R
O
Z
P
R
A
W
Y
R O C Z N I K I F I L O Z O F I C Z N E T o m X L I X , z e s z y t I - 2001 W Ł O D Z I M I E R Z G A L E W I C Z S A M O W Y S T A R C Z A L N O Ś Ć N A J W Y Ż S Z E G O D O B R A U P L A T O N A , A R Y S T O T E L E S A I T O M A S Z A Z A K W I N U * P la to n o p i s y w a ł j e j a k o „to, za c z y m b i e g n ie k a ż d a d u s z a i d la c z e g o robi w s z y s t k o , co ro b i, p r z e c z u w a j ą c , że istnieje co ś ta k ie g o , ale nie z n a ją c go i n ie m o g ą c n a le ż y c ie u c h w y c i ć , co to ta k ie g o je s t A r y s to te le s m ó w ił, że g d y sp y ta ć , c z y m o n o w ł a ś c i w i e je s t, „ o d p o w i e d z i s ą r o z b i e ż n e i n i e w y k s z t a ł c o n y o g ó ł o k r e ś l a j e in a c z e j n iż m ę d r c y . J e d n i b o w i e m m a j ą tu na m y śli coś z rz e c z y j a w n y c h i w id o c z n y c h [...], inni co ś in n e g o , a c z ę s to n a w e t j e d e n i te n sam c z ł o w i e k r z e c z y ró ż n e [...]”2. I z w i e c z n i e t r a f n ą z ło ś l i w o ś c i ą d o d a w a ł: „ ś w i a d o m i j e d n a k sw e j n i e w i e d z y p o d ty m w z g l ę d e m l u d z ie p o d z i w i a j ą ty ch , co w y g ł a s z a j ą tw i e r d z e n i a g ó r n o l o t n e i p r z e c h o d z ą c e z d o ln o ś ć p o j m o w a n i a ” 3. T o m a s z z A k w i n u p o d o b n i e u w a ż a ł, że c h o c ia ż w s z y s c y z g a d z a j ą się z s o b ą w j e g o p o ż ą d a n iu , to je d n a k r ó ż n i ą się co do te g o , g d z ie o n o się m ie ś c i; n i e k t ó r z y b o w ie m s z u k a j ą g o w b o g a c t w a c h , inni w r o z k o s z a c h , inni j e s z c z e g d z ie i n d z i e j 4.Pr of. d r hab. W ł o d z i m i e r z G a l e w i c / - In st ytut F ilo zo fii UJ; a d res do k o re sp o n d en c ji: ul. G r o d z k a 52, 31-041 K ra k ó w .
P o n iż sz y tek s t j e s t n iec o p o s z e r z o n ą w e r s ją o d c zy tu , który pod ty tu łe m „O teisty c zn e j re in terp re tac ji n a jw y ż s z e g o d o b r a ” w y g ło s iłe m 7 m arc a 2 0 0 0 r. na K a to lic k im U n iw e r s y te c ie L u b e l s k i m w ra m a c h T y g o d n ia F i l o z o f i c z n e g o „ B ó g i f i lo z o f i a ” . ' P l a t o n , P a ń s tw o , 505e; c y tu ję w p rz e k ła d z ie W . W it w i c k ie g o (P a ń s tw o , P r a w a , Kęty: W y d a w n i c tw o A n ty k 1999). " A r y s t o t e l e s , E ty ka n ik o m a c h e js k a , 1095a, przeł. D. G r o m s k a , w: t e n ż e , D z ie ła w s z y s tk ie , t. V, W a r s z a w a : P W N 1996, s. 80-81. ' T am że . 4 Po r. św. T o m a s z z A k w i n u, O celu o s ta te c zn y m c zy li o s z c z ę ś c iu , w: t e
n-P o m i m o is to tn y c h r ó ż n ic m i ę d z y ich k o n c e p c j a m i w s z y s c y trzej m y ś l i c i e l e z g a d z a j ą się co do te g o , że n a jw y ż s z e d o b r o (lu b p o p r o s tu „ d o b r o ” ) je s t c z y m ś , c z e g o w p r a w d z i e w s z y s c y p o s z u k u j e m y , le c z n ie b a r d z o z n a m y . A ż e b y r o z p o z n a ć co ś p o s z u k i w a n e g o , ale m a ło z n a n e g o , t r z e b a p r z y n a jm n ie j w ie d z ie ć , p o czym to ro z p o z n a ć . I fa k ty c z n ie - f i l o z o f o w i e f o r m u ło w a li p e w n e k r y te ria , n a p o d s ta w ie k tó r y c h m o g l i b y ś m y r o z s tr z y g n ą ć , c z y coś, co w y d a je się k r e s e m n a s z y c h d ą ż e ń , o s t a t e c z n y m c e le m n a s z y c h p o s z u k iw a ń , is to tn ie n i m je s t. J e d n y m z t a k i c h z n a m i o n p r a w d z i w e g o d o b r a m ia ło b y ć - w s k a z a n e po ra z p ie r w s z y w P la to ń s k im F ile b ie 5 - k r y te r iu m . .s a m o w y s t a r c z a l n o ś c i ” (p ó ź n ie js z e j „ a u t a r k i i ”). W a r to z o b a c z y ć , w j a k i m k o n t e k ś c i e p o j a w ia się ta z n a c z ą c a id e a i j a k i e b y ły je j d a ls z e losy.
I W j e d n e j z p o c z ą t k o w y c h fa z d ia lo g u k i e r u j ą c y i ty m ra z e m r o z m o w ą S o k r a te s n a k ł a n i a s w o je g o p a r t n e r a (w ty m m ie js c u j e s t n im n ie ja k i P ro ta r- c h o s) do s z c z e g ó l n e g o e k s p e r y m e n t u m y ś l o w e g o . J e g o c e le m m a b y ć r o z s ą d z e n ie d w ó c h s p ie r a ją c y c h się z s o b ą s ta n o w i s k - d w ó c h p o g l ą d ó w n a to, co w ż y c iu j e s t d o b r e . Z g o d n i e z j e d n y m s t a n o w i s k i e m - p r z y n a j m n i e j d la p r o w o k a c ji z a j m o w a n y m d o tą d p r z e z S o k r a t e s a - d o b r e s ą ta k ie r z e c z y , j a k „ ro z u m i m y ś l e n i e , i p a m i ę t a n i e ” i to, co im p o k r e w n e , „a w ię c s ł u s z n y sąd i p r a w d z i w e r o z u m o w a n i a ” . M a j ą o n e b y ć d o b r e d la c z ł o w i e k a i „ d la w s z y s t k ic h istot, k tó r e ty lk o p o t r a f i ą m ie ć w s o b ie coś z ty c h r z e c z y ” . Z g o d n i e z z a p a t r y w a n i e m s tr o n y p r z e c i w n e j - r e p r e z e n t o w a ł j ą w c z e ś n i e j F ile b , a t e raz z a s tę p u je go w ła ś n ie P r o ta r c h o s - „ d o b r e m d la w s z y s t k i c h ż y w y c h istot j e s t r o z k o s z i r a d o ś ć , i w s z y s t k o w ty m r o d z a j u ” . B y w y p r o w a d z i ć d y s k u s j ę p o z a m a r t w y p u n k t, w k tó r y m o n a ty m c z a s e m u tk n ę ła , je j u c z e s tn ic y m a j ą się z g o d z ić n a „ p e w i e n d r o b i a z g ” . T a r z e k o m a d r o b n o s t k a to z e s p ó ł k r y t e rió w , za p o m o c ą k tó r y c h b ę d z i e się r o z s t r z y g a ć , c z y c o ś j e s t o w y m p o s z u k i w a n y m d o b r e m , c z y nie. N a j w a ż n i e j s z y m z ty ch k r y t e r i ó w - p ra k ty c z n ie ż e, S u m a te o lo g ic z n a , q. I, a. 7, t. IX, pr zeł. O. F. W . B e d n a r s k i O P , L o n d y n 1963, s. 55. F r a g m e n ty ł a c i ń s k i e g o o r y g i n a ł u p r z y ta c z a m w d a ls z y m c ią g u w e d ł u g w y d an ia: S. T h o m a e A ą u i n a t i s S u m m a T h e o lo g ia e , Pars P r i m a S e c u n d a e , c u ra et st udio sac. Petri C a r a m e llo , T auri- ni: Mariet ti 1952.
5 F r a g m e n t y teg o d ia lo g u c y tu ję w e d ł u g p r z e k ła d u W . W itw ic k ie g o : P l a t o n , F ile b , W a r s z a w a 1958. W s z y s t k ie p r z y ta c z a n e dale j s f o r m u ł o w a n ia m i e s z c z ą się w tym w y d a n i u na s tro n a ch 3 0-33, r e z y g n u j ę w ię c z ich d o k ł a d n e j lokalizacji.
SAMOWYSTARCZALNOŚĆ NAJWYŻSZEGO DOBRA 7
j e d y n y m , z k tó r e g o w d a l s z y m c ią g u c z y n i się u ż y te k - o k a z u j e się w ła ś n ie s a m o w y s t a r c z a l n o ś ć : d o b r o to z n a tu r y „co ś, co w y s t a r c z a ” , c z y li w y k l u c z a j a k i k o l w i e k brak.
