Katarzyna Marszalek
Obszary edukacyjne występujące w programach
Związku Harcerstwa Polskiego w latach 1995-1008
Z w iązek H arcerstw a Polskiego jest organizacją wychow aw czą, której głów nym celem działalności jest stw arzanie w aru n k ó w do w szechstronnego, inte lektualnego, społecznego, duchowego i fizycznego rozw oju człowieka1. N arzę dziem do realizacji tego celu jest H arcerski System W ychow aw czy, na k tó ry składają się: zasady harcerskiego w ychow ania, m etoda harcerska, program har cerski. Program harcerski definiow any jest przez Z H P jako w szystko, co m łodzi ludzie w harcerstw ie robią (działania), w jak i sposób to robią (m etoda harcerska) i w jak im celu to robią (M isja Z H P )2.
Rysunek 1. Elementy harcerskiego systemu wychowawczego
Zasady harcerskiego wychowania:
-
służba,
-
braterstwo,
-praca nad sobą
H arcerski sy stem w ych ow a w cz y
I
Metoda harcerska Program
Elementy:
-p raw o i przyrzeczenie,
-
uczenie w działaniu,
- członkowie małych grup,
-
stale stymulowany
i doskonalony program
Cechy: -pozytywność,
- wzajemność oddziaływań,
- dobrowolność i świadomość
celów,
- pośredniość,
- naturalność
Metoda harcerska realizowana jest za pomocą metodyk
\posługujących się narzędziami dostosowanymi do danej
grupy wiekowej
_______________)
Źródło:
Statut ZHP
Statut ZHP uchwalony 3 X II2005 na XXXIII Zjeździe ZHP.
Stanowisko X X X IV Zjazdu Nadzwyczajnego ZHP w sprawie programu Związku Harcerstwa Polskiego, XXXIV Zjazd Nadzwyczajny ZHP, Zalęcze Wielkie 1-3 VI 2007, [w:] http://doku- menty.zhp.pl/ [15.04.2009].
K a ta rz yn a M arszalek
Z H P jest jed n ą z najw iększych organizacji m łodzieżow ych w Polsce cała organizacja liczy 1 2 5 2 9 7 członków 3. Stowarzyszenie w swoich program ach w yznacza różnorodn e obszary działalności edukacyjnej in stru k to ró w i harcerzy.
W dalszej części arty ku łu autorka postara się ukazać podstaw ow e kieru n k i ow ych odd ziaływ ań edukacyjnych. D la potrzeb tych rozw ażań p rzyjęto defini cję edukacji w edług zasobów leksykalnych współczesnej polszczyzny: edukacja to ogół odd ziaływ ań m iędzygeneracyjnych, służących form ow an iu całokształtu zdolności życiow ych4.
Z H P jest stow arzyszeniem w ychow aw czym , w rozum ieniu w ychow ania w najszerszym znaczeniu5. W analizow anych okresie (1 9 9 5 -2 0 0 8 ) w organizacji realizow ane były następujące program y:
• 1 9 9 5 - 2 0 0 2 M oje Ojczyzny,
• 2 0 0 2 - 2 0 0 5 B arw y Przyszłości,
• 2 0 0 5 - 2 0 1 0 Stulecie Skautingu ( 2 0 0 5 -2 0 0 8 ), H arcerstw a (2 0 0 8 -2 0 1 0 );
program y te w y n ik a ły z przyjętych i uchw alonych - na Zjazdach Z H P - koncepcji program ow ych ZHP.
Tabela 1. P rogram y i uchwały ZHP w latach 1995-2008
Lata Programy Uchwały
1995-2002 Moje Ojczyzny - Harcerstwo, jakiego chcemy6 - harcerskie wycho
wanie ku przyszłości7
2002-2005 Barwy Przyszłości W sprawie „Barw przyszłości” - program ZHP na
lata 2002-20058
2005-2008 Stulecie Skautingu - W sprawie 100-lecia skautingu i 100-lecia harcer
stwa9
- W sprawie programu ZHP10
2008-2010 Stulecie Harcerstwa
Źródło: opracowanie własne
W yzn aczały one następujące cele działań program ow ych Z H P - patrz tabela 2.
