Barbara Go³êbiewska
Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
ZMIANY STOPNIA POWI¥ZAÑ Z RYNKIEM GOSPODARSTW ROLNICZYCH O ZRÓ¯NICOWANYM POZIOMIE
AKUMULACJI
MARKET CONNECTION CHANGE IN AGRICULTURAL FARMS WITH DIFFERENT LEVEL OF INCOME ACCUMULATION
S³owa kluczowe: akumulacja, nak³ady inwestycyjne, produkcja towarowa, inwestycje Key words: accumulation, investment outlays, market output, investments
Synopsis. Podjêto próbê okrelenia powi¹zañ z rynkiem gospodarstw rolniczych o zró¿nicowanym pozio- mie akumulacji. Sporód 263 gospodarstw prowadz¹cych nieprzerwanie rachunkowoæ roln¹ wydzielono grupy o dodatniej i ujemnej akumulacji. Stwierdzono, i¿ gospodarstwa z ujemn¹ akumulacj¹ nie zawsze osi¹ga³y gorsze wyniki ni¿ te z dodatni¹.
Wstêp
Powi¹zania gospodarstw rolniczych z rynkiem mog¹ przybieraæ wiele ró¿nych form i prze- biegaæ w ró¿ny sposób. Zacienienie tych powi¹zañ mo¿e nastêpowaæ przez wydatki na zakup
rodków produkcji przeznaczonych na bie¿¹c¹ produkcjê, jak te¿ na dzia³alnoæ inwestycyjn¹.
Podejmowanie dzia³añ inwestycyjnych, dodatnia akumulacja gospodarstw wiadcz¹ o mo¿li- wociach rozwojowych i chêci dalszego gospodarowania. Z kolei sprzeda¿ posiadanych zaso- bów, niepodejmowanie dzia³añ inwestycyjnych, czy ujemna akumulacja mog¹ wskazywaæ na trudn¹ sytuacjê ekonomiczn¹ i brak zainteresowania rolnika rozwojem gospodarstwa. Z drugiej strony skalê zwi¹zków gospodarstw z otoczeniem okrela m.in. produkcja towarowa, jej wolu- men, wartoæ, jak równie¿ towarowoæ produkcji. Producenci rolni nie s¹ sami w stanie wp³y- waæ na sytuacjê rynkow¹, musz¹ wiêc produkcjê i funkcjonowanie swoich gospodarstw dosto- sowywaæ do warunków rynkowych.
W opracowaniu podjêto próbê okrelenia ró¿nic w powi¹zaniach gospodarstw rolniczych
z rynkiem ró¿ni¹cych siê poziomem akumulacji. Uznaje siê, ¿e wród gospodarstw wyró¿niæ
mo¿na trzy grupy ze wzglêdu na poziom osi¹ganej przez nie akumulacji [Wo 1998]. Pierwsz¹
stanowi¹ gospodarstwa, które s¹ w stanie trwale generowaæ akumulacjê i rozwijaæ siê o w³a-
snych si³ach. Drug¹ s¹ jednostki, w których akumulacja oscyluje wokó³ zera i zale¿y od ko-
niunktury rynkowej. I trzeci¹ grup¹ s¹ gospodarstwa, w których akumulacja w d³u¿szym
okresie jest ujemna i nie maj¹ one szans na rozwój o w³asnych si³ach. W opracowaniu badania-
mi objêto gospodarstwa prowadz¹ce rachunkowoæ roln¹ dla potrzeb IERiG¯. Z ogólnej liczby
gospodarstw wybrano te, które nieprzerwanie prowadzi³y rachunkowoæ w latach 1990-2001.
Do analizy przyjêto wiêc w ka¿dym roku 263 gospodarstwa. Nie wyst¹pi³y wród nich gospodarstwa, które mo¿na by zaliczyæ do grupy trzeciej, czyli o trwale ujemnej aku- mulacji. Zaobserwowano natomiast du¿e zró¿nicowanie w latach wielkoci funduszu akumulacji.
Wyniki badañ
Gospodarstwa podzielono wed³ug po- ziomu akumulacji wyodrêbniaj¹c dwie gru- py: gospodarstwa z ujemn¹ i dodatni¹ aku- mulacj¹ (rys. 1). W badanym okresie
przewa¿a³y gospodarstwa, które osi¹ga³y dodatni po- ziom akumulacji, jednak w kolejnych latach udzia³y te by³y bardzo zró¿nicowane. Najmniej gospodarstw z ujem- n¹ akumulacj¹ by³o w 1990 roku, tylko oko³o 9,5%, prze- wa¿nie jednak udzia³ ten waha³ siê w granicach 20-30%.