S o k r a te s k a ż e P r o t a r c h o w i z a s t o s o w a ć ten p r o b i e r z n a j p i e r w d o r o z k o s z y lub te ż p r z y je m n o ś c i. J e g o r o z m ó w c a m a z a te m p o w ie d z ie ć , c z y z g o d z i ł b y się „ s p ę d z ić ca łe ż y c ie w n a j w i ę k s z y c h r o z k o s z a c h ” i c z y m a ją c ty c h r o z k o szy p o d d o s ta tk ie m , n ie p o t r z e b o w a ł b y j e s z c z e c z e g o in n e g o , a w s z c z e g ó l n o ści, c z y nie m ia łb y „ p o tr z e b y r o z u m o w a n i a i m y ś le n ia , i o b l i c z a n i a s w o ic h p o t r z e b , i ty m p o d o b n y c h r z e c z y ” . P r o t a r c h o w i z p o c z ą tk u w y d a j e się, że b y n a j m n i e j - że p o s ia d a ją c r o z k o s z i r a d o ś ć , m ia łb y j u ż w s z y s t k o , c z e g o ty lk o trz e b a . S o k ra te s u z m y s ł a w i a m u j e d n a k , ż e g d y b y b y ł c a łk ie m p o z b a w i o n y ty c h w s z y s t k i c h z d o l n o ś c i in te le k tu a ln y c h , w ó w c z a s n ie z d a w a ł b y s o b ie s p r a w y ani z ro z k o s z y , k t ó r y m i b y się c i e s z y ł w d a n e j c h w ili, ani nie p a m i ę t a ł ty c h , k tó r y m i c i e s z y ł się w c z e ś n ie j, ani te ż nie m ó g ł b y p r z e w i d z i e ć p r z y j e m n o ś c i , k tó r y m i b ę d z i e się c ie s z y ł. W ten s p o s ó b ż y łb y „ n ie j a k c z ł o w ie k , a le j a k ja k iś m i ę c z a k a lb o j a k i ś s t w ó r m o r s k i, o b d a r z o n y d u s z ą , m ię d z y o s t r y g a m i ” . A ta e g z y s t e n c j a l n a p e r s p e k t y w a , j a k p r z y z n a je P r o t a r c h o s , o d b ie r a m u m o w ę .
II
W p r o w a d z o n a w ten p l a s t y c z n y s p o s ó b id e a s a m o w y s t a r c z a l n o ś c i n a j w y ż s z e g o d o b r a z r o b iła - je ś li p r z e ś l e d z i ć je j d a l s z e k o le je - n i e m a ł ą k a r ie r ę w d z i e j a c h filo z o fii. F ile b n a l e ż y d o ty ch d i a l o g ó w P la to n a , k tó re w y w a r ł y s z c z e g ó l n y w p ł y w na A r y s to te le s a . W E ryc e n ik o m a c h e js k ie j, w e w s t ę p n y c h r o z w a ż a n i a c h o n a j w y ż s z y m d o b r u , b e z tru d u o d n a j d u j e m y P l a t o ń s k ą w y s t a r c z a l n o ś ć , p r z y b i e r a j ą c ą ta m m i a n o „ a u t a r k i i ” (a u ta r k e ia ). T ł u m a c z ą c , d la c z e g o n a j w y ż s z e d o b r o n a le ż y u to ż s a m i ć ze s z c z ę ś c i e m c z y też e u d a j m o n i ą , A r y s t o te le s pisze:To samo wynika też - jak się zdaje - z samostarczalności [szczęścia]; bo to, co jest ostatecznym dobrem, zdaje się być samostarczalnym. [...] Samostarczalnym zaś nazywamy to, co samo przez się czyni życie godnym pożądania i wolnym od wszelkich braków: czymś takim zaś jest - zdaniem naszym - szczęście, które jest nawet ze wszystkiego najbardziej pożądania godne, nie będąc żadnym ze składników sumy poszczególnych dóbr. Bo gdyby było jakim ś składnikiem owej sumy, stawałoby się bardziej pożądania godne po powiększeniu się o najmniejsze
chociażby dobro. Albowiem przybytek oznacza przyrost ilości dóbr, a z dwu dóbr to jest zawsze bardziej pożądania godne, które jest większe6.
P r z y t o c z o n y p a s s u s sta ra się w y ja ś n ić , n a c z y m p o l e g a s a m o w y s t a r c z a l n o ś ć n a j w y ż s z e g o d o b ra . D o k ł a d n i e j j e d n a k b io rą c , A r y s t o t e l e s p r z y p i s u j e tem u d o b r u co n a j m n i e j d w ie c e c h y , k tó r e o s ta te c z n ie m o g ą w p r a w d z i e o k a z a ć się r ó w n o z n a c z n e , lecz k tó r y m - p r z y n a jm n ie j n a p o c z ą t k u - w a r t o n a d a ć o s o b n e n a z w y . T a k z a t e m n a j p i e r w c z y t a m y , że s a m o w y s t a r c z a l n y m , a ty m sa m y m i n a j w y ż s z y m d o b r e m j e s t „to, co s a m o p rz e z się c z y n i ż y c ie g o d n y m p o ż ą d a n i a i w o l n y m od w s z e l k i c h b r a k ó w ” . T ę c e c h ę n a j w y ż s z e g o d o b r a b ę d ę n a z y w a ł j e g o d o s ta te c z n o ś c ią . N a s t ę p n i e za ś s z c z ę ś c ie , k tó r e u t o ż s a m i a się z n a j w y ż s z y m d o b r e m , z o s ta je s c h a r a k t e r y z o w a n e j a k o to, co je s t „ z e w s z y s t k i e g o n a jb a r d z ie j p o ż ą d a n i a g o d n e , n ie b ę d ą c ż a d n y m ze s k ł a d n i k ó w su m y p o s z c z e g ó l n y c h d ó b r ” . M a w ię c o n o r ó w n ie ż i n n ą c e c h ę , k t ó r ą b ę d ę o k re śla ł j a k o ( a k s j o l o g i c z n ą ) n a d r z ę d n o ś ć . W r e z u l t a c i e n a j w y ż s z e d o b r o j e s t p o j m o w a n e p rz e z A r y s t o t e l e s a j a k o d o b ro z a r ó w n o d o s t a t e c z n e , j a k i a k s jo lo g ic z n ie n a d r z ę d n e . D o s t a t e c z n o ś ć i n a d r z ę d n o ś ć n a j w y ż s z e g o d o b r a s t a n o w i ą przy ty m alb o d w a w z g l ę d n i e n ie z a l e ż n e e le m e n ty , a lb o n i e r o z ł ą c z n i e z w i ą z a n e ze s o b ą a s p e k ty , d a ją c e się w y r ó ż n ić w j e g o s a m o w y s t a r c z a l n o ś c i . M ó w ię „ a s p e k t y a lb o e l e m e n t y ” , p o n i e w a ż ich d o k ł a d n i e j s z y s to s u n e k b ę d z ie n a t u r a l n ie z a l e ż e ć od teg o , j a k o d c z y t a m y sen s w y p o w i e d z i , w k tó r y c h A r y s to te le s o k r e ś l a o b y d w i e te c e c h y . O to zaś, w ja k i s p o s ó b te o k r e ś l e n i a p o w i n n y być r o z u m i a n e , t o c z y się o d d a w n a s p ó r w ś r ó d k o m e n t a t o r ó w .
N i e j e d n o z n a c z n a j e s t w ię c p r z e d e w s z y s t k i m ta c e c h a n a j w y ż s z e g o d o b ra, k t ó r ą n a z w a ł e m j e g o d o s ta te c z n o ś c ią : co w ł a ś c i w i e z n a c z y , że temli, kto o s i ą g n i e to d o b r o , „ n i c z e g o j u ż n ie b r a k ” ? G d y się m ó w i, że k o m u ś c z e g o ś b r a k u j e a lb o n ie b r a k u j e , w y p a d a z a w s z e d o p o w i e d z i e ć , d o c ze g o . W E ryce
n ik o m a c h e js k ie j A r y s t o t e l e s ra c z e j n a m n ie z d r a d z a , j a k p o w i n n i ś m y do-
o k r e ś lić to „ c o ś ” , do c z e g o p o s i a d a c z n a j w y ż s z e g o d o b r a m a j u ż ty m s a m y m w s z y s t k o , c z e g o m u p o tr z e b a . O d r o b i n ę w ię c e j ś w ia tła n a tę k w e s tię rz u c a
E ty k a e u d e m e js k a . W p e w n y m je j m ie js c u p y t a n i e o n a j w y ż s z e d o b r o p o ja w ia się w p o s ta c i p y ta n ia , „do c z e g o w ż y c iu p o w i n n i ś m y d ą ż y ć i co trz e b a o s i ą g n ą ć , b y z a s p o k o i ć c a ł k o w i c i e sw e p r a g n i e n i e ”7. T a k z a te m d o s ta te c z n y m d o b r e m d la c z ł o w i e k a b y ł o b y d o b r o w pełni z a d o w a l a j ą c e , n i e p o z o s t a w i a j ą c e 6 A r y s t o t e I e s, E ty k a n ik o m a c h e js k a , 1097b, s. 88. 7 E ty k a e u d e m e jsk a , przeł. W . W r ó b le w s k i , w: A r y s t o t e l e s , D z ie ła w sz y s tk ie , t. V, s. 4 0 7 . W o ry g in ale: ,,[ti] la b ó n an tis e ch o i p lere ten e p i t h u m i a n ” [1 2 1 5 b l 8].