3 Na podstawie badań Wydział Badań i Analizy Głównej Kwatery Związku Harcerstwa Polskiego
stan na rok 2009.
4 T. Hejnicka-Bezwińska,
Pedagogika ogólna
, Warszawa 2008, s. 467.5 Np. przyjmując definicję za: M. Nowak,
Teorie i koncepcje wychowania,
Warszawa 2008.6 XXIX Zjazd ZHP w Warszawie 9-12 XII 1993, Warszawa 1995, s. 27. 7 XXXI Zjazd ZHP Zegrze, 4-7 XII 1997, Warszawa 1998, s. 5-8. 8 XXXII Zjazd ZHP, Warszawa 6-9 XII 2001, Warszawa 2002, s. 25.
9 XXXIII Zjazd ZHP, Warszawa 1-4 XII 2005, dokument pobrany ze strony internetowej ZHP
http://dokumenty.zhp.pl/ [15.04.2009].
10 X X X IV Zjazd Nadzwyczajny ZHP, Załęcze Wielkie 1-3 VI 2007, dokument pobrany ze strony internetowej ZHP http://dokumenty.zhp.pl/ [15.04.2009].
T
ab
ela
2.
C
ele
d
zia
łal
noś
ci
prog
ram
ow
ej
ZH
P
w
po
sz
cz
eg
ól
ny
ch
uc
hw
ał
ac
h
Z
ja
zd
ów
ZH
P
w
la
ta
ch
19
95
-2
00
8
v u • E dukacja w zróż n ico w a n ych środow isk ach
o o G bß с о о I
Г\
8 о•й
S 0 ^ ТЗ о о Г4! u сЗи
сЗ С СО С-i . а Е 1 н Он ^ ОС ^ ^ 2 Он I ы сЗ X о, и с'ОС “ £ о с ПЗ о о "ТЗ £ - 2 сЗ Л«л . С .2 ю -Ü ^3 «л Р £ "О й О :G-, 2 Р N «л СС О н " Р OJ .,_, OJ и->ОС ОО-Ч
Я ‘ГГ Дч Он N .а -О си <и Т а : й £ Он' •У Ö -С N • i . i ° § 1 f K g ^ £ N -^ О -^ а о > -2 'О .2 •-Н ( J ^з о 'ОС •-< 2 ^ с о •N Q. -а -оri
О К а й с г? rt ^ £ ' . 2 о 1 2 2 's .ОС и S £ .2 -S а ,- и vC ^ -2 "р"' сЗ о ‘ Я ^ -р >ч -с 2 Р сЗ " О ос Он сз о с N то* Ь i
.а
-о 2 С S Сн сз i-i ^ о g О b ß G P3
di Sh к> 2 X so -сi- Ź
- о о -а е -У * 5п
кн ■S Г ■53сЗ £ - О о £ о о bß о - О оГ х N с о "О Ł 1 - ' . 2 “ о ' 8 § ' ' S S • g Ł о « "я 3 ^ сЗ о _ о . 2 N UК ъ
-5 ï ä s S a .2 P G .a§
О Он ^ 2 M oc 2 £ -Ö "P .2 p I 3p ° P -^3 T3 p -2 'p P Он ЯьГ-Р &ДЗ > 'БЬТЗ о W W • о | й 5 3 2 Ü О _ I J 4-1 ОС --и G Ч Р -Д >-ч сЗ N |н 1н сЗ 0 J г -2 р 2 -Р - Р у П V ^ -G(D ( j Он о 2 ВоЗ ннн •— — w -а 2 _Р ÇC .tG1 - а- С 2 -G л (J ь^. -. U N СЗ4* Р ^ ' 2 Т а м ' о Он G - P С -ТЗ ^ • Ć3 ^ -^ 2 -S О Он ^ ^ "Р ^ — о Он -а о о Он гЗ°>
ос -О 2 ч О J "ТЗ - G и >ч & О G гзи
>ч С "О G ^ a U >ч с З - О •=*> СЗ-^ f г->>.2 > -а N О О ■ Он > й _р оОни
1н О N b ß - ö — G U ^ ■1Л kl с 2 - С 'ЕР й *Й "Р £3 _2 о£ Он >Ч _Q и о G^-U
г?