Wyj¹tkowy by³ natomiast rok 1999, o najwiêkszym udzia- le tych gospodarstw (oko³o 48%).
Jednym z mierników skali powi¹zañ gospodarstw z ryn- kiem mo¿e byæ udzia³ w nak³adach ponoszonych przez go- spodarstwo nak³adów pochodz¹cych z zakupu (tab. 1).
W badanych gospodarstwach w poszczególnych la- tach kszta³towa³ siê on na zbli¿onym poziomie. W 1990 roku wiêkszym udzia³em charakteryzowa³y siê gospodar- stwa z ujemn¹ akumulacj¹. W nastêpnych latach by³ on jednak wy¿szy w przypadku dodatniej akumulacji. Tenden- cje zmian w obu grupach gospodarstw by³y natomiast zbli-
¿one. W sytuacji pogorszenia warunków rynkowych spa- da³ ich udzia³ i to zarówno w grupie o dodatniej, jak i ujemnej akumulacji. I odwrotnie, jeli wzrasta³ to równie¿ w obu grupach. Od po³owy lat 90. generalnie obserwowano wzrost udzia³u nak³adów z zakupu.
Efektem ponoszonych nak³adów jest uzyskiwanie okrelonej wielkoci produkcji.
Zwi¹zki z rynkiem najlepiej oddaje produk- cja przeznaczona na sprzeda¿ (towarowa).
Jej poziom w cenach sta³ych, ustalonych we- d³ug wskaników dynamiki cen produktów sprzedawanych przez rolników, przedstawio- no na rysunku 2.
Wartoæ produkcji towarowej zdecydo- wanie by³a wy¿sza w grupie gospodarstw o dodatniej akumulacji (prawie dwukrotnie).
Po spadku na pocz¹tku lat 90. utrzymywa³a siê na prawie równomiernym poziomie do roku 1998. W kolejnych latach zaobserwo-
Rysunek 1. Struktura gospodarstw o ró¿nym poziomie akumulacji w latach 1990-2001
ród³o: badania w³asne.
/DWD
*RVSRGDUVWZD]DNXPXODFM XMHPQ GRGDWQL
w ó d a
³ k a n
³ a i z d U . 1 a l e b a
Tzakupuwnak³adachogó³em z
a t a
L Udzia³nak³adówobcych h c a w t s r a d o p s o g
woakumulacij[%] j
e n m e j
u dodatniej 0
9 9 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 1000 2001 2
3 , 7 46,3 40,5 49,7 45,3 46,4 46,4 43,4 54,0 53,7 54,6 57,3 5
9 , 2 49,8 46,9 41,8 59,9 451,1 6 , 0 54,7 57,5 59,7 50,6 63,5 6 . 1 u k n u s y r a n k a j : o
³ d ó r
W\V]á
/DWD
*RVSRGDUVWZDRDNXPXODFMLXMHPQHM GRGDWQLHM
Rysunek 2. Wartoæ produkcji towarowej na gospodarstwo ceny sta³e z 2001 r.
ród³o: jak na rysunku 1.
wano nieznaczny wzrost. W grupie o ujemnej akumulacji po spadku w po- cz¹tkowym okresie lat 90. Wartoæ pro- dukcji sprzedanej utrzymywa³a siê na niskim poziomie.
Odmiennie kszta³towa³y siê zmiany wartoci produkcji towarowej w przeli- czeniu na 1 ha UR (rys. 3). Generalnie by³a ona równie¿ wy¿sza w gospodar- stwach o dodatniej akumulacji, jednak w badanym okresie odmienne kszta³to- wa³y siê tendencje zmian. Na pocz¹tku lat 90. w obu grupach wystêpowa³y po- dobne zmiany, jednak od roku 1994 wy- st¹pi³y bardzo wyrane tendencje od- wrotne. W sytuacji, gdy w grupie o dodatniej akumulacji wzrasta³a wartoæ produkcji towarowej na 1 ha UR, w gru- pie gospodarstw o akumulacji ujemnej nastêpowa³ jej spadek i odwrotnie.
