m ie n ia ła się w za le ż n o śc i od o d le g ło śc i od placu. D o m y w S a e d d in g z b u d o w a n e b y ł y w k o n s t r u k c j a c h p le c io n k o w y c h , s u m ik o w o łą tk o w y c h i p a l i s a d o -w y c h . O b i e k t y duże, o -w y m i a r a c h 28— 47 X 5— 8 m, p e łn iły fu n k c je m ie sz k a ln o - g o s p o d a rc z e , n a to m ia s t małe, 7,5— 14 X 4,5— 5,5 m, s łu ż y ły j a k o w a r s z t a t y p ro d u k c y jn e . W e jś c ia w o b ie k ta c h d u ż y c h z n a j d o w a ł y się w ś c ia n a c h d łu ż s z y c h i szc z y to w y c h .
W e w si B o ru p 11 k o ło T y s tru p , w p o łu d n io w e j Zelandii, z a ło ż o n e j ok. 1000 r., n ie z n a le z io n o ż ą d n y c h p o z o s ta ło ś c i d r e w n ia n y c h , ty lk o jed en z d o m ó w m iał k a m i e n i e fu d a r r e n to w e . W y m i a r y d o m u w y n o s iły 10,8 X 5,7 m. Być m o że ś c i a n y j e g o k o n s t r u o w a n e b y ł y n a s u m i k i łątkę, k t ó r a to te c h n ik a n a le ż a ła do c z ę sto s t o s o w a n y c h i p r z e t r w a ła n a t e -r e n ie Z e la n d ii do c z a s ó w n a jn o w s z y c h .
GRODY
S p e c y fic z n ą f o r m ą o b r o n n e g o o s a d n ic tw a d u ń s k ie g o b y ł y tzw. o k r ą -g łe -g r o d y o rozipl n o w a n iu n i e p o w t a r z a l n y m na i n n y c h te r e n a c h , lecz
8 S. H v a s s, V i k i n g c n e b y g ' j e l s e n i V o r b is r .p , „M ark o g M ontrc" 1977, s. 19 — 25.
10 I. S t o u m a n n, V i k i n g e t H a l a n d s b y e n i S a e d d in g , „M ark o g M onlro" 1977, s. 30— 37; t e n ż e , D er d r r b i c v h j e m m e en v i k i n q ° l a n d s b y v ed E sb jcrg , „Esbjerg M useum " 1977, s. 28— 45.
11 K u l t u r h i s t o r i s k l e k - i k o n lo r n o r d is k niidJelaltP r Ira v i k i n g e n t i d til r e fo rm a tio n - s l i d , t. I, K eb en h a v e n 1962, s. 112 113.
z ty p o w y m i dla p ó ł n o c n o - z a c h o d n ie j E u r o p y ł u k o w a t o u f o r m o w a n y m i dom am i. W y m ie n ić tu n a le ż y trz y g r o d y : T r e ll e b o r g 1*, A g g e r s b o r g " , F y r k a t ’4. T r e lle b o r g leży w r o z w id le n iu d w ó c h rz e k : T u d e á i V á rb y ä, n a p ó ł -w y s p ie -w z a to c e M u sh o lm , n a p ó łn o c o d K orsor. G ró d d a t o -w a n y n a XI w. o to c z o n y je s t o k r ą g ły m w a łe m o s z e ro k o ś c i 17 m, z a m y k a j ą c y m w e w n ę t r z n y o b s z a r o ś r e d n ic y ok. 146 m. O b w ó d w a łu p r z e c in a ły c z te ry b r a m y u s y t u o w a n e na c z te r y s t r o n y ś w ia ta i p o łą c z o n e d w o m a u l i cami, k r z y ż u j ą c y m i się p o ś r o d k u g r o d u pod k ą t e m p ro s ty m . N a z e w -n ą tr z w a łu bieg ła fosa o tej sa m e j s z e ro k o ś c i co -n a s y p , a za -n ią o s a d a p o d g r o d o w a z 15 d łu g im i d om am i, z w r ó c o n y m i śc ia n a m i s z c z y to w y m i do w n ę tr z a g r o d u i u s ta w io n y m i p ro m ie n iś c ie . C z ę ś c io w o o ta c z a ł ją d ru g i w a ł z fosą z a k r ę c a j ą c ą p o d k ą t e m p r o s t y m na z e w n ą trz , w k i e -ru n k u w sc h o d n im , a p o te m na północ. W n ę t r z e g r o d u p o d z ie lo n o n a c z te r y j e d n a k o w e k w a r t a ł y z a b u d o w a n e 16 j e d n a k o w y m i d o m a m i (po c z te r y d o m y z w e w n ę t r z n y m d z ie d z iń c e m k a ż d y ). D o m y 15 o ł u k o w a to w y g i ę t y c h ś c i a n a c h c h a r a k t e r y z u j ą s ię j e d n a k o w y m s p o s o b e m b u d o -wy. D ługość ich w y n o s iła 29,5 m, s z e ro k o ś ć 8 m. P o d z ie lo n e b y ł y n a trzy pom ie sz c z e n ia , z k t ó r y c h n a j w i ę k s z a ś r o d k o w a izba m ie r z y ła 18 m. M o d u łe m p o w t a r z a j ą c y m się w c a ły m T r e ll e b o r g u b y ł a sto p a rz y m s k a (100 s tó p = 29,5 m). D o m y po za w a łe m b y ł y m n iejsze, d łu g o śc i ok. 26,3 m. Ś c ia n y w z n o sz o n o w k o n s t r u k c j i p a lis a d o w e j , z d ra n ic , w k t ó ry c h co d ru g a z a o p a tr z o n a b y ła w paz y, p o o b y d w u s tro n a c h , a d r a n i c e w p u s z c z a n e m ia ły n a b r z e g a c h w y ż s z e ścię c ia (tzw. pióro), d o s to s o -w a n e do s z e ro k o śc i pazy. D ra n ic e p a z o -w a n e -w k o p y -w a n o g łę b ie j niż po zo stałe . N ie w ie m y d o k ła d n ie , j a k w y g l ą d a ła k o n s t r u k c j a d a c h u , n ie o d k r y t o b o w ie m w e w n ę t r z n y c h słu p ó w , a ty lk o z e w n ę tr z n e , b i e g n ą c e w z d łu ż ś cian d łu ższy c h , k t ó r e m o g ły słu ż y ć ja k o p o d p ó r k i d o p o d t r z y -m a n ia o k a p u , w r o d z a j u p o d c ie n ia . O d le g ło ś ć od ś c ia n y do c ią g ó w
s lu p ó w z e w n ę t r z n y c h w y n o s iła m n iej niż 1 m. J e s t też b a r d z o p r a w d o -p o d o b n e , że d r a n ic e w k o -p a n e z w ią z a n e b y ł y z k o n s t r u k c j ą d a c h o w ą . W e w n ą t r z d o m ó w , z d a n ie m T. N o r l u n d a 18, p o w in n o b y ło z n a jd o w a ć s ię p ię ć p a r słu p ó w , k t ó r e s łu ż y ły b y d o p o d t r z y m y w a n i a p ł a t e w i n a nich w ła ś n ie m o g ła u t r z y m y w a ć się k o n s t r u k c j a d a c h o w a . Z a d a s z o n e
12 P. N и r 1 u n d, T r e ll e b o r g , K eb en h a v e n 1956, s. 10— 12, 20— 21; H. S c h m i d t , T h e T r e ll e b o r g H o u s e R e c o n s i d e r e d , „ M ed ie v a l A r ch a eo lo g y " , London 1973, v o l. XV II, s. 52— 57. 13 J. K j e a r , A l t e r t ü m e r aus T h y , K a b en h a v en 1976, s. 9. 14 O. O l s e n , H. S c h m i d t , F y rk a t. En j y s k v i k i n g e b o r g I. B orgen Вз- b y g g e l s e n , K eb en h a v en 1977, s. 145— 204.