Ч) 'ĆPи р*
ы
р * 3 (и О • —i Sh С Он о „ Оч - G " P 2 ° G' сЗ > U ? О --а оrt О--а о w -а 4Н ^ 00 _С2 о и Р >-ч "Р S ■ŁP 5 а о С bß сЗ ^ - Р G ci ОН Сś
.2^ 'СI
о <и ы 'О о с > « 2 о с 0J Й N (j аГ сЗ То ы. <иЧ)
•a _g сЗ сЗ Ы 'S ^ i J ä JC 5/5 • оЗ "G -S ° "P -r) a о ^ 43 л, » Si>
^ M --§- ü. 2 ^ -5 ’p" ”p -a -2 p O JJ о сЗ Он «и Sh G У -P -t? сз О 2 о О н и '5 'ОС с S ^ £ >4 i iś О * 8 ^ ¥ ^ s 3 3G N £ -Ö > ' G Р -а сз (UII
1 1 ос —н ' P J Gfi i JX Ю Он Ö ^ а § О -Р Он N ос сз ^ ОВ »
■" Р я'У
о "G ы О -тЗ ^О u й N С ^ сз CLh.2
-р - С >ч >ч СЗ" Ы CJh ;и -а -Р 'а 'р с g g .0 ч>. О и " ? 1 § Ё I 3 5 6 Р я>* о >ч *Й Ъ U rt ^ Д С 5 нН ГС П сЗ •р 2 G ы •а р .2 О О О Он b ß I -ч)
а - а р О & ' S &1 &■ o' B K rt-N ej • — > ^ч P^ 0> Uh a "2 ^ S ■ O £ ~0 ' У O _c3 c3 G C S u 2 ’СГ p >4 G 'Th UC3 o Ü -P OJ w ^ £2 Д £u
<uN- 2 2 Йгч OJ b ß (J o>* S3 ~o JS £ ^ 'O ■I ^О ы Оч >ч.-H N la O .3 .0 o Oh Oh O ”T3'O 'Ы o2 X N I ne N b*~-> Sh GW
sp
rawie
pr
og
ram
u
Z
H
P
W yc h o w an ie do d ia lo gu i s za cu n k u dl a d ru g ie g o cz ło w ie k a. E le m en te m w yc h o w an ia do p ok oj u je st w y c h o w a m d u ch o w e i wie lo ku ltu ro w e.• K a ta rz yn a M arszalek ■
Tabela i. Przykładowe propozycje program ow e realizowane w ramach program ów w latach 1995-2008
Rok Cel propozycji Nazwa
1995* kształtowanie odpowiedzialności za własne zachowanie w kontekście postaw proekologicznych Woda jest
życiem 1996*
kształtowanie postawy otwartości na innych, tolerancji, empatii, rozbudzenia aktywności wobec problemów ludzi sprawnych ina
Odkrywcy nieznanego
czej świata
1997* przygotowanie członków ZHP do świadomego i aktywnego korzystania z zasad demokracji w życiu swoich społeczności Paszport do Europy kształtowanie postawy i umiejętności niezbędnych w sytuacjach
1997* jących miejsce i rolę ZHP w zapobieganiu i przeciwdziałaniu katazagrożenia oraz przygotowanie rozwiązań systemowych, określa strofom i klęskom żywiołowym
Bądź gotów
1999*
propagowanie zdrowego stylu życia, rozwijanie postaw prozdrowot nych wzbogacających wiedzę oraz kształtowanie umiejętności zapo biegania chorobom społecznym i cywilizacyjnym
Ścieżkami zdrowia
2000*
przygotowanie harcerek i harcerzy do współtworzenia społeczeń
stwa obywatelskiego, ale także gra 0 harcerstwo
Od samorząd ności do demo
kracji
2003t
propagowanie praw dziecka wśród zuchów, harcerek, harcerzy oraz ich środowiska
Pod namiotem praw wychowanie młodych ludzi w otwartości, tolerancji, zrozumienia
dla człowieka
Każdy inny wszyscy równi
20041 cerzy do światowej rodziny skautowej.umocnienie poczucia przynależności ZHP- zuchów, harcerek, har 2 do 100
- wasz ruch
20074