Uznaje siê, ¿e towarowoæ produk- cji gospodarstw rolniczych jest jednym z podstawowych wskaników oceny ich powi¹zañ z rynkiem. Rysunek 4 pre- zentuje towarowoæ badanych gospo- darstw. Towarowoæ produkcji w gru- pie gospodarstw o ujemnej akumulacji kszta³towa³a siê w granicach 58-68%.
Gospodarstwa o dodatniej akumulacji charakteryzowa³y siê wy¿szym udzia³em produkcji towa- rowej globalnej, wynosz¹cym od 62 do 74%. Podobnie jak w przypadku nak³adów towarowoæ produkcji by³a wy¿sza w gospodarstwach o ujemnej akumulacji w latach 1990-1991. Jednak ju¿
od roku 1992 jej wielkoæ spad³a i przez pozosta³e lata utrzymywa³a siê na ni¿szym poziomie ni¿
w grupie o akumulacji dodatniej. Zbie¿ne natomiast by³y tendencje zmian i reakcja gospo- darstw na zmiany sytuacji rynkowej. W obu grupach w latach niekorzystnych zmian na rynku (lata 1993 i 1996) towarowoæ produkcji by³a najni¿sza. Od 1996 roku mo¿na natomiast zaobser- wowaæ powolny jej wzrost.
Zwi¹zki gospodarstw z otoczeniem mo¿na rozpatrywaæ tak¿e przez pryzmat dochodów ro- dzin rolniczych, ze wzglêdu na to, i¿ ich ród³em oprócz dochodu z dzia³alnoci operacyjnej gospodarstwa mog¹ byæ dochody uzyskiwane z innych róde³, nie maj¹cych zwi¹zku z dzia³al- noci¹ rolnicz¹. Wraz z dochodem rolniczym stanowi¹ one dochód osobisty rolnika i jego rodziny. Dane dotycz¹ce kszta³towania siê dochodów spoza gospodarstwa, jak równie¿ ich udzia³u w dochodzie osobistym prezentuje tabela 2.
W obu grupach gospodarstw do roku 1998 mo¿na zaobserwowaæ wzrost udzia³u docho- dów spoza gospodarstwa w dochodzie osobistym (poza rokiem 1993 w gospodarstwach o dodatniej akumulacji). Do tego te¿ roku kszta³towa³ siê on na zbli¿onym poziomie. Wyrana zró¿nicowanie wyst¹pi³o od roku 1999, kiedy to grupa gospodarstw o dodatniej akumulacji znacznie obni¿y³a udzia³ dochodów spoza gospodarstwa.
Kolejnym zagadnieniem ukazuj¹cym powi¹zania gospodarstw rolniczych z otoczeniem jest podejmowanie dzia³añ inwestycyjnych, jak równie¿ korzystanie z obcych róde³ ich finansowa-
Rysunek 3. Wartoæ produkcji towarowej na 1 ha UR ceny sta³e z 2001 roku
ród³o: jak na rysunku 1.
Rysunek 4. Towarowoæ produkcji w badanych gospodarstwach
ród³o: jak na rysunku 1.
W\V]á
/DWD
*RVSRGDUVWZDRDNXPXODFMLXMHPQHM GRGDWQLHM
/ W XMHPQD GRGDWQLD
nia. Inwestycje umo¿liwiaj¹ rozwój gospodarstw i nale¿¹ do najbardziej strategicznych decyzji, jakie musz¹ podejmowaæ wszyscy przedsiêbiorcy, tak¿e rolnicy. Nak³ady inwestycyjne w rol- nictwie s¹ bardzo silnie zwi¹zane ze zmian¹ warunków gospodarowania. W sytuacji pogorsze- nia siê warunków rolnicy ograniczaj¹ g³ównie wydatki na inwestycje. Wydatki inwestycyjne w badanych gospodarstwach oraz ich zad³u¿enie na cele inwestycyjne w przeliczeniu na ceny sta³e prezentuje tabela 3.