SAMOWYSTARCZALNOŚĆ NAJWYŻSZEGO DOBRA 9 w n im ż a d n y c h n i e z a s p o k o j o n y c h p r a g n ie ń . P r o b l e m ty lk o w ty m , j a k r o z u m ie ć tę p e łn ię z a d o w o le n ia . N ie m n ie j s p o r n y j e s t sen s d r u g i e g o z o k r e ś le ń , o p i s u j ą c y c h s a m o w y s t a r c z a ln o ś ć n a j w y ż s z e g o d o b r a , czyli c h a r a k t e r j e g o n a d r z ę d n o ś c i . W p r z e k ł a d z i e D. G r o m s k i e j c z y t a m y , że d o b r o n a j w y ż s z e j e s t „ze w s z y s t k i e g o n a jb a r d z ie j p o ż ą d a n i a g o d n e , n ie b ę d ą c ż a d n y m ze s k ł a d n i k ó w s u m y p o s z c z e g ó l n y c h d ó b r ” . S f o r m u ł o w a n i u „ n ie b ę d ą c ż a d n y m ze s k ł a d n i k ó w s u m y p o s z c z e g ó l n y c h d ó b r ” w o r y g i n a l e o d p o w i a d a k r ó tk ie i w ę z ł o w a t e m e s u n a r ith m o u m e - n en. Z a r ó w n o se n s te g o w y r a ż e n ia , j a k i j e g o z w i ą z e k z w c z e ś n i e j s z ą c z ę ś c i ą p r z y t o c z o n e g o z d a n ia m o g ą b y ć p r z y ty m r ó ż n ie r o z u m i a n e . N ie j e s t w ię c j a s n e , w j a k i w ł a ś c i w i e s p o s ó b to n ie c o e n i g m a t y c z n e d o p o w i e d z e n i e m a się łą c z y ć z te z ą , w e d ł u g k tó re j n a j w y ż s z e d o b ro j e s t „ze w s z y s t k i e g o n a jb a r d z ie j p o ż ą d a n i a g o d n e ” . Z g o d n i e z p o d a n y m p r z e k ł a d e m , b y ło b y o n o n a j p r a w d o p o d o b n ie j p e w n y m j e j l o g i c z n y m n a s tę p s tw e m : n a j w y ż s z e d o b ro je s t „ze w s z y s tk ie g o n a j b a r d z i e j p o ż ą d a n i a g o d n e ” , a za te m n ie j e s t ż a d n y m ze s k ł a d n ik ó w s u m y p o s z c z e g ó l n y c h d ó b r. C o ś, co m a b y ć n a j w y ż s z e s p o ś r ó d w s z y s t k ich d ó b r - ta k a b y ła b y w ó w c z a s m y ś l A r y s t o t e l e s a - w ż a d n y m w y p a d k u n ie m o ż e b y ć d o d a w a n e do in n y c h , t r a k t o w a n e j a k o s k ła d n ik ich su m y ; d a le j
z aś d o w i a d y w a l i b y ś m y się, d l a c z e g o n ie m oże: „ B o g d y b y b y ło j a k i m ś s k ł a d n ik ie m o w e j s u m y , s t a w a ł o b y się b a r d z ie j p o ż ą d a n i a g o d n e po p o w i ę k s z e n i u się o n a j m n i e j s z e c h o c i a ż b y d o b r o ” . T o zaś k ł ó c iło b y się z s a m y m o k r e ś l e n ie m n a j w y ż s z e g o d o b r a j a k o ta k ie g o , k tó re j e s t n a d r z ę d n e , tj. „ze w s z y s t k i e go n a jb a r d z ie j p o ż ą d a n i a g o d n e ” .
T a k i n t e r p r e t o w a n a n a d r z ę d n o ś ć n a j w y ż s z e g o d o b r a b y ł a b y n a d r z ę d n o ś c i ą ś c is łą lub b e z w a r u n k o w ą . A b y u w y r a ź n i ć tę i n te r p r e ta c ję , w p r o w a d z ę p a rę s p e c ja ln y c h o k re ś le ń . W y c h o d z ą c o d j a k i e g o ś d o b ra , p y t a m y w ię c o to, czy j e g o w a r t o ś ć m o ż e się p o w i ę k s z y ć , g d y się d o d a do n ie g o j a k i e ś in n e d o b ro . J e ż e li tak - j e ż e l i w ię c u z y s k a n e w ten s p o s ó b p o ł ą c z e n i e d ó b r m a w a r to ś ć w y ż s z ą od s a m e g o d o b r a w y j ś c i o w e g o - o k r e ś la m to d o b r o j a k o p r z e w y ts z a l- ne. W p r z e c i w n y m r a z ie - a z a te m g d y r o z w a ż a n e d o b r o n ie w c h o d z i w s k ła d ż a d n e j m o ż liw e j do u t w o r z e n i a s u m y , k t ó r a by p r z e w y ż s z a ł a j e s w o j ą w a r t o ś c i ą - m ó w i ę o d o b r u n ie p r z e w y ż s z a ln y m . O tó ż b e z w a r u n k o w a in t e r p r e ta c ja n a d r z ę d n e j p o z y c ji n a j w y ż s z e g o d o b r a o d z n a c z a się ty m , że u to ż s a m i a tę j e g o n a d r z ę d n o ś ć z n i e p r z e w y ż s z a l n o ś c i ą . J e ż e li j e d n a k s p r a w y ta k s ię m a j ą - je ż e li w ię c n a j w y ż s z e d o b r o n ie m o ż e b y ć t r a k t o w a n e j a k o p e w i e n s k ł a d n i k w ię k s z e j s u m y d ó b r - to p o w s ta je n a t u r a ln ie p y ta n ie , d la c z e g o nie m o ż e . N a jb a r d z ie j n a s u w a j ą c e się (c h o ć n ie j e d y ne) w y j a ś n i e n i e tej n i e m o ż l i w o ś c i p o l e g a ł o b y n a u t o ż s a m i e n i u n a j w y ż s z e g o d o b r a z d o b r e m n a jp e łn ie js z y m : n a j w y ż s z e d o b r o - t r z e b a b y w ó w c z a s p o
w ie d z ie ć - n ie j e s t ż a d n y m ze s k ł a d n i k ó w s u m y p o s z c z e g ó l n y c h d ó b r , p o n i e w a ż j e s t s a m ą t ą s u m ą . A p r z e c i e ż c o ś, co w c h o d z i w s k ła d ja k i e j ś c a ło ś c i lub s u m y , n ie m o ż e b y ć j u ż d o n iej d o d a w a n e , g d y ż w ó w c z a s j e d n o i to s a m o b y ło b y lic z o n e d w u k r o t n i e . W ten s p o s ó b d o c h o d z i l i b y ś m y d o tzw . in k l u z y w n e j in te rp re ta c ji A r y s t o t e l e s o w s k i e g o p o g lą d u , z g o d n ie z k t ó r ą n a j w y ż s z e d o b r o o b e j m o w a ł o b y w s o b ie w s z y s t k i e in n e d o b ra , a je ś li n a w e t nie w s z y s t k i e w o g ó le , to p r z y n a j m n i e j te g ł ó w n e czy też p o d s t a w o w e . T a k z a te m r ó w n i e ż d o s t a t e c z n o ś ć n a j w y ż s z e g o d o b r a - p o d o b n ie j a k j e g o a k s j o l o g i c z n a n a d r z ę d n o ś ć - n a g r u n c i e o m a w i a n e j k o n c e p c ji je s t w p e w ie n s p o s ó b a b s o l u t y z o w a n a : z d o b r a d o s t a t e c z n e g o ro b i się d o b ro z u p e łn e . N a s u w a się p y ta n ie , c z y o p r ó c z ta k ie j in te r p r e ta c ji w c h o d z i w r a c h u b ę j a k a k o l w i e k inna. W p i e r w s z e j c h w ili k to ś m ó g ł b y p r z y p u s z c z a ć , ż e d o b ro n a j w y ż s z e - je ś li j u ż w o g ó l e m ó w i się o ta k im d o b r u - z s a m e j n a t u r y m u s i b y ć n i e p r z e w y ż s z a l n e . Je śli b o w i e m j a k i e ś d o b r o je s t d o b r e m n a j w y ż s z y m , to p r z e c i e ż w s z y s t k i e in n e s ą o d n ie g o n iż s z e , a w k a ż d y m razie n ie p r z e w y ż s z a j ą go s w o j ą w a r to ś c ią . A stą d j u ż z d a je się b e z p o ś r e d n i o w y n i k a ć , że n ie is tn ie je w o g ó l e ż a d n e d o b r o , k tó r e b y m o g ł o g ó r o w a ć n a d d o b r e m n a j w y ż s z y m . Z ty m w i ę k s z y m n a c i s k i e m w y p a d a p o d k r e ś lić , że n ie je s t to k o n k l u z j a n ie do u n i k n ię c ia . S a m a d e f i n i c j a n a j w y ż s z e g o d o b r a , s f o r m u ł o w a n a w d o ść o s t r o ż n y s p o s ó b , n ie p r z e s ą d z a o j e g o n i e p r z e w y ż s z a l n o ś c i . O w s z e m , je ż e li j a k i e ś d o b r o j e s t d o b r e m n a j w y ż s z y m , to w s z y s t k i e inne s ą o d n i e g o n iż sz e . J e d n a k ż e w s z y s t k i e in n e , n ie w s z y s t k i e w o g ó le . T ę „ i n n o ś ć ” d ó b r u s t ę p u j ą c y c h d o b r u n a j w y ż s z e m u m o ż n a r o z u m i e ć t a k ż e d o s y ć ściśle, a z a t e m ja k o c a łk o w itą r ó ż n o ś ć . P r z e w y ż s z a j ą c s w ą w a r t o ś c i ą w s z y s tk ie ta k ie d o b r a , k tó re s ą od n ie g o c a ł k o w i c i e r ó ż n e , n a j w y ż s z e d o b r o n ie m u s i b y ć j e s z c z e d o b r e m n i e p r z e w y ż s z a l n y m , c z y li b e z w z g l ę d n i e n a d r z ę d n y m ; m o ż e u s t ę p o w a ć p e w n y m o k r e ś l o n y m d o b r o m , o ile ty lk o s ą to d o b r a o b s z e r n ie js z e , s k ł a d a j ą c e się z n ie g o i z c z e g o ś i n n e g o . P o d r z ę d n o ś ć w s t o s u n k u do ta k ic h o b s z e r n i e j s z y c h d ó b r nie p r z e k r e ś l a j e g o w z g l ę d n e j n a d r z ę d n o ś c i i n ie p o z b a w i a g o ra n g i „ d o b r a n a j w y ż s z e g o ” . T e b o w i e m „ in n e d o b r a ” , k tó re n a d n im g ó r u ją , n ie są o d n i e g o c a ł k o w i c i e r ó ż n e , ale c z ę ś c i o w o się z n im p o k r y w a ją . T a a l t e r n a ty w n a , m n i e j śc is ła k o n c e p c j a a k s j o l o g i c z n e j n a d r z ę d n o ś c i n a j w y ż s z e g o d o b r a to n ie ty lk o c z y s to te o r e t y c z n a m o ż liw o ś ć . Je s t to i n t e r p r e tacja, k t ó r ą j a k n a j b a r d z i e j d a się z a s t o s o w a ć d o r o z w a ż a n y c h w y p o w i e d z i A r y s to te le s a . P o w r ó ć m y d o p r z y t o c z o n e g o p o w y ż e j f r a g m e n tu . Po o k r e ś le n iu s z c z ę ś c ia j a k o teg o , c o j e s t „ze w s z y s t k i e g o n a jb a r d z ie j p o ż ą d a n i a g o d n e , nie b ę d ą c ż a d n y m ze s k ł a d n i k ó w s u m y p o s z c z e g ó l n y c h d ó b r ” , w p r z e k ła d z ie G r o m s k i e j c z y ta m y : „ B o g d y b y b y ło j a k i m ś s k ł a d n i k i e m o w e j s u m y , s t a w a ł o