15 N 0 r 1 u n d, op. cit., s. 10— 12, 20— 21; B r a n s t e d, op. cit., s. 365 366. 16 N 0 r 1 u n d, op. cit., s . 22.
w e jś c ia d o d o m ó w z n a j d o w a ł y się w d w ó c h ś c ia n a c h sz c z y to w y c h , a trze cie w ś c ia n ie dłuższej, z a w s z e b lisko ś c ia n k i d z ia ło w e j. C zęść c e n tr a l n ą k a ż d e g o z d o m ó w z a jm o w a ło w y b r u k o w a n e m ie js c e p a l e n i s k o w e . W ś r o d k u k a ż d e g o z blo k u d o m ó w s ta ły m a łe b u d y n k i. P o w s t a -n ie g r o d u d a t o w a -n e je s t -na ro k ok. 1O0D, a u ż y w a -n o g o -nie d łu ż e j -niż 50 la t17.
G ró d w A g g e r s b o r g u 18 leży n a p ó łn o c n y m b rz e g u Lim fjordu i p o -chodzi m n iej w ię c e j z tego czasu co T re lle b o rg . O b ie k t j e s t z n a c z n ie w ię k s z y od T r e lle b o r g a ; je g o w e w n ę t r z n a ś r e d n ic a w y n o s i 240 m. M a j -d a n p o -d z ie lo n y został na 12 k w a -d r a t ó w z 48 -dom am i. D w ie g ł ó w n e u lic e p o w i e la j ą lic e k i e r u n e k p ó ł n o lic p o ł u d n i e , w s lic h ó d z a lic h ó d , u z u p e łn i o -n e b y ły d w o m a w ę ż s z y m i uliczkam i. D o m y w A g g e r s b o r g u p o s ia d a ły d łu g o ść 32,45 m, o d p o w i a d a j ą c ą 110 sto p o m rz y m sk im , a s z e ro k o ś ć 8 m. D łuższe ś c ia n y w y k o n y w a n o z p le c io n k i o b le p io n e j gliną, n a to m ia s t ś c ia n y k r ó ts z e — z p o zio m o u ło ż o n y c h d ra n ic . S z e ro k o ść ulic g ł ó w -n y c h w y -n o s iła 10 stóp, czyli -n i e p e ł-n e 3 m, a u lic z e k 5 stóp, tj. ok.
1,5 m.
R o z p la n o w a n ie g r o d u w F y r k a t 19, p o ło ż o n e g o n a z a c h ó d od H obro, o d p o w ia d a o p is a n y m u p r z e d n io d w o m p o p rz e d n im , a je g o ro z m ia r y zb liż a ją g o d o T re lle b o rg a . Ś re d n ic a w e w n ę t r z n a m a j d a n u w y n o s iła ok. 120 m. O b ó z w F y r k a t u ż y w a n y by ł k ró tk o , z o sta ł s p a lo n y w 1 p o ło w ie XI w. W o b ie k c ie ty m 16 d o m ó w z l o k a liz o w a n y c h je s t w c z te r e c h k w a d r a t a c h . D ługość d o m ó w w y n o s iła 28,5 m. Ś c ia n y dłu ższe b y ł y p l e -c io n k o w e , a s z -c z y to w e w y k o n a n o z p o z io m y -c h dese k . Dołki s łu p o w e na z e w n ą tr z ś c i a n y f r o n to w e j w y d a j ą się p o c h o d z ić z u k o ś n ie p o d p i e -r a j ą c y c h pali . Dla d o m ó w w F y -r k a t c h a -r a k t e -r y s t y c z n e b y ły w ię k s z e
lu b m n ie js z e p rz e d sio n k i.
O SA D N IC T W O MIEJSKIE
O d p o c z ą tk u IX w. n a te r e n i e D anii z a c z ę ły r o z w ija ć się o ś ro d k i w cz e sn o m ie jsk ie , j a k np. H a ith a b u H e d e b y , s k u p i a j ą c e r ó ż n o r a k ic h r z e m ie ś ln ik ó w i k u p c ó w . W w ie k u X —XI z a k ła d a n o c o ra z lic z n ie jsz e o s a d y m iejskie, k t ó r e p o m im o r ó ż n y c h k r y z y s ó w (m. in. r o z w o j u k o r s a r
-17 P rzypad a na la ta p a n o w a n ia S w cn a W id ło b r o d e g o i K anuta W ie lk ie g o __ — ok rosu c h a r a k te r y z u ją c eg o się p o tę g ą m ilitarn ą D anii.
18 J. K j а с r, A l t e r t ü m e r aus T h y , K eb en h a v n 1976, s. 9. 19 О 1 s o n, S c h m i d t , op. cit., s. 145— 204.
10 M oim zdaniem , n a c h y le n ie u k o śn e słu p ó w n ie jest p ew n e, p o n iew a ż przy r e k o n stru k cji d o m ó w z T r elleb o rg a n iek tó rzy au torzy m ó w ią o p rosto sto ją c y c h słu -pach, inni o n a c h y lo n y ch . R ó w n ież o d n o śn ie do u s ta w ie n ia słu p ó w z ew n ę tr z n y c h ma w ą tp liw o ś c i J. B ronsted, u w a ża ją c tę sp ra w ę za n ie p ew n ą .
stw a sło w ia ń s k ie g o ) d a ły p o c z ą t e k w ie lu d o dziś is tn ie ją c y m m iastom . N ie k tó r e z n ich u w a ż a siej za b e z p o ś r e d n ią k o n t y n u a c j ę ta r g o w o -rz e - m ie śln ic z y c h o sa d w ik iń sk ich . W ś w ie tle b a d a ń a r c h e o lo g ic z n y c h u s t a lo n o p o c z ą te k is tn ie n ia H a ith a b u n a p o ło w ę VIII w. O k o ło X w. p o w s ta ło m ia sto A rh u s, ro z le g ły o ś r o d e k o r e g u la r n e j z a b u d o w ie , z a m ie s z k a ły p rz ez r z e m ie ś ln ik ó w i k u p c ó w . W s z y s tk i e te o ś ro d k i d y s p o n o -w a ły -w ła s n y m i p o r t a m i i z -w ią z a n e b y ły z h a n d l e m d a le k o m o r sk im . W m o m e n c ie u m o c n ie n ia się w ła d z y w c z e s n o f e u d a ln e j w z ro s ło z n a c z e -n ie o sie d li w c z e s-n o m ie js k ic h , g d y ż s t a w a ły się o -n e o ś r o d k a m i w ła d z y a d m in is tr a c y jn e j , p a ń s t w o w e j i k o śc ie ln e j. W ty m c z a s ie na z n a c z e n iu z y s k iw a ły ta k ż e n i e k t ó r e m ia s ta p o ło ż o n e b a r d z ie j w g łą b lądu, np. Viborg, d a w n e m ie js c e k u lto w e .