Wydatki inwestycyjne w obu grupach gospodarstw by³y bardzo zró¿nicowane. Rok 1990 oraz lata 1995-1998 by³y korzystniejsze dla grupy o ujemnej akumulacji. Natomiast w grupie gospodarstw z akumulacj¹ dodatni¹ wyst¹pi³y du¿e wahania w ich wartoci. Pocz¹tek lat 90.
by³ zdecydowanie niekorzystny. W latach 1993-1994 nast¹pi³a chwilowa poprawa sytuacji i wzrost wydatków na cele inwestycyjne, jednak w roku 1995 wyst¹pi³ ich spadek prawie do zera i taki niski poziom utrzymywa³ siê do roku 1998. Zdecydowana poprawa nast¹pi³a dopiero od roku 1999, kiedy to rolnicy w gospodarstwach o dodatniej akumulacji poczynili znaczne wydat- ki inwestycyjne. Mog³o to byæ zwi¹zane ze znacznym wzrostem w tym okresie obcych róde³ finansowania dzia³alnoci inwestycyjnej w tej grupie gospodarstw.
Podsumowanie
Przeprowadzona analiza pozwala stwierdziæ, i¿ nie zawsze gospodarstwa o ujemnej akumu- lacji osi¹ga³y gorsze wyniki, ni¿ te, w których wystêpowa³ dodatni jej poziom. Mo¿na wiêc stwierdziæ, i¿ nastêpowa³o jedynie przejciowe pogorszenie sytuacji, w momencie byæ mo¿e niekorzystnych zmian rynkowych. Wród badanych gospodarstw nie wyst¹pi³y takie, w któ- rych akumulacja by³a trwale ujemna. Dlatego te¿ uzyskane wyniki wiadcz¹ o mo¿liwociach rozwojowych tych gospodarstw.
z a r o m e
³ ó g o e n j y c y t s e w n i i k t a d y W . 3 a l e b a
Tad³u¿enienaceleinwestycyjnegospodarstw zwcenachsta³ychz2001 .r t[ys.z]³
a t a
L Wydatki e n j y c y t s e w n
iospodarstwach g
w oakumulacij
e i n e
¿ u
³ d a
Zspodarstwach o
g
w oakumulacij j
e n m e j
u dodatniej ujemnej dodatniej 0
9 9 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 12000 1 0 0 2
2 , 1 3 450,3
4 , 2 49,2 79,9 3 2195,9
6 , 8 1 346,9 334,2 328,4 2169,2 2 , 7 2 2
3 , 1 48,3 89,2 15,2 7 338,3 639,4 6 , 0 66,2 1 151,4 140,3 3 1514,8 1709,0 1
4 4 3 , 0,316 0,076 0,208 0,421 0,387 0,451 0,456 3,585 1,067 2,656 1,672 1
6 7 1 , 0,184 0,130 0,335 0,632 0,149 1,548 1,669 3,007 0 12,730 19,723 7 6 8 , 0 1 .
1 u k n u s y r a n k a j : o
³ d ó r
a
z o p s w ó d o h c o d
³ a i z d U . 2 a l e b a
Tospodarstwawdochodzie gsobistym[%]
o a t a
L Udzia³dochodówspoza e i z d o h c o d w a w t s r a d o p s o
g osobistym a
n m e j
u dodatnia 0
9 9 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 1000 2001 2
0 , 6 25,3 36,8 31,3 441,1 9 , 9 33,2 45,5 46,9 45,2 54,5 58,2 5
0 , 6 231,1
8 , 6 38,0 22,7 39,9 33,2 45,5 46,9 442,1 0 , 0 438,1 .
1 u k n u s y r a n k a j : o
³ d ó r
Literatura
Klepacki B. 1997: Produkcyjne i ekonomiczne przystosowania gospodarstw prywatnych do zmian warun- ków gospodarowania. Wyd. SGGW, Warszawa.
Wo A. 1998: Zdolnoci akumulacyjne gospodarstw oraz inwestycje. [W:] Rolnictwo polskie w okresie transformacji systemowej (1989-1997). IERiG¯, Warszawa.
Wo A. 2004: W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa. IERiG¯, Warszawa.
Summary
The main purpose of the article was to present particular relations between agricultural farms with different accumulation level and the market. The farm connections with the market can appear in various forms and in a different way. They may be understood as the purchases of the running production inputs or investment goods. In the other hand the farm connection scale with environment prescribe the production for market, its volume, value and share in the total production. Farmers themselves are not able to influence, shape the market situation therefore they have to adjust the farm production and functioning to the general market conditions.
Adres do korespondencji dr Barbara Go³êbiewska Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolnych SGGW ul. Nowoursynowska 166 02-787 Warszawa tel. (0 22) 593 42 29 e-mail: golebiewskab@alpha.sggw.waw.pl