SAMOWYSTARCZALNOŚĆ NAJWYŻSZEGO DOBRA
by się b a r d z ie j p o ż ą d a n i a g o d n e po p o w i ę k s z e n i u się o n a j m n i e j s z e c h o c ia ż b y d o b r o ” . O d p o w i e d n i e s f o r m u ł o w a n i e g r e c k i e m o ż e b y ć j e d n a k r ó w n i e ż r o z u m ia n e j a k o z d a n ie w a r u n k o w e w tr y b ie r z e c z y w i s t y m ; n ie t ł u m a c z y się więc; „bo g d y b y b y ło le c z d o p u s z c z a się t łu m a c z e n ie : „ b o je ś li je s t W ta k im w y p a d k u r ó w n i e ż i w r o z u m i e n i u z d a n i a p o p r z e d n i e g o t r z e b a by d o k o n a ć s t o s o w n e j p o p r a w k i: „ n ie b ę d ą c ” n ie z n a c z y ł o b y w n im ju ż : a za te m nie je s t; z n a c z y ł o b y ra c z e j: j e ś l i n ie je s t. C a ły w ię c o m a w i a n y p a s s u s n a l e ż a ło b y t ł u m a c z y ć m n ie j w ię c e j ta k oto:
Samowystarczalnym zaś nazywamy to, co samo przez się czyni życie godnym pożądania i wolnym od wszelkich braków: czymś takim zaś jest - zdaniem na szym - szczęście, które jest nawet ze wszystkiego najbardziej pożądania godne, [jeżeli nie jest brane w połączeniu z innymi dobrami. Jeśli bowiem je s t brane w połączeniu z innymi dobrami, staje się] bardziej pożądania godne po powięk szeniu się o najmniejsze chociażby dobro. Albowiem przybytek oznacza przyrost ilości dóbr, a z dwu dóbr to jest zawsze bardziej pożądania godne, które jest większe. II I O p r ó c z w y p o w i e d z i s a m e g o A r y s to te le s a , k tó r a n ie j e s t w ty m p u n k c ie c a łk ie m j e d n o z n a c z n a , n a k o r z y ś ć z a r y s o w a n e j o s ta tn io in te r p r e ta c ji p r z e m a w ia też e n e r g i c z n e p o p a r c i e , j a k i e g o u d z ie la j e j w ie lu w a ż n y c h e g z e g e tó w . Z d a w n i e j s z y c h a u to r ó w s z c z e g ó ln ie w y r a ź n i e r o z w ija j ą T o m a s z z A k w in u w s w o im k o m e n t a r z u do E ty k i n ik o m a c h e js k ie j . O d p o w i e d n i f r a g m e n t tego i n s t r u k t y w n e g o d z ie ła b r z m i (w m o im p r z e k ła d z ie ) ta k oto:
Samowystarczalną natomiast nazywa się rzecz, która jest wystarczająca w oddzie leniu od innych. To zaś może zachodzić w dwojakim wypadku. Po pierw sze wtedy, gdy dobroć tego doskonałego dobra, które nazywamy samowystarczalnym, nie może zostać zwiększona przez dodanie innego dobra. I taka właśnie jest natura dobra, które jest dobrem całkowitym, czyli Boga. Tak samo bowiem, jak przez dołączenie jakiejś części nie tworzy się niczego większego niż całość, gdyż część sama zawiera się już w całości, tak też jakiekolw iek dobro dołączone do Boga nie powoduje wzrostu [Jego] dobroci, skoro jest ono przecież dobrem nie z innego powodu jak przez to, że uczestniczy w dobroci Boga. Po drugie jednak mówi się również, że coś jest samo w sobie, czyli bez połączenia z niczym in
8 S. T h o n ia e A q u in a tis In d e c e m lib ro s E th ic o ru m A r is to te lis a d N ic o m a c h e a n e xp o s itio , c u r a et st udio R. M. Spiazzi, T o r in o 1949.
nym, [dobrem] wystarczającym, o ile zawiera ono w sobie wszystko, co człowie kowi jest z konieczności potrzebne.
W ten również sposób samowystarczalność przysługuje szczęściu, o którym tutaj mówimy, ponieważ zawiera się w nim wszystko to, co jest samo w sobie konieczne, aczkolwiek nie wszystko, co może być udziałem człowieka. Stąd może ono stać się lepsze, jeśli powiększy się je o coś innego. Mimo to pragnienia człowieka [który osiągnął szczęście] nie pozostają niezaspokojone, ponieważ w pragnieniach regulowanych przez rozum - jak to powinno być z człowiekiem szczęśliwym - nie ma miejsca na niezaspokojenie z powodu braku rzeczy, które nie są konieczne, chociażby były możliwe do osiągnięcia. I na tym właśnie pole ga ta cecha, o której się mówi, że w najwyższym stopniu przysługuje szczęściu, będącemu czymś godnym pożądania także bez połączenia z innymi [dobrami].
Jeśli jednak dołączy się do niego jakieś inne, choćby najmniejsze dobro, jest oczywiste, że [całość] będzie bardziej godna pożądania. Wynika to stąd, że skut kiem tego dołączenia jest pewne zwiększenie, czyli przyrost dobra. Im większe zaś jest jakieś dobro, tym bardziej jest ono godne pożądania9.
IV T y l e m ó w i T o m a s z w p r z y t o c z o n y m m ie js c u , i w a r to p r z e d e w s z y s tk im s o b ie u ś w i a d o m i ć , o c z y m to m ó w i. W p r z e c i w i e ń s t w i e d o P la to n a , u k tó re g o d o b r o o z n a c z a ł o n ie r a z a k s j o l o g i c z n y a b s o lu t o n ie c o e n i g m a t y c z n y m s t o s u n ku d o n a s z y c h p r a g n i e ń i d ą ż e ń , A r y s to te le s , p y ta ją c o n a j w y ż s z e d o b r o , m a n a m y ś li z a w s z e d o b r o c z ł o w i e k a . C h o d z i m u z a te m w k a ż d y m r a z ie o coś, co m ie ś c i się w z a s ię g u l u d z k ic h m o ż l i w o ś c i , a w s z c z e g ó l n o ś c i m o ż e z o s ta ć
W o ryginale: „115 - D ic itu r a u te m ali quid p e r se s u fflc ie n s, e x e o q u o d s e o rs u m ab aliis a c c e p t u m e st su fficie n s. Q u o d q u id e m p otes t d u p lic ite r c o n tin g e re . U no m o d o sic, q u o d iliud b o n u m p e r fe c tu m q u o d d icitu r p e r se s u ffic ie n s, non p o tes t re cipere a u g m e n t u m b o n ita tis ex alio b o n o ad d it o . Et hoc q u i d e m e st c o n d itio eiu s, qu o d e st to ta le b o n u m , sic ut Dei. S icu t en im pars c o n n u m e r a t a , non e st ali quid m aiu s q u a m totu m , q u ia ipsa p ars in toto in clu d itu r, ita etia m q u o d c u m q u e b o n u m c o n n u m e r a t u m D e o n o n facit a liq u o d a u g m e n t u m b onita tis , q u i a non e st b o n u m nisi p e r hoc, q u o d pa rticip a t b o n ita tem d iv in a m . A liq u id a u lem d ic itu r eti am solita- rium, vel n u llo ali o c o n n u m e r a t o , esse su fficie n s, i n q u a n tu m co n tin e t o m n e illud, q u o in dig et h o m o ex n e ce s s itate . 116. - Et sic fe li citas de q u a n u n c l o q u itu r h a b e t de se s u fficie n ti am , q u ia in se c o n tin e t o m n e illud q u o d est in se n e c e s s a r i u m , non a u te m o m n e illud q u o d p o tes t h o m in i a d v en ir e. U n d e p o tes t m e lio r fieri a li q u o alio ad d ito . N o n tarnen r e m a n e t d e sideriunr h o m in is in q u ie tu m , q u ia d e s id e r iu m r ati o n e re g u la tu m , q u a le o p o rtet e sse felici s, non h a b et in q u ie tu d in e m de his q u a e n u n sunt ne ce ssa ria, licet sint po s s ib ilia a dip isci. H oc e st e r g o qu o d d icit m á x im e in te r o m n ia c o n v e n i r e felici tat i, q u o d etia m ipsa non c o n n u m e r a t a aliis sit eligibi- lis. T an ten si c o n n u m e r e t u r alicui alteri in m in i m o b o n o r u m , m a n if e s tu m est. q u o d erit eligi bi- lior. C u iu s ra tio e st q u ia p e r a p p o s i ti o n e m fit s u p e r a b u n d a n t ia , vel a u g m e n t u m boni. Q u a n to a u te m ali quid e st m ag is b o n u m , tan to est m ag is e li g i b il e ” (dz. cyt., s. 31).
