POWI¥ZANIA Z RYNKIEM ROZWOJOWYCH GOSPODARSTW ROLNYCH NA PRZYK£ADZIE WOJEWÓDZTWA

Piotr Bórawski

Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie

POWI¥ZANIA Z RYNKIEM ROZWOJOWYCH GOSPODARSTW ROLNYCH NA PRZYK£ADZIE WOJEWÓDZTWA

WARMIÑSKO-MAZURSKIEGO

MARKET CONNECTION OF DEVELOPING FARMS ON THE BASIS OF WARMIÑSKO-MAZURSKIE VOIVODESHIP

S³owa kluczowe: gospodarstwa rozwojowe, powi¹zania z rynkiem, wyniki ekonomiczne, nak³ady, towarowoœæ

Key words: developing farms, market connection, economic results, inputs, yields of marketable agricultural produce

Synopsis. Badania przeprowadzono w 88 rozwojowych gospodarstwach rolnych w województwie warmiñsko- mazurskim. G³ównym celem pracy by³o poznanie powi¹zañ badanych gospodarstw z rynkiem. Ponadto przed- stawiono nak³ady i wyniki ekonomiczne gospodarstw rolnych w zale¿noœci od towarowoœci produkcji. Dokona- no tak¿e analizy wskaŸników intensywnoœci i efektywnoœci zwi¹zków badanych gospodarstw z rynkiem.

Wstêp

Pogarszaj¹ce siê warunki ekonomiczne gospodarowania w rolnictwie, powoduj¹ce znaczne obni¿enie dochodowoœci produkcji rolnej, wymagaæ bêd¹ od rolników dzia³añ modernizacyj- nych, zarówno w organizacji jak i w technologii produkcji [Bieñkowski i in. 2004]. Sprawnoœæ procesów przystosowawczych bêdzie mia³a decyduj¹ce znaczenie dla osi¹gniêcia konkuren- cyjnoœci gospodarstw i utrzymania odpowiedniej pozycji na rynku.

Podstaw¹ pomyœlnego rozwoju gospodarstw rolnych, które powinny zapewniæ utrzymanie rolnikowi i jego rodzinie, jest produkcja takich towarów i w takiej iloœci, które odpowiadaj¹ popytowi konsumentów. Produkcja towarów wymaga trwa³ego i œcis³ego powi¹zania z ryn- kiem, planowania produkcji na podstawie analiz i zawartych umów z odbiorcami, a nie prostego przenoszenia sygna³ów z rynku w danym roku na nastêpny rok.

Zdaniem Grzelaka [2004] gospodarstwa rolne przez zaanga¿owanie siê w procesy rynkowe dostosowuj¹ siê do zmian zachodz¹cych w otoczeniu. Autor podkreœla, ¿e zwi¹zki gospodarstw z rynkiem definiowane s¹ jako strumienie finansowe wchodz¹ce i wychodz¹ce z gospodarstwa rolnego. Równie¿ w opinii Go³êbiewskiej [2000] powi¹zania z rynkiem s¹ obecnie warunkiem rozwoju, a nawet istnienia i funkcjonowania nowoczesnego gospodarstwa. Autorka wyra¿a prze- konanie, ¿e g³ówn¹ form¹ powi¹zania gospodarstwa z rynkiem jest jego kontakt przez zakup

œrodków produkcji i sprzeda¿ wytworzonych produktów, to jest produkcji towarowej.

1 Wykonano w ramach tematu: 3P06R 06425

W analizie powi¹zañ z rynkiem szczególne znaczenie maj¹ gospodarstwa rozwojowe, które s¹ na ogó³ wiêksze obszarowo. Mo¿na w tej kategorii wyró¿niæ tak¿e gospodarstwa ma³e, które w d³u¿szym procesie wzajemnych dostosowañ osi¹gnê³y równowagê produkcyjn¹ pomiêdzy takimi elementami, jak: ziemia, technologie, profesjonalne zarz¹dzanie, dostêp do rynków [Gra- dziuk 2004]. Te jednostki s¹ w stanie konkurowaæ z gospodarstwami czo³ówki europejskiej. Ich liczbê Woœ [2003] szacuje na 600-800 tys.

Cel i za³o¿enia metodyczne

Celem badañ by³o poznanie organizacji gospodarstw rolnych oraz ich wyników ekonomicznych w zale¿noœci od towarowoœci, czyli powi¹zañ z rynkiem w województwie warmiñsko-mazurskim.