W Viiborgu w c z e s n a faza o s a d n ic z a p r z y p a d a n a V III w .21 W n a j -s ta r -s z e j fazie z n a le z io n o d o m y z u k o ś n ie w b ity m i p a la m i po -s t r o n i e z e w n ę t r z n e j ś c ia n y , p o d o b n e do d o m ó w z W a r e n d o r f “ . P o n a d to z a
c h o w a ł y się o d c is k i d r a n ic p o c h o d z ą c e z k o n s t r u k c j i p a lis a d o w e j . Z b u -d y n k ó w g o s p o -d a r c z y c h z a o b s e r w o w a n o rz ą -d m a ły c h szop z b u -d o w a n y c h w k o n s t r u k c j i p le c io n k o w e j ; je d n a szo p a p o s ia d a ła p o d ło g ę b r u k o w a n ą k a m ie n ia m i. Z z a b u d o w y X -w ie c z n e j p r z e b a d a n o 10 d o m ó w i szop nie tw o r z ą c y c h u k ł a d u p la n o w e g o . W XI i XII w. n a s t ą p i ł y z m ia n y w z a -b u d o w ie . R e k o n s tr u k c j a faz z a s ie d le n ia o s a d y w s k a z u j e w y r a ź n i e n a z r ó ż n ic o w a n ie c h r o n o lo g ic z n e ty p ó w d o m ó w . B u d o w n ic tw o p ó ź n i e j s z y c h o k re s ó w , o d X II w., c e c h u j e się r e g u la r n o ś c i ą i s ta b iln o ś c ią z a b u d o w y p rz y ulicy. D o m y w z n o sz o n e w te c h n ic e s z a c h u lc o w e j u s y t u o -w a n e są f r o n ta ln ie d o ulicy, n a o g r a n ic z o n y c h p a r c e la c h .
P r z y k ła d e m w c z e s n e g o m iasta, g d z ie u d a ło się n a j le p ie j p r z e b a d a ć s t r u k t u r ę z a b u d o w y , b y ło H a ith a b u - H e d e b y r le ż ą c e n a s k r a j u z a to k i S chlei-3. H e d e b y j a k o p o r t i j e d e n z w i ę k s z y c h o ś r o d k ó w h a n d l o w y c h z a czą ł f u n k c jo n o w a ć ok. 800 r., a o k r e s je g o o p u sz c z e n ia , łą c z ą c y się z d u ż y m p o ż a re m , p r z y p a d ł n a la ta p rz e d 1050 r. D o g o d n e w a r u n k i g r u n t o w e w p ł y n ę ł y na d o b r e z a c h o w a n ie e l e m e n tó w k o n s t r u k c y j n y c h i n o śn y c h , w y k o n a n y c h w w ięk sz o ści w y p a d k ó w (2/3) z dębu. J u ż n a j -n iższe p o z io m y p o c h o d z ą c e z IX w. w y k a z y w a ł y b a r d z o r e g u l a r -n y i p l a n o w y o b ra z z a b u d o w y p o p rz e z w y d z ie le n ie i r e s p e k t o w a n i e s t a
-21 E. L e v i n - N i e 1 s e n, S t a d t e n t s t e h u n g u n d T h in g in s titu tio n , [w:] V o r u n d F rü h to rm e n d e r e u r o p ä i s c h e n S ta d t im M i t te l a lt e r , G ö ttin g en 1974, s. 71— 74.
22 Ib id e m , s. 71.
23 B r o n s t o d , op. eit., s. 356— 359,- K. S c h i e t z e l , H a it h a b u . Ein B eitrag zu r E n t w i c k l u n g I r ü h s t ä d ti s c h e r S i e d lu n g s lo r m e n N o r d e u r o p a s , [w:] A u s g r a b u n g e n in. D e u ts c h la n d , t. III, M ain z 1975, s. 58—63; K. S c h i e t z e l , Zur Frage ei. ie r wirt s c h a l l tl i c h e n u n d s o z ia l l e n G l i e d e r u n g H a ith a b u s , [w:] S t u d ie n zu r E u r o p ä isc h e n V or u n d F rü h g e s c h ic h te , hrg. M. C l a u s , W. H a a r n a g e l , K. R a d d a t z , N e u -m ü n ster 1968, s. 254.
ły c h p a r c e l. O b i e k t y u s y t u o w a n e w o b r ą b ie w ą s k i c h p a r c e l p o s ia d a ły r ó ż n e w ie lk o ś c i i k o n s t r u k c j e , s tą d c h o c ia ż n a k ł a d a ł y się n a siebie w u k ła d z ie s tr a ty g r a f ic z n y m , w id o c z n e b y ły p r z e s u n ię c ia ścian, w z d łu ż czy w szerz, a le z a w s z e w o b r ę b ie g r a n ic p arcel. C i e k a w o s t k ą j e s t w y j ą t k o w a z g o d n o ść d łu g o ś c i p ro g ó w , w y k a z u j ą c a r e g u la r n o ś ć bez w z g lę d u n a ro d z a j k o n s t r u k c j i s a m y c h b u d y n k ó w . G r a n ic e p a r c e l w y t y c z a ły p ło ty p le c io n k o w e . N ie u d a ło się n a to m ia s t u s ta lić p o w ią z a ń p o s z -c z e g ó ln y -c h b u d y n k ó w ze s o b ą i o d t w o r z y ć s y s t e m u z a g ro d o w e g o . W s t a r y m c e n tr u m fa k to r ii d o m y b y ły spore . T w o r z y ł y o n e p r o s t o k ą t y m ie r z ą c e p r z e c ię tn ie 15,5— 1 7 , 5 X 6 — 7 m o ś c ia n k a c h p le c i o n k o w y c h o b le p io n y c h gliną, a c z ęściej w y k o n a n y c h z pni r o z łu p a n y c h n a pół i w b ity c h p io n o w o w ziem ię, o k r ą g łą s tr o n ą n a z e w n ą trz . W e w n ą t r z izb z n a jd o w a ł y się z w y k le c e n tr a l n i e p o s a d o w io n e p a le n is k a . D o m y s t a ły ś c ia n a m i s z c z y to w y m i do w y ło ż o n e j b e lk a m i ulicy, lecz od niej n i e -c o o d s u n ię te . C za sa m i n a t y ła -c h p o d w ó r e k l o k o w a n o m a łe b u d y n k i w ro d z a ju szop, b y ć m o że o b o r y o w ie lk o ś c i 1— 2 ,5 X 3 m. R o z m ia ry d o m ó w m a le ją w ra z z r o z w o je m m iasta, w ię k s z e o w y m i a r a c h 7X 17,5 m w y s t ę p u j ą w w a r s t w a c h s ta rs z y c h , m n iejsze, p r a w ie k w a d r a t o w e , o w y m i a r a c h 3 X 3 m, w w a r s t w a c h m łodszych. W H a it h a b u w y r ó ż n i o n o c z te r y k o n s t r u k c j e d o m ó w . N a jc z ę ś c ie j s p o t y k a n a to k o n s t r u k c j a słu p o w a . S z k ie le t ś c ia n y w y k o n y w a n o z d r a -nic p io n o w y c h , u s t a w i o n y c h w r e g u l a r n y c h o d le g ło śc ia c h , a p r z e s tr z e ń p o m ię d z y nim i w y p e łn i a n o p le c io n k ą u w itą na ż e rd ziac h , c a ło ść o b le p i a n o gliną. I n n ą o d m ia n ą tej k o n s t r u k c j i b y ło d o d a t k o w e p r z y b i j a -n ie do s łu p ó w d r a -n ic od s t r o -n y w e w -n ę t r z -n e j ś c ia -n y (od z e w -n ę tr z -n e j p o z o s ta w a ła p le c io n k a ). O s i ą g a n o w t e n sp o só b p o d w ó j n ą ścianę. T a k ż e i w ty m p r z y p a d k u s z p a r y z a le p ia n o g lin ą lub m ch em . D om y s ta ły b e z p o ś r e d n io n a ziemi, b e z fu n d a m e n tó w . Ż e r d z ie p l e c io n e k r z a d -k o b y ły w b ij a n e b e z p o ś r e d n io w ziem ię, z n a c z n ie częściej s ta w i a n o je w le ż ą c e b ie r w io n a . C ię ż a r d a c h u s p o c z y w a ł n a s łu p a c h szk iele tu .