Podkreślenie wartości wyrażanych w skautowym przyrzeczeniu: służby i braterstwa, wzmocnienie poczucia przynależności do świata w tym do rodziny skautowej i kształtowanie współodpowiedzialności za świat, przygotowanie do odnowienia przyrzeczeń skautowych, prze prowadzenie dyskusji na temat prawa i przyrzeczenia harcerskiego
Jeden świat jedno przyrze
czenie szukanie inspiracji dla współczesnego harcerza w 90-letniej historii
harcerstwa 90-lecie
20084
rozpowszechnianie podstaw wychowawczych ZHP, podjęcie dzia łań w zakresie prac z wartościami zawartymi w harcerskich kodek sach moralnych
Mam szczerą wolę wspomaganie wychowania patriotycznego oraz porządkowanie
wiedzy dotyczącej barw narodowych, godła, hymnu
W poszuki waniu bieli i czerwieni * - propozycje wchodzące w skład programu „Moje Ojczyzny”; t - propozycje wchodzące
w skład programu „Barwy przyszłości”; 4 - propozycje wchodzące w skład programu „Stulecie skautingu i harcerstwa”. W tabeli umieszczono propozycje obejmujące cały Związek. Ze względu na ograniczenia badawcze autorka nie poddała analizie propozycji realizowanych w poszczególnych chorągwiach czy mniejszych jednostkach organizacyjnych. Źródło: opracowanie własne
Poszczególne program y realizow ały przedstaw ione założenia ideologii har cerskiej w propozycjach program ow ych zaprezentowanych w tabeli 3.
Propozycje te poruszały różnorodn e obszary tem atyczne zilustrow ane na rysu nku 2.
Rysunek 2. Obszary tem atyczne P rogram ów ZHP w latach 1995-2008
• v u • E dukacja w zróż n ico w a n ych środow isk ach
Ekologia
proekologiczność
Patriotyzmpatriotyczna
Harcerskiewartości wierności
wartościom
harcerskiego
kodeksu
Demokracjaaktywności i świa
domości współtwo
rżenia społeczeń
stwa
obywatel-Zdrowieprozdrowotności,
zapobiegania
chorobom społecznym j
i cywilizacyjnym
Wielokulturowośćotwartości, tolerancji,
zrozumienia innego
Skautingsłużby,
braterstwa, współ
odpowiedzialności
Zagrożeń i klęsk żywiołowychzapobiegania
i przeciwdziałania
„Ja” jako podmiot
samoświadomość
swoich praw
i możliwości
Pogrubione - obszary edukacji; kursywa - postawy jakie zamierzano wypracować. Źródło: opracowanie własne
Z różnicow anie tem atyczne nie w p łyn ęło na stale obszary o d d ziaływ ań 11.
Rysunek 3. Obszary działalności jednostek harcerskich realizujących program y ZHP w latach 1995- 200812
• K a ta rz yn a M arszalek ■
Źródło: opracowanie własne
Podsumowanie
Z H P w swoich intencjonalnych działaniach w ychow aw czych realizuje k ie ru n k i w ych ow an ia członków w yznaczone przez Z jazdy ZH P. D eklaracje Zjaz dów w analizow anych program ach stow arzyszenia - realizow anych w latach 1 9 9 5 - 2 0 0 8 - znajdują odzw ierciedlenie w tematach/obszarach danych progra m ów i propozycji stowarzyszenia.