Towarowoœæ produkcji oznacza procentowy stosunek produkcji towarowej do produkcji glo- balnej. Informuje o tym, jaka czêœæ produkcji globalnej danego artyku³u zosta³a sprzedana. Towa- rowoœæ mo¿e byæ obliczana dla jednego produktu lub te¿ dla pewnej grupy produktów, np. dla danej ga³êzi produkcji, dzia³u produkcji albo ca³ego gospodarstwa, a mianowicie [Kisiel 1999]:

P

T

= x 100 [%]

P

T_p РtowarowoϾ produkcji, P_tb Рprodukcja towarowa brutto, P_gl Рprodukcja globalna.

Podstaw¹ do zakwalifikowania danego gospodarstwa do badañ by³o:

– posiadanie przynajmniej jednego ci¹gnika oraz zestawu podstawowych maszyn do pro- dukcji rolnej,

– wyra¿enie przez rolnika chêci do wspó³pracy,

– osi¹ganie wyników produkcyjnych oraz dochodów zapewniaj¹cych utrzymanie ca³ej rodzinie, bez korzystania z zewnêtrznych Ÿróde³ dochodów.

Z województwa warmiñsko-mazurskiego wybrano celowo 88 gospodarstw. Ka¿de gospodar- stwo by³o badane w miesi¹cach wrzesieñ-grudzieñ w 2004 r. W pracy dokonano podzia³u gospo- darstw ze wzglêdu na towarowoœæ gospodarstw. Wydzielono nastêpuj¹ce grupy gospodarstw:

– 20 gospodarstw o towarowoœci do 60%,

– 23 gospodarstwa o towarowoœci od 60,1 do 70%,

– 21 gospodarstw o towarowoœci od 70,1 do 80%,

– 24 gospodarstwa o towarowoœci powy¿ej 80%.

Celem podzia³u badanych gospodarstw wed³ug wzrastaj¹cej towarowoœci by³o poznanie wp³ywu powi¹zañ z rynkiem na wskaŸniki gospodarstw rolniczych. Zebrane wyniki badañ opracowano metod¹ statystyki opisowej, tabelarycznej i matematycznej. Wykorzystano rów- nie¿ elementy analizy poziomej (porównanie miêdzy grupami gospodarstw).Przedstawiono tak-

¿e wskaŸniki netto intensywnoœci zwi¹zków gospodarstw rolnych z rynkiem oraz efektywnoœci zwi¹zków gospodarstw z rynkiem

.

2 WskaŸnik netto intensywnoœci zwi¹zków z rynkiem = przychody ze sprzeda¿y produkcji rolnej + zakup

œrodków produkcji (nak³ady) + transfery do bud¿etu pañstwa (podatki) + op³ata zewnêtrzna czynników wytwórczych (odsetki, czynsze dzier¿awne, p³ace pracowników najemnych) + ubezpieczenia + inwestycje.

WskaŸnik efektywnoœci zwi¹zków z rynkiem = dochody rolnicze/sumaryczna wartoœæ transferów (tj.

wskaŸnik intensywnoœci). WskaŸnik ten obrazuje w jakim zakresie powi¹zania gospodarstw rolnych z rynkiem przyczyniaj¹ siê do rozwoju gospodarstw.

Wyniki badañ

Œrednia powierzchnia badanego gospodarstwa indywidualnego wynosi³a 42,87 ha i waha³a siê od 1 do blisko 825 ha. Dla porównania œrednia powierzchnia gospodarstwa rolnego w kraju w omawianym okresie wynosi³a 6,7 ha, przy 17,5 ha w UE. Wysoki œredni area³ gospodarstw uczestnicz¹cych w badaniu wynika³ z faktu, ¿e w analizowanej próbie blisko 60% stanowi³y gospodarstwa o powierzchni powy¿ej 20 ha, podczas gdy wœród ogó³u rolników w kraju udzia³ tej grupy gospodarstw wynosi³ 16,1%.

Struktura u¿ytków rol- nych w obrêbie analizowa- nych grup gospodarstw rol- nych by³a zró¿nicowana w niewielkim stopniu. Najwiêcej gruntów ornych znajdowa³o siê w grupie gospodarstw o towarowoœci pow. 80%

(74,4%). Najmniej natomiast w grupie gospodarstw o towa- rowoœci 60,1-70% (62,8%).