T e c h n ik ą w s k a z u j ą c ą n a w y s o k i po zio m u m ie ję tn o ś c i c ie s ie ls k ic h b y ła k o n s t r u k c j a n a s u m ik i łątk ę. P a z o w a n e s łu p y z n a j d o w a ł y się w n a r o ż n i k a c h dom u, b ą d ź d o d a t k o w o n a o si ścian, a w n ie w p u s z c z a n o p o zio m o u ło ż o n e d r a n ic e . C a ło ś ć tw o rz y ła b a r d z o sp o is tą k o n s tr u k c j ę . P o d o b n ie j a k p r z y p o p r z e d n ie j k o n s tr u k c j i, c ię ż a r d a c h u s p o c z y w a ł n a słu p ach . T rz e c i ro d z a j k o n s tr u k c j i, ta k z w a n a k o n s t r u k c j a p a l i s a d o w a , r e p r e z e n t o w a n a b y ł a p rz e z o b ie k t z b u d o w a n y z p io n o w o w b i -ty c h w z iem ię d ese k , s t o j ą c y c h b lisko siebie.
R o z w in ię ta b y ła k o n s t r u k c j a o k r e ś lo n a j a k o b lo k o w a lu b r a m o w a . Ś c ia n ę tw o r z y ły m a s y w n e , w k o p a n e w ziem ię s łu p y , na k t ó r y c h (pom ięd zy ni(pomi) z a k o tw ic z o n a b y ła b e lk a p r z y c ie s io w a , k r a w ę d z ia k , (pom a
-ją c a od s t r o n y g ó r n e j ro w e k . W r o w e k w p u s z c z a n o p io n o w o s to j ą c e i ściśle do sieb ie p r z y le g a j ą c e d ra n ic e . W tak i s p o s ó b s k o n s t r u o w a n a ś c ia n a w y k a z u j e du żą e l a s t y c z n o ś ć i stab iln o ść. N ie w ie le m ożna p o -w ie d z ie ć na te m a t k o n s tr u k c j i d a c h ó -w , ze -w z g lę d u n a b ra k m a te r ia łu . P rz y p u sz c z a się, że b y ły o n e d w u s p a d o w e , s to s u n k o w o s tr o m e i p o -k r y t e trz c in ą lub gon tam i.
W części z a c h o d n ie j o sa d y , w r e jo n ie za k o la w ału, d o m y b y ł y m a łe, o w y m i a r a c h 3 X 4 m d o 4 X 5 m, z o b n iż n y m i p o d ło g am i, tzn. w k o p a n y m i w g ru n t, ze śc ia n a m i p le c io n k o w y m i i p a le n is k a m i w n a r o ż n i kach. S łupy w y s t ę p u j ą c e r e g u la r n i e p o ś r o d k u śc ia n s z c z y to w y c h w s k a -z u ją na k a le n ic o w ą k o n s t r u k c j ę d a c h u . T u t ą j s t w ie r d -z o n o n a k ł a d a n i e s ię d o m ó w w pionie, u w a r u n k o w a n e p rz e s tr z e g a n ie m w y ty c z o n y c h pa rc e l. 1
Po u p a d k u H a ith a b u n a s tą p iło p r z e s u n ię c ie o s a d n ic tw a z p o ł u d n io -w e g o b rz e g u Schlei na północny» g d z ie o b e c n ie z n a j d u j e s i ę Sęhles- wig. B ad an ia p r z e p r o w a d z o n e na t e r e n i e S c h le s w ig u 24 d o p r o w a d z iły d o o d k r y c ia w a r s t w w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n y c h . V. V o g e l25 p r z y jm u je , że S c h le sw ig je st „ n a s tę p c ą " w ik iń s k ie j o s a d y m ie js k ie j w H a ith a b u . W w y k o p i e n a r y n k u s t w ie r d z o n o w y j ą t k o w o g r u b ą w a r s t w y k u l t u r o w ą d a t o w a n ą od XII d o X V w., ta m też z a c h o w a ły się f r a g m e n t a r y c z n ie e l e m e n t y k o n s t r u k c y j n e w y k o n a n e z d r e w n a d ę b o w e g o . W w a r s tw ie z X II w. o d k r y t o 4 b u d o w le o k o n s t r u k c j i p r z y p o m in a ją c e j t e c h -n ik ę r a m o w ą z H a ith a b u . P o z o s ta ły po -niej p a z o w a -n e słupy, tw o rz ą c e s z k ie le t ścia n y , w s p a r t e n a p rz y ciesi, z r o w k i e m o d s t r o n y g ó rn e j, a w nim s to ją c e p io n o w o d r a n ic e łą c z o n e p o m ię d z y s o b ą na w p u st.
O d k r y t o ta k ż e p ło ty p le c io n k o w e o d d z ie la ją c e p a r c e le . Z n a le z io n o też w ą s k ą u licę z d r a n ic i w y ło ż o n e k a m ie n ia m i p o d w ó rz e . U z y sk a n o i n t e r e s u j ą c e p r z e s ła n k i d o b a d a ń n a d s ta ło ś c ią g r a n ic p arcel. O k a z a ło się, że w ty m w y p a d k u n a s t ę p s t w o p a r c e l b y ło w y j ą t k o w o d ł u g o t r w a -łe, bo od XII w. aż do w sp ó łcz esn o ści.
M ia s to F ib e beży w p o ł u d n io w e j J u tla n d ii, na p o łu d n io w y m b rz e g u rz ek i o tej s a m e j n az w ie. P r z e p r o w a d z o n e n a ty m te r e n ie b a d a n ia d o s ta r c z y ły w p r a w d z ie b a r d z o lic z n y c h i z r ó ż n i c o w a n y c h m a te r ia łó w z a b y t k o w y c h ś w ia d c z ą c y c h o i n te n s y w n o ś c i z a g o s p o d a r o w a n ia w e w c z e s n y m śre d n io w ie c z u , a s z c z e g ó ln ie o d z ia ła ln o śc i w ie lu w a r s z t a t ó w r z e -m ieślnic zych, n a to -m ia s t n ie w ie le -m a -m y d a n y c h na te -m a t z a b u d o w y 28. Z n a le z io n o cz ęść śc ia n y , s k ła d a j ą c e j się z n ie r e g u la r n e g o , p o d w ó j n e -и V. V o g e l , A r c h ä o l o g i s c h e U n te r s u c h u n g e n in d e r A l t s t a d t v o n S c h l e s w i g im M ißtelalte r, G ö ttin g en 1974, s. 101— U 2. *5 Ibidem.