Przedstaw iona analiza pozw ala stw ierdzić, iż Z H P czynnie w łączył się w przygotow anie sw ych członków do aktyw nego życia w zmieniającej się rze czyw istości społeczeństwa polskiego. Poprzez kształtowanie/urabianie postaw potrzebnych w danym m om encie historycznym np: św iadom ości proekolo gicznej (w czasie debat nad zapisami o postawach ekologicznych obyw atela w K o n stytu cji RP), otw artości i tolerancji w obec innych (w latach starań Polski
12 K. Marszałek,
Czy w programach ZHP występuje edukacja regionalna?,
„Zeszyty Naukowev u • E dukacja w zróż n ico w a n ych środow isk ach
o członkostw o w U n ii Europejskiej), zapobiegania i przeciw działania katastro fom (w czasie i po pow odzi w 1 9 9 7 r.), w spółodpow iedzialności za św iat (w kon tekście członkostw a w UE), p atriotyzm u (w czasie globalizacji i emigracji).
Nie ulega w ątpliw ości, iż kieru n k i odd ziaływ ań Z H P - poprzez obszary p rogram ów Z H P - starają się w ytyczać i kształtow ać postaw y potrzebne we współczesnym świecie wielości, p rzy czym należałoby zbadać na ile zapisy p ro gram ów Z H P znajdują odzw ierciedlenie w fu nkcjonow aniu podstaw ow ych jed nostek organizacyjnych. Jedyne badania, do jak ich dotarła autorka w ykazują, iż w stow arzyszeniu w ystępuje niski poziom w ykorzystan ia program ów przez d ru żyn ow ych (w 2 0 0 3 roku - 39% a w 2 0 0 5 - 30 % w ykorzystyw ało program y Z H P w pracy z d ru żyn ą )13.
Programy/propozycje poddane analizie
100 Program, 2 0 0 8 Praca nad sobą, 2 0 0 9 braterstwo, 2 010 służba, Warszawa 2 008.
9 0 -lecie ZHP, m ateriały d la K om end antek i K om en d a n tó w H ufca,
Warszawa 2007.B ądź G otów - zareagow ać. Z a gra j z n a m i w g r ę - B ezpieczny św iat,
„Propozycje” nr 2/62, Warszawa 1998.B ądź Gotów,
„Na Tropie” nr 1/70, wkładka programowa, Warszawa 1998.B ądź Gotów,
materiał informacyjny dla komend harcerskich, Warszawa 1997.B ezpieczny św iat,
„Propozycje” 2/62, Warszawa 1998.Bokacka K.,
O p rogra m ie,
„Czuwaj” nr 6, Warszawa 1998.Broda K., P
odróż w N ieznany Świat,
„Propozycje” nr 2/4/64, Warszawa 1998.E uropejski R uch M łodzieży przeciw k o rasizm ow i, ksenofobii, p rz eja w om an tysem ityz m u
i n ietolera n cji, K ażdy in n y wszyscy rów ni,
Warszawa 2003.Gawlikowska A.,
Ś cieżkam i zdrow ia,
„Czuwaj” nr 1 1/20, Warszawa 1999.J e d e n św ia t je d n o przyrzeczenie,
Warszawa 2007.M iędzyczas - scenariusz g r y m iejsk iej na 9 0 -lecie ZHP,
Warszawa 2007.M oje Ojczyzny, broszura in form a cyjn a G łównej K w atery,
Warszawa 1999.O d sa m orz ąd n ości d o dem ok racji, m ój w yb ó r czyli w ych ow a n ie w k ulturze p ra w człowieka,
Warszawa 2 000.
O d sa m orząd n ości do dem ok racji, propozycja p rogra m ow a d la drużyn harcerskich,
Warszawa2000.