Grupa objêtych badaniami gospodarstw charakteryzo-

wa³a siê niewielkim udzia³em w strukturze trwa³ych u¿ytków zielonych. Œrednia dla ca³ej bada- nej populacji nie przekracza³a 23% (tab. 1). Najwiêcej u¿ytków zielonych znajdowa³o siê w grupie gospodarstw o towarowoœci 70,1-80% (30,6%), a najmniej w grupie gospodarstw o towarowoœci pow. 80% (20,4%).

Nak³ady s¹ to œrodki (praca ¿ywa i uprzedmiotowiona) zu¿yte w procesie produkcji w celu wytworzenia okreœlonego produktu. Na wytworzenie produkcji rolnicy ponosz¹ okreœlone na- k³ady materia³owe. Na nak³ady materia³owe sk³adaj¹ siê: nak³ady œrodków obrotowych w³a- snych (m.in. nasiona, sadzeniaki, pasze) i z zakupu (m.in. nak³ady bezpoœrednie na produkcjê roœlinn¹ – nasiona, nawozy mineralne, œrodki ochrony roœlin, na produkcjê zwierzêc¹ – pasze, leki, dodatki itp.) oraz nak³ady ogólnogospodarcze, np. opa³, smary, czêœci zamienne, a tak¿e koszty us³ug produkcyjnych. Najwy¿szy poziom nak³adów materia³owych oraz intensywnoœci produkcji (nak³ady materia³owe na jednostkê powierzchni) odnotowano w gospodarstwach o towarowoœci pow. 80% (tab. 2).

Warunkiem d³ugofalowego rozwoju oraz podnoszenia konkurencyjnoœci, a przynajmniej jej utrzymania jest inwestowanie, którego poziom w polskim rolnictwie jest niewielki [Bêdzik 2004].

Aktywnoœæ inwestycyjna objêtych badaniami gospodarstw by³a niewielka. Najwiêcej inwe- stowa³y gospodarstwa o najwy¿szej towarowoœci.

Analizuj¹c wartoœæ produkcji koñcowej brutto w zale¿noœæ od towarowoœci gospodarstw daje siê zauwa¿yæ, ¿e jej poziom wzrasta³ wraz ze wzrostem towarowoœci gospodarstw. Stwier- dzono, ¿e w badanym okresie wartoœæ produkcji towarowej ogó³em na gospodarstwo wyraŸnie ros³a wraz ze wzrostem towarowoœci gospodarstw. Podobna sytuacja wyst¹pi³a równie¿ w przypadku produkcji towarowej na 1 ha UR. Warto podkreœliæ, ¿e wzrost towarowoœci sprzyja³ wzrostowi wartoœci wyników ekonomicznych œrednio na gospodarstwo oraz na 1 ha UR.

Dochód to kolejna kategoria wyniku ekonomicznego, która by³a zale¿na od towarowoœci gospodarstw. Stwierdzono, ¿e wartoœæ dochodu rolniczego œrednio na gospodarstwo wzrasta-

³a ze wzrostem towarowoœci gospodarstw. Wartoœæ dochodu osobistego liczonego na 1 ha UR ros³a równie¿ wraz ze wzrostem towarowoœci gospodarstw. Wiêksze otwarcie na rynek sprzyja-

³o osi¹ganiu lepszych wyników ekonomicznych badanych gospodarstw rolnych.

] a h [ w t s r a d o p s o g h c y n a d a b a w o r a z s b o a r u t k u r t S . 1 a l e b a T

e i n e i n l ó g e z c z s y

W TowarowoϾprodukcij[%] 0

6 o

d 60,1-70 70,1-80 pow.80 œrednio y

n l ó g o r a z s b O¿ytkirolne Uruntyorne G¿ytkizielone Unne I

6 5 , 0 219,95

0 9 , 3 15,51

4 5 , 0

4 6 , 2 20,81 23,85 16,02 4 9 , 0

9 1 , 9 26,94 27,55 18,25 4 1 , 1

1 1 , 9 46,68 434,72 3 5 , 9,43 2

7 8 , 2 40,47 49,58 28,98 1 9 , 1 .

e n s a

³ w a i n a d a b : o

³ d ó r



Wartoœæ nowo wytworzonej produkcji (czystej) ros³a równie¿ ze wzrostem towarowoœæ gospodarstw. Ta kategoria produkcji jest bardzo wa¿na, bowiem jej odpowiednikiem jest pro- dukt krajowy brutto (PKB), najczêœciej wykorzystywany wskaŸnik do oceny poziomu i tempa rozwoju poszczególnych krajów.