86 M. B e n c e r d, R ibe zu r Zeit d e r W i k i n g e r , ,,H ä u ser u n d H öre im O stse e g e b ie t" 1976, s. 170— 171.
g o r z ę d u s łu p ó w i d ra n ic , w b i t y c h w ziem ię, z re s z tk a m i p le c io n k i o r a z f r a g m e n t śc ia n y , p o k t ó r e j z a c h o w a ły się śla d y o d p o w i a d a j ą c e p o d w ó j n e m u rz ę d o w i s łu p ó w i d ra n ic , f r a g m e n t d o m u z ie m ia n k o w e g o o ra z k le p is k o p o c h o d z ą c e z p o d ło g i z n isz c z o n e g o o b ie k tu . Być m oże b y ła to p o d ło g a k t ó r e j ś z szop. P o z o s ta ło ś c i z a b u d o w y d a t o w a n e s ą n a X — XI w.
P o c z ą tk i Ä r h u s s ię g a j ą r o k u 900’7. M ia s to p o ło ż o n e j e s t n a w s c h o d -n im b r z e g u ju tla -n d z k im . N a j s t a r s z e w a r s t w y z X w. z a w i e r a ły d o b rz e z a c h o w a n e re lik ty d o m ó w t y p u z i e m ia n k o w e g o 28, u ż y t k o w a n y c h aż do X III w. Z n a le z io n o 8 z ie m ia n e k , w ty m d w ie o k rą g łe , p o z o s ta łe p r o s t o -k ą tn e . Z ie m ia n -k i o -k r ą g łe o ś r e d n ic y 2,80 m w -k o p a n e b y ły w g ru n t, j e d n a n a g łę b o k o ś ć 55 cm, d r u g a 60— 70 cm. O d le g ło ś ć p o m ię d z y s ł u -p a m i n o ś n y m i w y n o s i ł a o d 20 d o 40 cm. D ołki s ł u -p o w e w y ł o ż o n e b y ły k a m ie n ia m i. Ś c ia n y d o m ó w o k r ą g ły c h w y k o n y w a n o z p le c io n e k . D o-m y p r o s t o k ą t n e z a g łę b io n e b y ły do 1,25 o-m p o d p o w ie r z c h n ię g ru n tu , a w y m i a r y ic h w y n o s iły : 3,60X 2,80 m = 10 m 2; 3,40X 2,10 m = = 7,14 m 2; 2,60X 2,20 m = 5,75 m2; 3 ,6 0 X 2 m = 7,25 m 2; 3,10X 2,50 m = = 7,75 m 2. Ś la d y p o s ł u p a c h o d k r y t o ty lk o p r z y n i e k t ó r y c h d o m ach . W e j ś c i a d o d o m ó w z n a j d o w a ł y się w ś c ia n ie sz c z y to w e j. W n i e k t ó r y c h d o m a c h s t w ie r d z o n o o b e c n o ś ć sieni. Z ie m ia n k i p r o s t o k ą t n e m ia -ły ś c i a n y w y k o n a n e w te c h n ic e p a lis a d o w e j . P a le n is k a z n a j d o w a ł y się p r z e w a ż n ie w n a r o ż n ik a c h . W e w n ę t r z a c h d o m ó w s t w ie r d z o n o ł a w y ziem ne. W j e d n e j z z ie m ia n e k z n a le z io n o r e s z tk i trz c in y z d achu. W s z y s tk i e z ie m ia n k i w k o p a n e b y ły w p ia s z c z y s te podłoże. P r a w d o p o -d o b n ie -d a t o w a ć je m o żn a n a X w., c h o ć is tn ie je m ożliw ość, że n ie w s z y s tk ie u ż y t k o w a n o w j e d n y m czasie. P e łn iły o n e f u n k c je o b ie k tó w m ie s z k a ln y c h , a ró w n ie ż słu ż y ły j a k o p r a c o w n i e rz em ieśln ic ze. W w a r s t w a c h m ło d s z y c h z a c h o w a ły się f r a g m e n t y b u d y n k u k a m ie n n e g o , p a le n is k o i d o łk i słu p o w e , k t ó r e tr u d n o p o w ią z a ć z k o n k r e tn y m i o b i e k t a -mi. Z p o c z ą tk u X III w. z a c h o w a ł się k o m p le k s b u d y n k ó w , s k ł a d a j ą c y się z części m ie s z k a ln e j i stajni. W ie lk o ś ć d o m u m ie s z k a ln e g o w y n o siła 36 m 2 (4,50 X 8 m), d r u g ie g o 28 m 2 (4 X 7 m), a w p r z y p a d k u t r z e cie g o s tw ie r d z o n o ty lk o d łu g o ś ć 4—5 m. N a j w ię k s z y b u d y n e k by ł w y -k o n a n y w te c h n ic e p a lis a d o w e j, in n e z plecio n -k i. W p i e r w s z y m d o m u p a le n is k o z n a jd o w a ł o się p rz y ścianie . W w a r s t w i e z X IV w. w y s t ę p o w a ły w d a ls z y m c i ą g u d o m y z p le c io n e k i p a l i s a d o w e o r a z p ło ty p l e -c io n k o w e .
Blisko n a b r z e ż a n a tr a f io n o n a z ie m ia n k i m n ie j w ię c e j z te g o sa m e g o
*7 H. H . A n d e r s o n , A r h u s in der Zeit v o n 900 bis 1200 n. Ch., [w :) Vor- u n d Friihíormen..., s. 95— 96.
48 H. H . A n d e r s e n , P. J. C r a b b, H. J. M a d s e n , Á r hus s o n d e r v o ld en b y a r k a e d o g is k undersagaise, t. X , K a b e n h a v n 1971, s. 40— 57.
czasu, tj. X— XI w., lecz b a r d z ie j p r y m ity w n e , o w a ln e , z d w o m a s ł u -p a m i -p rz e c iw le g ły m i i ścian a m i z d arni. B u d w n ic tw o z ie m ia n k o w e w A r h u s z a c z y n a z a n ik a ć pod k o n ie c X w„ za ś w wieiku XI w y s t ę p u j e ty lk o s p o ra d y c z n ie . N ie z m ie n ia ją się n a to m ia s t fo rm y k o n s tru k c ji, k t ó -r e p -r z e t -r w a ły w n a s t ę p n y c h w ie k a c h w b u d o w n ic tw ie n az ie m n y m .
D ania nie n a le ż y do k r a j ó w o b f itu ją c y c h w b o g a ty d r z e w o s ta n . Z a c h o d n ią część J u t l a n d i i p o k r y w a j ą w r z o s o w is k a i to rfo w is k a o ra z n ie -w ie lk ie o b s z a ry la s ó -w d ę b o -w y c h i d ę b o -w o -b rz o z o -w y c h . W e -w s c h o d n ie j c z ę ś c i i na w y s p a c h ta k ż e n ie lic z n ie w y s t ę p u j ą la s y liściaste, m. in. b u k o w e . W p rz e sz ło śc i j e d n a k z a le s ie n ie p r z e d s ta w ia ło siej zn a c z n ie bo^jaciej, b y ć m oże in te n s y w n a e k s p lo a ta c j a ro lnicza w e p o c e b rą z u i żela za p rz y c z y n iła się do w y tr z e b ie n ia lasów .