SAMOWYSTARCZALNOŚĆ NAJWYŻSZEGO DOBRA 13 o s i ą g n i ę t e p r z e z lu d z k ie d z ia ła n ie . T o m a s z z A k w i n u j e s t n a t u r a l n i e w p e łn i ś w i a d o m teg o , o j a k i e to d o b r o c h o d z i w p y t a n i u A r y s to te le s a . I o ta k p o j m o w a n y m n a j w y ż s z y m d o b r u tw ie r d z i w y r a ź n i e , że n ie je s t o n o d o b r e m , k tó r e g o w a r t o ś c i n ie m o ż n a by z w i ę k s z y ć p r z e z d o d a n i e j a k i e g o ś in n eg o . I n n y m i s ło w y , n a j w y ż s z e d o b r o w r o z u m i e n i u A r y s t o t e l e s a to d la T o m a s z a d o b ro p r z e w y ż s z a l n e . T a j e g o in te r p r e ta c ja m o ż e się w p ie r w s z e j c h w ili w y d a w a ć d o ś ć z a s k a k u j ą c a . W a r to w ię c le p ie j u z m y s ł o w i ć s o b ie je j m o ty w y . K r y te r ia n a j w y ż s z e g o d o b ra , p o d a n e w I k s i ę d z e E ty k i, m a j ą c h a r a k t e r w z a s a d z i e f o r m a l n y . N a w e t d a ls z e u t o ż s a m i e n i e n a j w y ż s z e g o d o b r a ze s z c z ę ś c ie m nie p r z e s ą d z a j e s z c z e nic o j e g o n a tu rz e . N a tu r ę s z c z ę ś c ia , c z y li e u d a j- m o n ii, A r y s t o t e l e s o k r e ś la d o p ie r o w X k s i ę d z e , w k tó re j je j d o s k o n a ls z a , b a r d z ie j „ b o s k a ” f o r m a z o s ta je u t o ż s a m i o n a z t e o r e t y c z n ą k o n t e m p l a c j ą . D la w ie lu k o m e n t a t o r ó w , k tó r z y a k s j o l o g i c z n ą n a d r z ę d n o ś ć n a j w y ż s z e g o d o b r a r o z u m i e j ą j a k o n a d r z ę d n o ś ć b e z w z g l ę d n ą , to in te le k tu a lis ty c z n e o k r e ś le n ie s z c z ę ś c i a je s t d o ś ć k ło p o tliw e . J a k i m s p o s o b e m k o n t e m p l a c j a , b ę d ą c a w k o ń cu ty lk o j e d n y m z lu d z k ic h d ó br, m o ż e b y ć d o b r e m n ie do p r z e w y ż s z e n i a ? T o m a s z o w i ta t r u d n o ś ć nie g ro zi, a le za to m u s i r o z p r a w ić się z inną. I on b o w i e m p r z y j m u j e w sw e j in te rp re ta c ji , ż e n a j w y ż s z e d o b r o o s i ą g a l n e w ż y c iu lu d z k im j e s t u A r y s t o t e l e s a d o b r e m s a m o w y s t a r c z a l n y m , a w ię c ta k im , k tó r e s a m o w s o b ie c a ł k o w i c i e z a d o w a l a c z ł o w i e k a . J a k im j e d n a k s p o s o b e m to d o b r o n a j w y ż s z e m o ż e b y ć d la c z ł o w i e k a w p e łn i z a d o w a la ją c e , n ie b ę d ą c n a g r o m a d z e n i e m w s z y s tk ic h je g o d ó b r ? J a k z a te m t e o r e ty c z n a k o n t e m p l a c j a m o ż e b y ć d la c z ł o w i e k a d o b r e m d o s t a t e c z n y m , c h o ć n ie s ta n o w i j e g o d o b r a z u p e ł n e g o ? R o z m i a r ó w tej t r u d n o ś c i n ie n a l e ż y w s z a k ż e w y o l b r z y m i a ć . A r y s to te le - s o w s k i i n te le k tu a liz m e t y c z n y je s t w p r a w d z i e d o ś ć a s c e ty c z n y , ale n ie aż tak d a le c e , j a k w p i e r w s z e j c h w ili m o g ł o b y się z d a w a ć . S k o r o n a j w y ż s z e d o b ro , c z y li s z c z ę ś c ie , j e s t z d e f in ic ji s a m o w y s t a r c z a l n e i sk o ro d o s k o n a ł ą f o r m ą s z c z ę ś c i a o k a z u j e się w a r t o ś c i o w a a k t y w n o ś ć r o z u m u , to n i e w ą t p l i w i e m o ż n a p o w i e d z i e ć , że d o o s i ą g n i ę c i a s z c z ę ś c i a n ie t r z e b a nic w ię c e j, j a k ty lk o w p e łn i r e a l i z o w a ć w a r to ś c i in te le k tu a ln e . M ó w i ą c tak, n a le ż y j e d n a k z n o w u u w a ż a ć n a s ło w a . O w o „nic w i ę c e j ” j e s t ra c z e j m y lą c e , bo to, c z e g o w ty m c e lu p o tr z e b a , to p r z e c ie ż n ie m a ło . P e ł n a r e a l i z a c j a w a r to ś c i i n te le k tu a ln y c h z a k ł a d a ta k ż e w ie le in n y c h r z e c z y , k tó re ty m s a m y m m u s z ą w c h o d z i ć w s k ła d w a r t o ś c i o w e g o , c z y li s z c z ę ś l i w e g o ż y c ia , n a w e t je ś li nie j a k o j e g o w e w n ę t r z n e s k ła d n ik i, lecz j a k o n i e o d z o w n e d o n ie g o ś ro d k i lu b w a r u n k i. W e ź m y n a p r z y k ł a d p o d u w a g ę p rz y ja ź ń . W E ty c e n ik o m a c h e js k ie j c z y ta m y co p r a w d a , że filo z o f, p o ś w i ę c a j ą c y się ż y c iu te o r e t y c z n e m u , ta k że b e z p r z y j a c i ó ł ra d z i s o b ie o w ie le ła tw ie j od k o g o ś , k to s p e ł n i a się ra c z e j w d z ia ła n iu
p r a k ty c z n y m : m o ż e b o w i e m „ o d d a w a ć się s w o je j c z y n n o ś c i k o n t e m p l a c y j n e j , n a w e t je ś li j e s t sa m , i to ty m b a r d z ie j, im b a rd z ie j j e s t f i l o z o f e m ” 10. N i e m n ie j n a w e t n a j s p r a w n i e j s z y w r o z s u p ł y w a n i u m e t a f i z y c z n y c h z a g a d e k m y ś l i ciel - j a k p r z y z n a j e A r y s t o t e l e s - „ m o ż e le p ie j to c z y n ić p rz y p o m o c y w s p ó ł p r a c u ją c y c h z n im l u d z i ” 11. A T o m a s z z A k w i n u w S u m ie te o lo g ii p o d e j m u j e i w z m a c n i a tę j e g o u w a g ę : „ C z ł o w i e k b o w ie m p o t r z e b u j e p r z y j a c i ó ł do d o b r e g o d z ia ła n ia z a r ó w n o w d z i e d z i n i e ż y c ia c z y n n e g o , j a k i k o n t e m p l a c y j n e g o ” 12. T o s a m o w s z a k ż e , c o o p r z y ja ź n i, d a ło b y się z a p e w n e p o k a z a ć o w ie lu in n y c h w a r t o ś c i a c h ż y c io w y c h : na p o z ó r w y p r o s z o n e z r e z y d e n c ji sz c z ę ś c ia , m i m o w s z y s t k o j a k o ś z n a j d u j ą w n iej m ie js c e - w p r o w a d z a się je n a p o w r ó t j a k b y d o l n ą b ra m ą . L e c z n a w e t je ś l i A r y s t o t e l e s o w s k i e o k r e ś le n ie s z c z ę ś c i a j a k o ż y c i a p o ś w i ę c o n e g o t e o r e ty c z n e j k o n t e m p l a c j i m o ż n a p o t r a k to w a ć j a k o p a r s p r o to to , tzn. j a k o w s k a z u j ą c e ty lk o n a c e n tr a ln ą , ale nie j e d y n ą s p o ś r ó d w a r to ś c i r e a l i z o w a n y c h w ty m ż y c iu , to p r z e c i e ż w ten s p o s ó b n ie w y d o b y w a m y się j e s z c z e z ap o rii. I n t e l e k t u a l i s t y c z n e n a j w y ż s z e d o b ro m o ż e d e fa c t o z a k ł a d a ć c z y też z a w ie r a ć w s o b ie w ie le in n y c h d ó b r , ale n a p e w n o n ie i m p lik u je ich w s z y s t kich . W y r a ź n i e p o z a j e g o o b r ę b e m p o z o s t a j ą n a p r z y k ł a d ta k ie u p r a g n i o n e d o b ra , j a k d o b r o w ł a d z y , s ła w y c z y też czci - a p r z y n a j m n i e j o s t a t n i e z tych p r a g n i e ń z a j m u j e w e t y c e A r y s t o t e l e s a p o c z e s n ą p o z y c ję . J a k i m w ię c p r a w e m T o m a s z m o ż e tw ie r d z ić , że n a j w y ż s z e d o b r o , c h o c ia ż n ie o b e j m u j e te g o ty p u d ó b r, m im o to n ie p o z o s t a w i a ż a d n y c h n i e z a s p o k o j o n y c h p r a g n ie ń ?