Dokonuj¹c analizy wskaŸnika intensywnoœci zwi¹zku gospodarstw z rynkiem daje siê zauwa-

¿yæ jego wzrost wraz ze wzrostem towarowoœci gospodarstw. Natomiast analiza wskaŸnika efek- tywnoœci zwi¹zków z rynkiem wskazuje na mo¿liwoœci kreacji efektów (dochodów) z transferów (powi¹zañ z rynkiem). Wskazuje to zatem w jakim zakresie powi¹zania gospodarstwa z rynkiem przyczyniaj¹ siê do rozwoju gospodarstwa. Stwierdzono wzrost wskaŸnika efektywnoœci zwi¹z- ków gospodarstwa z rynkiem wraz ze wzrostem towarowoœci. Jednak w grupie gospodarstw o najwiêkszej towarowoœci jego wartoœæ by³a ni¿sza ni¿ w grupie o towarowoœci od 70 do 80%.

Wnioski

1. Badane gospodarstwa rozwojowe w województwie warmiñsko-mazurskim charakteryzuj¹ siê wysok¹ towarowoœci¹ produkcji. Stwierdzono wzrost wartoœci nak³adów i wyników ekonomicznych wraz ze wzrostem towarowoœci gospodarstw. Tendencja ta dowodzi, ¿e s¹ to gospodarstwa rozwojowe o intensywnej produkcji oraz o du¿ym stopniu powi¹zañ z rynkiem.

2. Wa¿nym wskaŸnikiem charakteryzuj¹cym relacje rynkowe gospodarstw rozwojowych jest wskaŸnik intensywnoœci zwi¹zków z rynkiem. Wysoki poziom tego wskaŸnika œwiadczy o du¿ym zaanga¿owaniu badanych gospodarstw w procesy rynkowe.

h c y w o j o w z o r h c a w t s r a d o p s o g w w ó d o h c o d i ij c k u d o r p , w ó d a

³ k a n e i n a w o c i n

¿ ó r Z . 2 a l e b a Tt[ys.z]³

e i n e i n l ó g e z c z s y

W TowarowoϾprodukcij[%]

0 6 o

d 60,1-70 70,1-80 pow.80 œrednio m

e

³ ó g o e w o

³ a ir e t a m y d a

³ k a

Nak³adymateira³owena1haUR Nak³adyinwestycyjneogó³em Nak³adyinwestycyjnena1haUR Nak³adyniemateiralneogó³em Nak³adyniemateiralnena1haUR Nrodukcjaczystaogó³em Produkcjaczystana1haUR Produkcjaglobalnaogó³em Produkcjaglobalnana1haUR Produkcjakoñcowaogó³em Produkcjakoñcowana1haUR Produkcjatowarowaogó³em Produkcjatowarowana1haUR Pochódrolniczyogó³em Dochódrolniczyna1haUR Dochódosobistyogó³em Dochódosobistyna1haUR

DWskaŸnikintensywnoœcizwi¹zkówna1gospodarstwo R U a h 1 a n w ó k z

¹ i w z i c

œ o n w y s n e t n i k i n

Ÿ a k s

WskaŸnikintensywnoœcizwi¹zkówna1pe³nozartudnionego WskaŸniknettoefektywnoœcizwi¹zkówgospodarstw Wrynkiem[%]