O dkrywcy N ieznanego Świata, „
Propozycje” nr 1/57, Warszawa 1997.O dkrywcy N ieznanego Świata,
„Na Tropie” nr 3/64, Warszawa 1996.O dkrywcy N ieznanego Świata,
informator, Warszawa 1996.O dkrywcy N ieznanego Świata, P ozn ajem y n iez n a n y św iat,
Warszawa 1996.O dkrywcy N ieznanego Świata, p rz ygo tow a n ie d o w ypraw y,
Warszawa 1996.Paszport d o Europy, m a teria ł p om ocn icz y d la drużyn harcerskich,
Warszawa 1997.13 Omnibus 2005 - raport - phm. K. Wais, phm. M. Kawalec, s. 3, [w:] http://www.badania.zhp.
K a tarz yn a M arszałek
Paszport d o Europy, m a teria ł p om ocn icz y d la n a m iestn ictw i refera tów progra m ow ych ,
W ar szawa 1997.Paszport d o Europy, Szlak ku E uropie, m a teria l p ro gra m o w y d la drużyn starszoharcerkich,
Warszawa 1997.
P ozn ajm y św ia t wokół nas,
„Propozycje” nr 1-3/65, Warszawa 1999.P rogra m H arcerstw a Starszego,
Warszawa 1998.Propozycja p rogra m ow a U chodźcy,
„Propozycje” nr 2/62, Warszawa 1998.P rz ed stu leciem skautingu,
ulotka informacyjna, 2007.Smardz P.,
O d sa m orząd n ości d o dem ok racji, w ciąż aktualne,
„ Propozycje” nr 4/70/, W arszawa 2 000.
Smura
}.,Jak korzystać z paszportu, czyli co znajdziesz w p rogra m ie,
„Czuwaj” nr 8.Ścieżkam i zdrow ia,
A . Leciejewska-Nosal, E. Kofarska, materiały pomocnicze na temat uza leżnień, Warszawa 2 000.Ścieżkam i zdrow ia, broszura d la d ru żyn ow ego,
Warszawa 1999.Ścieżkam i zdrow ia, broszura in form a cyjn a ,
Warszawa 1999.Ścieżkam i zdrow ia, H arcerski piknik,
Warszawa 2 000.Ś cieżkam i zdrow ia, J estem ok. n ie p a lę!,
Warszawa 1999.Ścieżkam i zdrow ia, życie bez papierosa,
Warszawa 2 00 0 .Widok z R atusza,
„Czuwaj” nr 8, Warszawa 1998.Woda je s t życiem , inform ator,
Warszawa 1995.Woda je s t życiem ,
1. 1, fakty, Łódź 1995.Woda je s t życiem ,
1. 1, suplement, Łódź 1995.Woda je s t życiem ,
t. II, działanie, Łódź 1995.Woda je s t życiem ,
t. III, harcerska służba, Łódź 1995.Zielińska G.,
H arcerski p rogra m na rok 2000,
„Czuwaj” 7/20, Warszawa 2 00 0 .Seria „B arw y przyszłości - Program Z H P ”
B arw a K om en d a n ta ,
Warszawa 2003.B arw y przyszłości, ulotka in fo rm a cyjn a d la dru ż yn ow ych ,
Warszawa 2003.Gan A . i in.,
P aleta m ożliw ości: w ych ow a n ie ek onom iczne w ZHP,
Warszawa 2 003.Głowacka A., Kazek A., Binasiak M.,
A leksander K am iński, „ K am yk ” i je g o bohaterow ie,
Warszawa 2003.
Krawczyk K. i in.,
P rz eciw szarości: wyprawka d la d ru żyn ow ego,
Warszawa 2003.Kołakowska D., GachowskaJ., Joniec A.,
G ościniec przyjaźni,
Warszawa 200???.M oje p ra w a i w olności,
Warszawa 2 00 2 .P od n a m iotem praw , propozycja na harcerskie lato,
Warszawa 2 003.Poraj A., Gan A., Ludwiszewska K.,
M oje k olory: poradnik d la w ędrow nik ów ,
Warszawa2 003.
Smardz P.,