N a s u w a j ą się trzy m o ż l i w e s p o s o b y , aby n ie c o r o z ja ś n ić i u s p r a w i e d l i w i ć treść teg o t w i e r d z e n ia . W e ź m y w ię c n a j p i e r w p o d u w a g ę c h ło p c a , k tó r y do n i e d a w n a u m ia ł j e d y n i e g ra ć w w a r c a b y , a te ra z n a u c z y ł s ię t a k ż e gry w s z a c h y . W p r z e j ś c i o w y m o k r e s ie , w k tó r y m się z n a jd u je , c h ł o p i e c m a z a p e w n e d w a r ó ż n e p r a g n i e n i a , co się ty c z y teg o r o d z a j u r o z r y w e k c z y gier: z j e d n e j s tro n y c h c e j e s z c z e o d c z a s u do c z a s u z a g ra ć w w a r c a b y , a z d ru g ie j z a le ż y m u , ż e b y g r a ć w s z a c h y . W y d a j e się j e d n a k , że to s z c z e g ó l n e in te l e k tu a ln e d o b r o , j a k i m d la c h ł o p c a s tały się s z a c h y , m o ż e z a s p o k o i ć o b a te j e g o p r a g n ie n ia , a c z k o l w i e k k a ż d e z n ic h n ie c o in a c z e j. „ F o r m a l n i e ” , j a k to się z w y k ł o m a w i a ć w s c h o l a s t y c e , z a s p o k a j a o n o j e g o p r a g n i e n i e g r y w s z a chy; „ e m i n e n t n i e ” j e d n a k - a z a t e m j a k b y a fo r tio r i - z a s p o k a j a r ó w n ie ż w c z e ś n i e j s z e z a m i ł o w a n i e d o w a r c a b ó w . 10 E ty ka n ik o m a c h e js k a , 1177a, s. 291. " T a m ż e , I 177b, s. 291. 12 Św. T o m a s z z A k w i n u , O c elu o sta te c zn y m , c z y li o s z c z ę ś c iu , s. 98.
SAMOWYSTARCZALNOŚĆ NAJWYŻSZEGO DOBRA 15
T o b y łb y p i e r w s z y s p o s ó b , le c z j e s t j e s z c z e inn y . W P l a t o ń s k i m P a ń s tw ie s p o t y k a m y z n a m i e n n ą k o n c e p c j ę , z g o d n i e z k t ó r ą c n o c i e f i l o z o f ic z n e j m ą d r o ści m ia ła b y n ie o d ł ą c z n i e to w a r z y s z y ć r ó w n i e ż s z e r o k o r o z u m i a n a s p r a w i e d l i w o ś ć . T ę k o i n c y d e n c j ę t ł u m a c z y się m ię d z y i n n y m i ty m , że c h a r a k t e r y s t y c z n e d la f i l o z o f a w z m o c n i e n i e p ę d u do p r a w d y ł ą c z y się z o s ł a b i e n i e m in n y c h j e g o ż ą d z , k t ó r y c h g w a ł t o w n o ś ć b y w a c z ę s to ź r ó d łe m z a c h o w a ń n i e s p r a w i e d l i w y c h c z y te ż n i e e ty c z n y c h : „u k o g o ż ą d z e g w a ł t o w n i e p ó j d ą w j e d n y m k i e r u n k u ” - p o w i a d a S o k r a te s - „w in n y c h k i e r u n k a c h ty m sła b ie j prą, j a k b y p rą d w t a m t ą s t r o n ę p o s z e d ł ” 13. T e n „ h y d r a u l i c z n y ” - j a k się to c z a s e m n a z y w a 14 - m o d e l lu d z k ic h p r a g n ie ń o t w i e r a j e s z c z e in n ą m o ż liw o ś ć , je ś li c h o d z i o r o z u m i e n i e d o b r a n i e z u p e ł n e g o , a m i m o to w p e łn i z a d o w a l a j ą c e g o . O s i ą g n ię c ie j a k i e g o ś d o b r a m o ż e m ia n o w i c i e k ła ść k re s p e w n e m u n i e z a s p o k o j o n e m u p r a g n i e n i u - lub n a w e t w s z y s t k i m ta k im p r a g n i e n i o m - n ie ty lk o p rz e z to, że j e z a s p o k a j a , c z y to w s p o s ó b f o r m a l n y , c z y to e m in e n tn y . M o ż e też o n o te g o d o k o n y w a ć , p o w o d u j ą c p e w n ą t r a n s f o r m a c j ę w p s y c h i c e s a m e g o p r a g n ą c e g o , p e w n ą r e d u k c j ę w s fe r z e j e g o p r a g n i e ń . W ta k im w y p a d k u p r a g n ie n ie , k tó re „ n ie p o z o s t a j e n i e z a s p o k o j o n e ” , j a k g d y b y z a n i k a c z y te ż w y s y cha; a lb o - je ś li p o s ł u ż y m y się i n n ą p r z e n o ś n i ą - z o s ta je n ie ty le u g a s z o n e , ile w y g a s z o n e . I n a ty m j e d n a k n ie k o n ie c m o ż l i w o ś c i in te r p r e t a c y j n y c h . A b y u ś w i a d o m i ć s o b ie k o le jn ą , p o w r ó ć m y d o p r z y t o c z o n e g o k o m e n t a r z a T o m a s z a . T ł u m a c z ą c , d l a c z e g o c z ł o w i e k , k tó r y o s i ą g n i e s z c z ę ś liw o ś ć , n ie m o ż e m ie ć ż a d n y c h n i e z a s p o k o j o n y c h p r a g n ie ń , A k w i n a t a p o w ia d a , iż j e s t tak d la te g o , że „w p r a g n i e n i a c h r e g u l o w a n y c h p r z e z r o z u m - j a k to p o w i n n o b y ć z c z ł o w i e k i e m s z c z ę ś l i w y m - n ie m a m i e j s c a n a n i e z a s p o k o j e n i e z p o w o d u b r a k u rz e c z y , k tó r e n ie s ą k o n ie c z n e , c h o c i a ż b y b y ły m o ż l i w e d o o s i ą g n i ę c i a ” . T o m a s z nie tw ie r d z i w ię c - w y p a d a p o d k r e ś lić - że c z ł o w i e k , k tó ry o s ią g n ie s z c z ę ś l i w o ś ć , n ie m o ż e j u ż w o g ó l e p ra g n ą ć d ó b r a k c y d e n t a l n y c h , tzn. ta k ic h , które n ie s ą m u n i e o d z o w n i e p o t r z e b n e do s z c z ę ś c ia . G d y b y w s z y s t k i e te n i e k o n i e c z n e p r a g n i e n i a w c z ł o w i e k u s z c z ę ś l i w y m m u s i a ł y z a n ik n ą ć , w y g a s n ą ć lub w y s c h n ą ć , w ó w c z a s m o ż n a b y p y ta ć , c z y s z c z ę ś c ie o w e g o c z ł o w i e k a nie o b e j m u j e j e d n a k w s z y s t k i c h j e g o d ó b r - c z y p o z a ty m d o b r e m n a j w y ż s z y m s ą w o g ó l e in n e, k tó r e p o z o s t a w a ł y b y j e s z c z e d la n ie g o d o b r a m i. T y m c z a s e m T o m a s z w y r a ź n i e z a k ła d a , ż e t a k ie in n e d o b r a istn ieją; i n a c z e j n ie m ó g łb y p r z e c ie ż p r z y j m o w a ć , że m o g ą o n e się łą c z y ć z d o b r e m n a j w y ż s z y m , p o d w y ż
13 P 1 a t o n, P a n s tw o , 4 85d.
14 J. M o l i n e , P la to on th e c o m p le x ity o f the p sy c h e , „ A rch iv fü r G e s c h ic h te der P h i l o s o p h i e " . 6 0 (1 9 7 8 ). s. 77-78 .
sz a ją c w a r to ś ć te g o o s ta tn ie g o c z y też tw o r z ą c w r a z z n im c a ło ś ć o w y ż s z e j w a r to ś c i. S k o r o zaś tak , a z a te m s k o ro te d o d a t k o w e d o b r a n a d a l p o z o s t a j ą dla s z c z ę ś l i w e g o d o b r a m i, to z n a c z y , że nie s t a j ą się d lań o b o ję tn e ; in n y m i sło w y , s ą o n e n a d a l p r z e d m i o t e m j e g o ż y w y c h p r a g n ie ń , ty le że te - m o d e r o w a n e p r z e z r o z u m - t a k ż e n i e z a s p o k o j o n e n ie p o w o d u j ą u c z u c i a b ra k u , b ó lu ani n ie p o k o j u ( in ą u ie tu d o ). T a k np. a r y s t o t e l e s o w s k i filo z o f , r e a liz u ją c y się w w a r t o ś c i o w e j a k t y w n o ś c i in te le k tu a ln e j, n ie m u s i b y ć w y z b y t y r ó w n ie ż t a k ic h p r a g n i e ń , j a k c h o ć b y p r a g n i e n i e s z a c u n k u c z y te ż a k c e p ta c ji. Jest z a te m d o b r z e , je ż e l i o p r ó c z in te l e k t u a l n e g o s p e ł n i e n i a lu b s z c z ę ś c ia d o p is u je m u r ó w n i e ż s p o łe c z n e u z n a n ie . G d y j e d n a k w y n i k i j e g o t e o r e t y c z n y c h d o c i e k a ń , j e m u s a m e m u c o ś r o z j a ś n i a j ą c y c h , n ie s p o t y k a j ą się z a p r o b a t ą d ru g ic h , n ie b o le je z te g o p o w o d u , ty lk o m ó w i s a m so b ie: też d o b r z e . J e g o p ra g n ie n ie s z a c u n k u d r u g i c h n ie j e s t w ó w c z a s z a s p o k o j o n e , ale z o s ta ło w p e w ie n s p o s ó b u s p o k o j o n e c z y te ż u ś m ie r z o n e , a w ię c s p r o w a d z o n e do tak iej b e z b o le s n e j p o s ta c i, w k tó re j - n a w e t n i e z a s p o k o j o n e - n i e j e s t d la ń ź r ó d łe m n i e z a d o w o le n ia . S t w i e r d z e n i e z a te m , że n a j w y ż s z e d o b r o , g d y ty lk o w p e w n e j m ie r z e o s i ą g n i ę t e p r z e z c z ło w ie k a , w tej s a m e j m i e r z e n ie p o z o s t a w i a w n im ż a d n y c h n i e z a s p o k o j o n y c h p r a g n ie ń , n ie je s t, w b r e w p o z o r o m , r ó w n o z n a c z n e z ty m , że w s z y s t k i e w o g ó l e p r a g n ie n ia , j a k i e ó w c z ł o w i e k o d c z u w a ł, z o s ta ły p r z e z to d o b r o fa k ty c z n ie (i „ f o r m a l n i e ”) s p e łn io n e . N ie k tó r e z n ich m o g ą b y ć z a s p o k a j a n e ty lk o „ e m i n e n t n i e ” , c z y li p r z e z d o b r o g ó r u j ą c e n a d tym , k tó re b y ło w ł a ś c i w y m p r z e d m i o t e m ich s a m y c h ; in n e z ty ch p r a g n ie ń nie- n ie z a s p o k o j o n y c h , c z y li n ie b ę d ą c y c h j u ż ź r ó d ł e m n i e p o k o j u , m o g ły też z o stać w y g a s z o n e alb o u ś m ie r z o n e . W r e z u l t a c i e p r o p o n o w a n a p rz e z T o m a s z a in te r p r e ta c ja a r y s t o t e l e s o w s k i e g o su m m u m b o n u m j a k o d o b r a , k tó re je s t w p r a w d z i e d o s t a t e c z n e 15 i w z g l ę d n i e n a d r z ę d n e , j e d n a k ż e n ie je s t z u p e łn e
15 D o s ta t e c z n o ś ć n a jw y ż s z e g o d o b ra w u jęciu św. T o m a s z a m a n ie w ą tp liw ie także sens s u b ie k ty w n y : j e s t b o w ie m tak. że kiedy ktoś o s ią g n ie j u ż n a jw y ż s z e d o b r o - czy też w takiej m ie rze , w j ak ie j je o s ią g a - p o z b y w a się tym sa m y m w s z e lk ic h u c zu ć b ra k u , n iez as p o k o je n ia, n i e z a d o w o le n ia ; n a jw y ż s z e d o b r o jes t w tym z n a c z e n i u d o b r e m w pełni z a d o w a la ją c y m . G dy j e d n a k m a m y w y t ł u m a c z y ć , d la c z e g o tak jes t, m u s i m y w z iąć pod u w a g ę r ó w n ie ż p e w ie n inny, b ardziej o b i e k t y w n y sens j e g o d o sta te cz n o ś c i: ktoś, kto o sią g a to n a jw y ż s z e d o bro, z d o b y w a tym s a m y m w s z y s tk o , c ze g o p r a g n ie c k o n ie c z n o ś c i, co j e s t m u n ie o d z o w n ie po trze b n e. S u b i e k t y w n a d o s t a te c z n o ś ć n a jw y ż s z e g o d o bra j e s t prz y tym k o n s e k w e n c j ą j e g o d o s ta te cz n o ś c i o b i e k t y w n e j o raz p e w n e j d o d a tk o w e j p rz esła n k i - tej m ia n o w i c ie , że c z ł o w i e k , który o sią g a arysto- tele s o w s k ie s zczęście , czyli z a s p o k a j a sw o je k o n ie c z n e p ra g n ie n ia , m u s i być tym sam y m w y s ta r c z a ją c o r o z u m n y , by ni e o d c z u w a ć ż a d n e g o n ie p o k o j u ani n i e d o s y tu z p o w o d u n i e z a s p o ko jen ia p ra g n ie ń n i e k o n ie c z n y c h .