N a j s t a r s z e t y p y b u d o w l a n e o k r e s u w ik iń s k ie g o c h a r a k t e r y z u j ą się d o m a m i długimi, d o c h o d z ą c y m i do 14— 15 m ; t r a f ia ją się też dłuższe, d o tr z y d z ie s tu p a r u m e tró w . D om y d łu g ie p r a w i e z a w s z e d z ielo n o na trz y p o m ieszc zen ia, c e n tr a l n e b y ło c z ęścią m ie sz k a ln ą , b o c z n e p e łn iły f u n k c je g o s p o d a r c z o - in w e n ta r s k ie . M n ie js z e d o m y , o d łu g o śc i ś cian w g r a n ic a c h od 5 d o 8 m, w w ięk sz o ści w y p a d k ó w b y ły je d n o iz b o w e , c z asam i z sienią. Ś c ia n y w y ło ż o n e b y ły d a r n ią i p o d p a r te e le m e n ta m i d re w n ia n y m i. S p e c y fic z n ą form ę sta n o w ił tzw. d o m n a r o ż n y , s k ł a d a j ą c y się z d w ó c h b u d y n k ó w u s t a w i o n y c h do siebie n a ro ż n ik a m i i t w o -r z ą c y c h „ w s p ó ln o tę " g o s p o d a -r c z ą . W s t -r u k t u -r z e z a b u d o w y w ie js k ie j d o m in u je z a g ro d a , d o m y sto ją sz c z y ta m i do u lic y lu b drogi, a na z a -pleczu m ieszczą się z a b u d o w a n ia g o s p o d a r c z a . N i e k t ó r e w sie istn ia ły p rz ez długi o k re s c z a s u (np. B e js e b a k e n od VI do IX w.). N ie k ie d y o b o k d o m ó w n a z ie m n y c h , o c h a r a k t e r y s t y c z n y c h ś c ia n a c h łu k o w a to - -w y g ię ty c h , w y s t ę p u j ą liczn ie o w a ln e b u d o w le ty p u z ie m ia n k o w e g o , w k o p a n e w p o d ło ż e od 0,25 do 0,75 cm, z d w o m a s lu p am i n a p r z e c iw le g ły m i a o p o d t r z y m y w a n i a k a l e n i c y d a c h u d w u s p a d o w e g o . B u d o w -n ic tw o z ie m ia -n k o w e s p o ty k a się p r a w ie w e w s z y s tk ic h o s a d a c h t y p u w ie jsk ie g o , i co j e s t s w e g o r o d z a ju no v u m , ta k ż e w o s a d a c h o c h a r a k te r z e m iejskim . Do tej p o r y istn ia ło p o w s z e c h n e m n ie m a n ie , że b u d o w n ic tw o z ie m ia n k o w e z a sa d n ic z o z w ią z a n e je s t z te r e n a m i l e s s o w y mi lu b g lin ia s ty m i. N a p r z y k ła d n a t e r e n i e Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o w y -r a ź n ie z a -r y s o w u j ą się d w ie st-refy : z a b u d o w y n a z ie m n e j — p ó łn o c n a i z a b u d o w y z ie m ia n k o w e j — p o łu d n io w a , z w ią z a n e ze s t r u k t u r ą g l e -b o w ą 29.
Z iem ian k i d u ń s k ie są z a p r z e c z e n ie m te z y o d o b o rz e s p r z y j a j ą c y c h w a r u n k ó w g le b o w y c h , g d y ż w w ię k sz o śc i w y p a d k ó w w k o p y w a n o je
89 P. A. R a p p a p o r t , D riew n ier u ssko je żiliszcze, „ A rch ea ło g ija SSSR" 1975, s. 114— 115.
w p o d ło ż e ż w ir o w o p ia s k o w e . Ś c ia n y z ie m ia n e k w z n o sz o n o w k o n s t r u k c j i p a lis a d o w e j lu b p l e c io n k o w e j , p o d o b n i e j a k p r z y b u d o w n i c -t w ie n a z ie m n y m . R ó żnice w g łę b o k o ś c i s a d o w ie n ia p o z io m ó w p o d ł ó j b y ły zn a c z n e : od 0,25 d o 1,25 m (Arhus), a le tr u d n o b y ło b y p o k u s ić się o ich sz c z e g ó ło w ą k la s y f ik a c j ę n a p ó łz ie m ia n k i i ziem ian k i, t a k c h ę t n ie s t o s o w a n ą w lite r a t u r z e p rz e d m io tu . N a s ile n ie c z ę sto tliw o śc i w y -s t ę p o w a n ia z ie m ia n e k n a t e r e n i e Danii, a ta k ż e ich w -s p ó łw y -s tę p o w a - nie z b u d o w n ic tw e m n a z ie m n y m j e s t d o b itn y m w y r a z e m a t r a k c y j n o ś c i te j fo r m y b u d y n k u , w p o r ó w n a n i u z b u d o w n ic tw e m n a z ie m n y m . J e g o w a lo r y d la c e ló w m i e s z k a ln y c h p o d k r e ś la fakt, że j e d n ą z z ie m ia n e k w A r h u s z a m ie s z k iw a ł p r a w d o p o d o b n i e cieśla. D o m y n a z ie m n e o ś c ia n a c h łu k o w a t o w y g i ę t y c h n a le ż ą r ó w n ie ż do s p e c y fik i b u d o w n i c t w a d u ń s k ie g o , p o j a w i a j ą się ju ż b y ć m o ż e ок. IX w. n a t e r e n i e w s i B e j s e b a k e n , w o s a d z ie w i e j s k i e j p o d o b o z e m w A g- g e r s b o r g u , n a s t ę p n i e w XI w. w o b o z a c h m ili t a r n y c h w A g g e r s b o r g u , T r e ll e b o r g u i F y r k a t. O d k r y t o j e n a j w c z e ś n ie j w T r e lle b o r g u , s tą d n a d a n o im s p e c j a l n e o k r e ś l e n i e ,,dom y t y p u t r e lle b o r s k ie g o " . S ą o n e w y -j ą t k o w o d łu g ie (od 28 do 32 m), p r z y sz e ro k o ś c i 5—8 m. Ś c ia n y ich w y k o n a n e z p i o n o w y c h d r a n ic , z a o p a t r z o n e w p a z y , w c e lu śc iś le js z e g o ich łą c z e n ia , t w o r z y ły m o c n ą k o n s t r u k c j ę . D o d a tk o w o p o s tr o n ie z e w n ę tr z n e j w y s t ę p u j ą r z ę d y słu p ó w , u s t a w i o n y c h p io n o w o , a — j a k n i e -k t ó r z y p r z y p u s z c z a j ą — u -k o śn ie, -k t ó r e m a j ą n a c e lu p o d t r z y m y w a n i e o k a p u d ac h u , t w o r z ą c e g o s w o is te p o d c ie n ia . W n ę t r z e d o m ó w p o d z ie lo n e j e s t n a trz y p o m ie sz c z e n ia , z n a j w ię k s z ą c e n t r a l n ą izbą — z a o p a trz o n ą w p a le n is k o , u s y t u o w a n e p o ś ro d k u . T r z y w e jśc ia , d w a w ś c i a -n a c h s z c z y to w y c h i tr z e c ie w fr o -n to w e j, a p o -n a d t o d o d a t k o w e