z

5 6 , 1 20,97

3 9 , 0,03 0023 , 50,14

1 2 , 5 31,55

5 8 , 8 93,20

5 5 , 4 32,44

6 7 , 2 32,32

8 2 , 7 10,93

9 3 , 1 10,75

0 2 , 8 0 1 4,46

3 2 , 5 5

7 9 , 5 1

6 6 , 5 31,63

4 8 , 1,07 06,01 0 3 , 0,58 8 52,52

9 2 , 3 0 1 4,94

4 5 , 1 73,44

7 5 , 8 63,29

7 3 , 6 31,64

7 9 , 3 31,53

9 0 , 2 1 1 4,98

8 7 , 0 6

4 4 , 2 3

9 7 , 8 32,33

3 6 , 4,10 0,47 6,38 0,99 4 96,23

2 7 , 3 6 1 7,43

5 7 , 2 3 1 5,80

8 0 , 4 2 1 5,55

4 3 , 8 83,20

1 8 , 4 83,09

7 9 , 3 7 1 7,97

1 6 , 3 8

7 7 , 0 5

1 2 , 9 0 110,19

7 0 , 3 10,19

9 5 , 9 12,34

6 1 , 2 1 2 9,86

9 7 , 1 0 3 8,69

4 9 , 5 7 2 8,09

4 6 , 4 7 2 8,04

9 3 , 6 9 1 6,74

3 2 , 3 3 1 5,24

6 1 , 1 1 5 22,6

0 8 , 3 8 1

2 4 , 8 3

5 5 , 7 87,01

5 3 , 2 10,16

9 4 , 6 11,57

3 3 , 1 7 1 73,1

7 3 , 7 6 2 7,69

5 1 , 3 2 2 6,60

2 6 , 0 2 2 6,49

9 7 , 4 5 1 5,04

3 0 , 0 1 1 5,24

0 0 , 8 3 313,65

5 6 , 4 3 1

9 7 , 5 4 .

e n s a

³ w a i n a d a b : o

³ d ó r



3. Gospodarstwa rozwojowe wykazuj¹ znaczne zró¿nicowanie w zakresie efektywnoœci po- wi¹zañ z rynkiem w zale¿noœci od towarowoœci produkcji. Grupa gospodarstw o najwiêkszej towarowoœci (pow. 80%) charakteryzuje siê ni¿szym wskaŸnikiem efektywnoœci powi¹zañ z rynkiem. Œwiadczy to o tym, ¿e gospodarstwa te s¹ mniej autonomiczne w swoich decy- zjach produkcyjnych. Natomiast wzrost wskaŸnika efektywnoœci powi¹zañ z rynkiem w grupach gospodarstw o towarowoœci do 80% œwiadczy o tym, ¿e transfery z otoczeniem generowa³y wiêksze efekty w postaci wzrostu dochodów.

Literatura

Bêdzik B. 2004: Nak³ady inwestycyjne zachodniopomorskich producentów zbó¿. Roczniki Naukowe SE- RiA, Tom VI, Zeszyt 1, s. 18-22.

Bieñkowski J., Jankowiak J., Marcinkowski J. Sadowski A. 2004: Rola aktywów i specjalizacji produkcji dla wyników ekonomicznych ró¿nych typów gospodarstw rolniczych Wielkopolski. Roczniki Naukowe SERiA, Tom VI, Zeszyt 1, s. 22-28.

Go³êbiewska B. 2000: Powi¹zania gospodarstw rolniczych z otoczeniem jako czynnik kszta³tuj¹cy ich wyniki ekonomiczne. Wyd. SGGW, Warszawa, ss. 125.

Gradziuk B. 2004: Elitarne gospodarstwa rolnicze (na przyk³adzie zamojskiego towarzystwa rolniczego).

Roczniki Naukowe SERiA, Tom VI, Zeszyt 1, s. 73-79.

Grzelak A. 2004: Powi¹zania gospodarstw rolnych z otoczeniem rynkowym w krajach UE – wnioski dla Polski. Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, nr 3, s. 67-75.

Kisiel R. 1999: Ekonomika produkcji rolniczej. Wyd. UWM Olsztyn, ss. 278.

Woœ A. 2003: Przekszta³cenia strukturalne rolnictwa w dobie integracji europejskiej. Zagadnienia Ekonomi- ki Rolnej, nr. 4, s. 5-14.

Summary

The survey were conducted in 88 developing farms in warmiñsko-mazurskie voivodeship. The aim of the paper was recognize the market connection of farms. Moreover in the paper author presented inputs and economic results according to yield of marketable agricultural produce.There were also analysed factors of market connection intensity.

Adres do korespondencji dr in¿. Piotr Bórawski Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie Katedra Agrobiznesu i Ekonomii Œrodowiska Plac £ódzki 2 10-957 Olsztyn tel. (0 89) 523 33 13 e-mail: pboraw@moskit.uwm.edu.pl