SAMOWYSTARCZALNOŚĆ NAJWYŻSZEGO DOBRA 17
ani n i e p r z e w y ż s z a l n e , c h o c i a ż n ie w o l n a od p r o b l e m ó w , n ie w y d a j e się w e w n ę t r z n i e n ie s p ó jn a . S am zaś fa k t, że św . T o m a s z p r o p o n u j e tę in te r p r e ta c ję , z a s łu g u je n a ty m w i ę k s z ą u w a g ę , p o n i e w a ż id e a d ó b r, k tó r e p o z o s t a j ą z s o b ą w te g o r o d z a ju s to s u n k u , że n ie m a s e n s u ich d o s ie b ie d o d a w a ć lub ich d o d a w a n i e n ie p r o w a d z i do ż a d n e g o p r z y r o s t u w a r to ś c i - n ie j e s t b y n a j m n i e j o b c a T o m a s z o w i . P rz e c iw n ie , j u ż c h o ć b y w p r z y t o c z o n y m f r a g m e n c i e b ie r z e o n p o d u w a g ę n a w e t d w a r o d z a j e te g o ty p u re la c ji. Z a c h o d z i w ię c o n a n a j p ie rw p o m i ę d z y d o b r a m i, z k tó r y c h j e d n o je s t s k ła d n ik ie m lub c z ę ś c i ą d r u g i e go. W a r t o ś c i j a k i e j ś c a ło ś c i c z y też s u m y d ó b r n ie da się z w i ę k s z y ć , d o ł ą c z a ją c do niej je j d o b r a s k ła d o w e ; c a ł o ś ć p lu s k tó r a ś z je j c z ę ś c i n ie j e s t c z y m ś le p s z y m n iż c a ło ś ć . Z p o d o b n ą , c h o c i a ż n ie t a k ą s a m ą s y t u a c j ą m a m y do c z y n ie n ia , j e ś l i c h o d z i o B o g a . B ó g n ie s ta n o w i w p r a w d z i e - w u ję c iu T o m a sza - c a ło ś c i o b e j m u j ą c e j w s z y s t k i e in n e d o b ra , je s t j e d n a k z a s a d ą i ź r ó d łe m w a r to ś c i ty c h in n y ch . I w ty m z a te m w y p a d k u „ d o b ro c a ł k o w i t e ” n ie z w i ę k sza się d z ię k i d o b r o m w n im u c z e s t n i c z ą c y m . P o n ie w a ż zaś n ie m a ż a d n y c h ta k ic h d ó b r, k tó re nie u c z e s t n i c z y ł y b y w d o b r o c i B o g a , w ię c stą d w y n i k a , że to b o s k i e d o b r o - ale te ż ty lk o i w y ł ą c z n i e o n o - je s t is to tn ie d o b r e m n ie do p r z e w y ż s z e n i a . P o ję c ie d o b r a n i e p r z e w y ż s z a l n e g o , czy li b e z w z g l ę d n i e n a d r z ę d n e g o w s to s u n k u do in n y c h , n ie j e s t d la T o m a s z a b e z p r z e d m i o t o w e - j e g o j e d y n y m p r a w d z i w y m p r z e d m i o t e m je s t B óg. V N ie w y s ta r c z y j e d n a k p o w i e d z i e ć , że T o m a s z z A k w i n u z m i e n i a j a k g d y b y p r z e d m i o t o d n i e s i e n i a k o n c e p c j i d o b r a n i e p r z e w y ż s z a l n e g o , d o k o n u j ą c je j t e is ty c z n e j re in te r p r e ta c ji. T r z e b a te ż d o d a ć , że c z y n i to w p e łn i ś w i a d o m i e . Z d a je w ię c s o b ie z n a k o m i c i e s p r a w ę , że z a s t r z e g a d la d o b r a b o s k i e g o ta k ie o k r e ś le n ia , k tó r e inni u s iło w a li n i e k i e d y s t o s o w a ć do d ó b r m ie s z c z ą c y c h się j e s z c z e w z a s ię g u m o ż l i w o ś c i c z ł o w i e k a . S am T o m a s z w p r a w d z i e do o w y c h „ i n n y c h ” n ie z a lic z a g ł ó w n e g o „ f i l o z o f a ” , c zy li A r y s to te le s a . A r y s t o t e l e s o w - sk a t e o r ia n a j w y ż s z e g o d o b r a o p e r u j e - w j e g o u ję c iu - j e d y n i e l u ź n i e j s z y m p o j ę c i e m d o b r a s a m o w y s t a r c z a l n e g o ; m ó w i w ię c o n a ty lk o o d o b r u c z ł o w i e k a i c h o c ia ż n i e k i e d y m ó w i o n im w z n i o ś l e , to p r z e c ie ż n ie o d n o s i się n ig d y w r a ż e n ia , ż e b y j e j a k o ś a b s o l u t y z o w a ł a . C o ś w ty m r o d z a ju d a s ię j e d n a k s t w ie r d z ić o k o n c e p c ji d o c h o d z ą c e j do g ło s u w w y w o d a c h P la to n a , do k t ó r y c h T o m a s z n a w i ą z u j e w i n n y m m i e j s c u s w o j e g o k o m e n t a r z a do E ty k i n ik o - m a c h e js k ie j.
W X k s i ę d z e te g o d z ie ła A r y s t o t e l e s z a jm u je się p o n o w n i e p r z y je m n o ś c ią , p o r u s z a j ą c r ó w n ie ż p o g lą d h e d o n i z m u . W z w i ą z k u z ty m o m a w i a r o z m a ite ra c je , j a k i e n a p o p a r c ie te g o s t a n o w i s k a p o d a w a ł ( k r y t y k o w a n y r ó w n i e ż p rz e z P la to n a , ale p o w s z e c h n i e s z a n o w a n y za s w ó j s z la c h e tn y c h a r a k te r) f il o z o f E u d o k s o s . J e d n ą z ty c h racji, k tó r e m a j ą n a s p r z e k o n a ć o s łu s z n o ś c i tezy u t o ż s a m i a j ą c e j n a j w y ż s z e d o b r a z p r z y j e m n o ś c i ą , b y ło b y to, że „ p r z y łą c z a ją c się d o j a k i e g o k o l w i e k d o b ra , p r z y j e m n o ś ć c z y n i j e j e s z c z e b a r d z ie j g o d n y m w y b o r u - ta k np. k ie d y s ię p r z y ł ą c z a d o p o s t ę p o w a n i a s p r a w i e d l i w e g o lub u m i a r k o w a n e g o ; w z r a s t a ć zaś m o ż e d o b r o ty lk o d z ię k i s o b ie s a m e m u ” 16.