o t w o r y k o m u n i k a c y j n e w ś c ia n a c h d z ia ło w y c h p o d k r e ś l a j ą o d r ę b n o ś ć p o s z c z e g ó l n y c h izb, a z a ra z e m ich w e w n ę t r z n ą je d n o ść . W y j a ś n i e n i e c z w o r o k ą t n e g o u k ł a d u d o m ó w w o b r ę b ie d o o k o ln e g o o b w a ło w a n i a w e w s z y s t -k ic h tr z e c h w s p o m n i a n y c h tzw. o b o z a c h w o j s -k o w y c h n a s tr ę c z a ło lic z n e t r u d n o ś lic i i n t e r p r e t a lic y j n e . Z a s a d n ilic z o do dziś n ie z o s ta ły lic a łk o w i c ie r o z w ią z a n e k w e stie , po p i e r w s z e — p r z e z n a c z e n ia osad, po d r u g ie — d ró g p r z y b y c i a idei u r b a n iz a c y j n e j, t a k o b c e j i c a łk o w ic ie n o -w e j n a t e r e n i e Danii, czy o g ó ln ie S k a n d y n a -w ii. J u ż z a b u d o -w a Eke- to rp w S zw e cji w z b u d z iła n ie m a łe z a in te r e s o w a n ie , a p r ó b a i n t e r p r e t o w a n ia te g o ro d z ą j u z a b u d o w y p r o m ie n is te j j a k o w y w o d z ą c e j się z t e -r e n ó w p o w i ą z a n y c h z k -r ę g ie m h e l l e n is ty c z n y m n ie w s z y s tk im t-rafia ła do p rz e k o n a n ia . Z a s to s o w a n ie w T r e ll e b o r g u i in n y c h g r o d a c h s y s t e m u p o m i a r o w e g o o p a r te g o n a s to p ie r z y m s k ie j i je j w ie lo k r o tn o ś c ia c h n a s u w a k o n k r e t n e su g estie, a le je s z c z e nie ro z s tr z y g a p r o b le m u . J. B ro n s te d 30 u w a -*° B r 0 n s t e d, op. cit., s. 368— 370.
ża, że g r o d y „ k o lis te " z b u d o w a n e z o s ta ły z p o m o c ą n ie w o ln ik ó w , a p r z e z n a c z o n e b y ły n a o b o z y m ilitarne. W s z y s tk e c z te r y o s a d y po- < hodzą z r o k u 1000 i n ie istn ia ły d łu ż e j niż pó ł w ie k u . W z n ie s io n o je ,,n a g le " i w ła ś c iw ie n a g l e „z g in ę ły ". G d y b y p o w ią z a ć je z w y d a r z e -niam i h is to ry c z n y m i, to p r z y p a d ł y b y n a o k r e s św ie tn o ś c i p a n o w a n i a
S w e n a W i d ł o b r o d e g o (ok. 985— 1014) i K a n u ta W i e l k i e g o (t ok. 1035).
( z y ż b y k r ó lo w ie ci tr a k to w a li o w e o b o z y j a k o p u n k t y W y p a d o w e dla
s w e g o w o js k a i flo ty p r z y w y p r a w a c h w o j e n n y c h , a t a k ż e j a k o p u n -k t y w ę z ło w e dla o b r o n y -k r a ju ? M oże n a to p y t a n i e m o żn a b y b y ło z n a le ź ć o d pow iedź , g d y b y z a c h o w a ł się m a t e r ia ł z a b y tk o w y w d o m ach , a le w s z y s tk ie o n e z a sa d n ic z o są go p o z b a w io n e . R ó w n ie c i e k a w e b y ło b y z n a le z ie n ie o d p o w ie d z i na p y t a n i e o p o c h o d z e n iu idei u r b a n i z a -c y jn ej.
O d s t r o n y fo r m a ln e j (s tr u k tu r a ln e j ) d o m y o ś c ia n a c h ł u k o w a to w y -g ię ty c h są s p e c y fic z n e dla te -g o te re n u , a ta k ż e o b s z a r ó w o ś c ie n n y c h , np. szw e dzkich. Ś c ia n y d o m ó w ty p u tr e lle b o r s k ie g o i i n n y c h g r o d ó w z b u d o w a n e są ta k ż e w te c h n ic e ty p o w e j dla S k a n d y n a w ii, tzn. p a l i s a -d o w e j z p io n o w y c h d e s e k łą c z o n y c h ze sobą. T e c h n ik a ta s t o s o w a na była p o w s z e c h n ie w k o ś c io ła c h ś r e d n io w ie c z n y c h na t e r e n i e S k a n -d y n aw ii.
Jeśli p rz y jm ie m y , że k o n s t r u k c j a d o m ó w tr e lle b o r s k ic h m a c e c h y rodzim e, to p o z o s ta je ty lk o do u s t a l e n i a p o c h o d z e n ie s t r u k t u r y te g o ty p u obozów . W n a jb liż s z y m s ą s ie d z tw ie Danii n ie m a m y o d p o w i e d n i -k ó w p o d o b n e j z a b u d o w y . J. B ro n ste d 31 w y -k lu c z a p r z e n ie s ie n ie sztu-ki b u d o w a n ia o b o z ó w z te r y t o r i u m rz y m s k ie g o i fra n k ijs k ie g o . O b o z y rz y m s k ie nie m ia ły z r e s z tą k s z ta łtu k olistego. W j e g o r o z u m ie n iu pra- w z o r ó w n a le ż a ło b y s z u k a ć w k r ę g u b iz a n ty j s k im c z y p e r s k o -s a s s a n id z - kim, g d z ie osied la w z n o sz o n o c o p r a w d a n a p la n ie koła, a le m a j ą o n e inną z a b u d o w ę w e w n ę t r z n ą i w y k o n a n e są z in n e g o su ro w c a . Biorąc p o d u w a g ę p o w ią z a n ia Danii ze w s c h o d e m , z B izancjum , a bliżej z t e r e n am i Rusi, J. B ronsted s u g e r u j e m ożliw o ść p rz e n ie s ie n ia sz tu k i in ż y n ie rii o b o z o w e j z ta k o d le g ły c h t e r e n ó w na t e r e n y D a n ii32. O p a n o w a n i e tej te c h n ik i w k a m ie n iu , a p ó ź n ie j p r z e n ie s ie n ie na i n n y s u r o wiec, d re w n o , w in n e w a r u n k i g o sp o d a r c z o s p o łe c z n e , b y ło b y w g n i e -g o m ożliw e. S w o je p r z y p u s z c z e n ia a u t o r o p ie r a n a p r z e k a z ie z k ro n ik i N e sto r a , w k tó r e j s p o t y k a m y n o ta tk ę , że k s i ą ż ę W ło d z im ie rz K ijo w -ski s p r o w a d z a do b u d o w y ś w ią ty n i a r c h i t e k t a b iz a n ty js k ie g o . O g n iw e m p o ś r e d n im n a tej d r o d z e b y ł y b y siln e p o w ią z a n ia p o m ię d z y w i k i n g a -mi s k a n d y n a w s k im i a K ijo w e m i N o w o g r o d e m . I s tn ia ły p o w ią z a n ia h a n d l o w e p o m ię d z y B izancjum a P ółnoc ą, a t a k ż e n a d w o r z e c e s a r s
-31 Ibidem , s. 369— 370.
k im w K o n s t a n t y n o p o l u służyli n o r d y j s c y w o jo w n ic y . W ty m ś w ie tle w y w o d y J. B ronsteda n ie b y ły b y p o z b a w io n e racji. Biorąc p o d u w a g ę p r a w i e r ó w n o c z e s n o ś ć p o w s t a w a n i a w s z y s tk ic h trz e c h g r o d ó w m o żn a p r z y j ą ć i w ią z a ć tę p r a w i e je d n o r a z o w ą a k c ję z k o n k r e t n ą o b e c n o śc ią fizyc zną b u d o w n ic z y c h z o d le g ły c h te re n ó w . S am a idea nie zn a la z ła w tej fo rm ie d a ls z y c h k o n t y n u a c j i ani w czasie, a n i w p rz e strz e n i.
N a j w y r a ź n i e js z y o b ra z z r ó ż n ic o w a n ia k o n s t r u k c j i d o m ó w m a m y w H a ith a b u , g d z ie r e p r e z e n t o w a n e są p r a w ie w s z y s tk ie ty p y k o n s t r u k cji w y s t ę p u j ą c y c h w Danii. W w a r s t w a c h s ta r s z y c h w y s t ę p o w a ł y d o my p ro s to k ą tn e , duże, o w y m i a r a c h od 15,4— 17,5 m do 6— 7 m, z p l e -cio n k i lu b p a lis a d o w e , w w a r s t w a c h m ło d sz y c h m niejsze, o w y m i a r a c h 3 —4 X 4 —7 m, w te c h n ic e s u m ik o w o łą tk o w e j, p a l is a d o w e j i tzw. r a m o w ej, o p a r te j na z a sa d z ie k o n s t r u o w a n ia d ra n ic w m o n t o w a n y c h w s ł u p o w y s z k ie le t ścian y . O .ok tego o d k ry to , w s p o m n ia n e ju ż w yżej, b u d o w n ic tw o z ie m ia n k o w e . W H a ith a b u , p o d o b n ie j a k w in n y c h o s ie d -lach ty p u m iejsk ie g o , z a u w a ż o n o (szczególnie w m ło d s z y c h w a r s tw a c h ) w y r a ź n y p o d ział pa rc e l, n i e k ie d y o b w ie d z io n y c h p l e c io n k o w y m i p ł o t a -mi. W r a m a c h u s t a lo n y c h d z ia łe k dość r y g o r y s t y c z n i e p r z e s tr z e g a n o w y z n a c z o n e j z a b u d o w y parceli.
M ia s ta d u ń s k ie z XI— XII w., w y r o s łe n a s u r o w y m k o rz e n iu , p o -p rz e d z o n e b y ły o s a d n ic tw e m w ie jsk im , n-p. A rhus, Ribe czy Viiborg. W XII w. w m ia s ta c h d u ń s k ic h p o j a w ia się już s z a c h u lc o w a fr o n ta ln a z a b u d o w a .
R e a s u m u j ą c n a le ż a ło b y jeszc ze ra z p o w ró c ić do g ł ó w n y c h ty p ó w i k o n s tru k c ji, j a k i e d o m in o w a ły w Danii w o k r e s ie w ik iń sk im i w c z e s n o ś re d n io w ie c z n y m . Z a s a d n ic z o m ożna m ó w ić o d w ó c h ty p a c h . T r a -d y c y j n y je s t ty p -d o m u h a lo w e g o o ś c ia n a c h p r o s t y c h lu b łu k o w a to - w y g ię ty c h w k o n s t r u k c j i p le c io n k o w e j , s u m ik o w o łą tk o w e j i p a l i s a d o -wej. M a łe o b i e k t y s p e łn ia ły ra c z e j fu n k c je g o s p o d a r c z o -p r z e m y s ło w e . U d e rz a r ó w n ie ż sp o ra ilość b u d o w li z ie m ia n k o w y c h . G o d n y m p o d k r e ślenia je s t fakt, że j a k d o tą d nie z a n o to w a n o w y s t ę p o w a n i a n a t e r e -nie Danii k o n s t r u k c j i z r ę b o w y c h .
K atedra A r c h e o lo g ii U n iw e r sy te tu Ł ód zk iego
Romana Barnycz-Gupieniec
H O LZBA U W ESEN A U F DEM GEBIET V O N DÄ NEM ARK IN DER W IKINGER U N D FRÜHMITTELALTERLICHEN PERIODE
D ie E n tw ic k lu n g der F o rsch t.n g en üb er d ie W ik in g e r un d fr ü h m ittela lter lic h e P e -riod e attl dem G eb iet v o n D än em ark erlau b te d ie a u sre ich e n d e A n za h l der A n g a b en
zu sam m eln , d ie erm ö g lich e n , e in e R ek o n stru k tio n sp ro b o der Form en v o m H olzb au - w e so n zu u n tern eh m en . D ie F o rsch u n g e n der D o rlb e sied lu n g w a r en G rund zu Erw ä-g u n ä-g en ü b er ty p is c h e B ob au u n ä-gsform en , d ie aus e in em od er m eh reren H ö fen b e s-tan d en . M eh r-H öfo-B eb auu ng ch a r a k te risier te d ie A n w e s e n h e it der k le in e n un d gros- se n H äuser, d ie v ie lle ic h t zu b e d e u tsa m en L a n d sleu ten un d V o rsteh er g eh ö rten . Eine sp e z ifis c h e Form der d ä n isc h en B esied lu n g w a ren sog. runde Burgen v o n auf a n -d eren G eb ieten nicht w ie -d e rh o lb a re n P lan u n g, aber m it -den für n ö r -d lic h w e stlic h e s Europa ty p isc h e n b o gen förm ig g e s ta lte te n H äu sern . Es g e h ö r en 3 Burgen dazu: T rel-leb o rg , A g g ersb o rg und Fyrkat.
V om A n fa n g d e s X. Jah rh u n d erts b e g in n en sich auf dem G eb iet v o n D än em ark fr ü h stä d tisc h e Z en tren w ie z.В H aith ab u , Ä rhu s, Ribe, V ib o r g zu e n tw ic k e ln .
In der W ik in g er und fr ü h m ittela lter lic h e n Zeit h errsch en in D än em ark grundsä tz lich 2 K o n stru k tio n sty p en . T ra d itio n ell ist e in T yp d e s H a lle n h a u se s v o n g e ra d en od er b o g e n fö rm ig en W ä n d en in der F le ch tw erk , B oh len un d P a lisa d ek o n stru k -tion .
K le in e O b je k te h a tten eh er w irtsc h a ftlic h -in d u str ielle F u n k tion en . Es fällt auch ziem lich g r o sse A n za h l der Erdbauten auf, die auch in fr ü h stä d tisc h e n Z en tren auf- treton. Zu u n ter str eic h e n ist d ie T a tsa ch e , d a ss w ie bish er, auf dem G eb iet v o n D än em ark k e in e K om m k on stru k tion en fe s tg e le g t w u rd en .