A r y s t o t e l e s j e d n a k n ie c z u je się p r z e k o n a n y i o d p o w i a d a na to w ten s p o sób:
Ten argument zdaje się dowodzić, że przyjemność jest jednym z dóbr, ale nie że jest nim bardziej niż każde inne; każde bowiem dobro dodane do innego jest bardziej godne wyboru aniżeli samo. Za pomocą takiego więc argumentu także Platon dowodzi, że najwyższe dobro nie jest przyjemnością: bo życie przyjemne w połączeniu z rozsądkiem jest bardziej wyboru godne aniżeli bez rozsądku, jeśli więc owo połączenie (to m ikton) jest lepsze, to przyjemność nie jest najwyższym dobrem; albowiem nie ma nic takiego, co przyłączając się do najwyższego dobra czyni je bardziej wyboru godnym. Jasne, że też nic innego nie może być najw yż szym dobrem, co w połączeniu z którąkolwiek z rzeczy dobrych samych w sobie staje się bardziej wyboru g o d n e 17. Cóż więc jest tym dobrem, które by spełniało wspomniane warunki, a w którym my ludzie moglibyśmy mieć udział? Bo takiego właśnie szu k am y 18.
T a k w ię c o m a w i a n y w y w ó d E u d o k s o s a ( p r z y j e m n o ś ć je s t n a jle p s z y m z d ó b r, b o do j a k i e g o k o l w i e k d o b r a j ą d o d a ć - c z y n i j e l e p s z y m ) w o c e n ie A r y s t o t e l e s a k u le je , i to aż z d w ó c h p o w o d ó w . R a z p rz e z to, że u p o w a ż n i a nas c o n a j w y ż e j do te g o , aby w o g ó l e z a lic z y ć p r z y j e m n o ś ć do d ó b r, a nie ż e b y p r z y z n a ć j e j w ich o b r ę b i e j a k ą ś u p r z y w i l e j o w a n ą , n a d r z ę d n ą p o z y c ję
(k a ż d e b o w i e m d o b ro , n ie ty lk o p r z y j e m n o ś ć , d o d a n e do in n e g o tw o r z y w r a z
z n im s u m ę , k tó re j w a r to ś ć j e s t w y ż s z a od w a r to ś c i o b u je j s k ła d n ik ó w ) . Po
16 A r y s t o t e l e s , E ty ka n ik o m a c h e js k a , 1 172b, s. 280.
17 W o ry g in ale: „d elo n d ' hös o u d ' all o ou d e n ta g a th o n an eie, h o m eta tinos tón katlT h a u to a g a th ö n h a ir e tó te r o n g i n e t a i ” , co m o ż n a o d c z y t y w a ć j a k o z danie w a r u n k o w e , m ó w iąc e o tym. ja k by było, g d y b y ... (g d y b y p rz y ją ć P la to ń s k ie k ry teriu m ); tak np. Rolfes ( A r i s t o t e l e s , N ik o m a c h is c h e E th ik , A u f d e r G r u n d l a g e d e r Ü b e r s e tz u n g v. E. R o lfes , h e r a u s g e g e b e n v. G. Bien, H a m b u r g 1985) tłu m a cz y : „ A lle in , m an sie ht, daß so a uch so n s t n ich ts da s G ute w ä re [podkr. m o je , W . G.], w a s z u s a m m e n m it e tw a s an sic h G u te m b e g e h r e n s w e r t e r w ird".
SAMOWYSTARCZALNOŚĆ NAJWYŻSZEGO DOBRA 19
d r u g ie zaś, o n i e tr a f n o ś c i w n i o s k u E u d o k s o s a m a ś w ia d c z y ć i to, że c a łk ie m ta k im sa m y m a r g u m e n t e m m o ż n a się p o s łu ż y ć - tak j a k to w ła ś n ie z ro b ił P la to n w F ile b ie - do u z a s a d n i e n i a te z y w r ę c z p r z e c iw n e j: k o n k lu z ji, że p r z y j e m n o ś ć n ie m o że b y ć n a j w y ż s z y m d o b r e m .
Z g o d n i e z A r y s t o t e l e s o w s k ą i n t e r p r e t a c j ą a r g u m e n tu z F ile b a , k t ó r a n a s t ę p u je b e z p o ś r e d n i o po ty m , P la to n d y s k w a l i f i k u j e r o z k o s z j a k o k a n d y d a t k ę do roli n a j w y ż s z e g o d o b ra , p o s łu g u ją c się nie c z y m in n y m , j a k w ła ś n ie k r y t e r iu m n ie p r z e w y ż s z a l n o ś c i : „ n ie m a n ic ta k ie g o , co p r z y ł ą c z a j ą c się do n a j w y ż s z e g o d o b ra , c z y n i j e b a r d z ie j w y b o r u g o d n y m ” - tak f o r m u ł u j e to k r y t e r iu m sam A r y s to te le s . N a s t ę p n i e zaś ó w a n t y h e d o n i s t y c z n y a r g u m e n t p r z e b i e g a łb y m n ie j w ię c e j tak: G d y j e d n a k j a k o k a n d y d a t k ę do roli n a j w y ż s z e g o d o b r a b a d a m y p r z y j e m n o ś ć , s t w i e r d z a m y w ła ś n ie , że j e s t co ś tak ie g o : „ ro z u m i m y ś le n ie , i p a m i ę t a n i e ” , i w s z y s t k o , co im p o k r e w n e . T e in te l e k t u a l n e w a r to ści ( m o g l i b y ś m y j e r ó w n i e ż p o d c i ą g n ą ć p o d m ia n o r e fle k s ji), d o ł ą c z a j ą c się d o r o z k o s z y , „ z w i ę k s z a j ą j e j w a r t o ś ć ” (czy ra c z e j tw o rz ą w r a z z n i ą p o ł ą c z e nie, k tó r e g o w a r to ś ć j e s t w i ę k s z a n iż w a r t o ś ć je j s a m e j). T o z n a c z y , że r o z k o s z nie s ta n o w i d o b r a n i e p r z e w y ż s z a l n e g o . A z atem n ie je s t też d o b r e m n a j w y ż s z y m . T o w s z y s tk o je s t j a s n e , p y t a n i e j e d n a k , co d a le j. Po s f o r m u ł o w a n i u p r z y p is a n e j tu w y r a ź n i e P l a t o n o w i z a sa d y : „ n ie m a nic ta k ie g o , co p r z y ł ą c z a j ą c się d o n a j w y ż s z e g o d o b ra , c z y n i j e b a r d z ie j w y b o r u g o d n y m ” , A r y s t o t e l e s w y p o w i a d a z d a n ie , w k tó r y m p o z o s t a w i a j u ż n a b o k u s z c z e g ó l n y p r z y p a d e k r o z k o s z y i m ó w i coś n a te m a t w s z y s t k i e g o w o g ó le , co „w p o ł ą c z e n i u z k t ó r ą k o l w i e k z r z e c z y d o b r y c h s a m y c h w s o b ie staje się b a r d z ie j w y b o r u g o d n e ” . N ie j e s t j e d n a k ja s n e , co d o k ł a d n i e m ó w i. Z g o d n i e z b r z m i e n i e m p o ls k ie g o p r z e k ła d u , o k a ż d y m ta k im „ p r z e w y ż s z a l n y m ” d o b r u w y p a d a ł o b y s tw ie r d z ić , że n ie m o że o n o być d o b r e m n a j w y ż s z y m . O d p o w i e d n i e zd a n ie z o r y g in a łu j e s t j e d n a k z n o w u g r a m a t y c z n i e d w u z n a c z n e i d a je się tł u m a c z y ć r ó w n i e ż j a k o w a r u n k o w e . W ty m w y p a d k u n ie m ó w i o n o o ta k im d o b r u po p r o s tu „nie m o ż e ” , le c z ty lk o s t w i e r d z a , że n ie m o g ło b y - n ie m o g ł o b y o n o b y ć d o b r e m n a j w y ż s z y m , g d y b y od te g o w y m a g a ć n ie p r z e w y ż s z a l n o ś c i . W y b ó r ta k ie g o a lb o in n e g o p r z e k ła d u m u s i tu n a tu ra ln ie z a le ż e ć od n a s z e g o r o z u m i e n i a in te n c ji, z j a k ą A r y s t o t e l e s w y g ł a s z a to zd an ie. A m o ż e on w n im c z y n i ć aż trzy ró ż n e rz e c z y : alb o p o p r o s t u d a le j r e f e r o w a ć p o g l ą d y P la to n a , a lb o s a m e m u p o d p i s y w a ć się pod P l a t o ń s k i m k ry te riu m , a lb o w r e s z c i e p r z y s tę p o w a ć d o j e g o k ry ty k i.
In te r p r e ta c ja , j a k ą p r z y jm u je T o m a s z z A k w i n u , idzie w ł a ś n i e w ty m t r z e c im k ie r u n k u . T o m a s z u w a ż a , że A r y s t o t e l e s k r y ty k u je a r g u m e n t P la to n a , i o d t w a r z a tę j e g o k r y ty k ę tak oto:
Jest oczywiste, że zgodnie z tym argumentem żadne z dóbr ludzkich nie byłoby dobrem samym przez się, gdyż jakiekolw iek ludzkie dobro staje się bardziej godne pożądania po połączeniu z innym dobrem samym przez się. Albowiem wśród dóbr, które wchodzą w zakres ludzkiego życia, nie sposób znaleźć żadnego, które by miało taką właściwość, tzn. nie stawało się lepsze po dołączeniu innego. Tymczasem szukamy właśnie czegoś takiego, a mianowicie dobra, które wchodzi w zakres ludzkiego życia. Albowiem ci, którzy twierdzą, że dobrem jest rozkosz, m ają na myśli, że jest ona dobrem człowieka, a nie samym dobrem boskim, będącym samą istotą d o b ro c i'9.
T a k z a te m P la to n , ab y o b a lić h e d o n iz m , p o s łu g u je się c h w y t e m n i e z b y t u c z c i w y m . N a ł o ż y w s z y n a d o b ro , o k tó r e m u c h o d z i, a b s o l u t y s t y c z n y w a r u n e k n i e p r z e w y ż s z a l n o ś c i , p y ta n a s tę p n ie , c z y h e d o n i s t y c z n a „ r o z k o s z ” je s t te g o r o d z a j u d o b r e m , i o c z y w i ś c i e d o c h o d z i do w n i o s k u , że n ie je s t. K o n k l u z ja w p r a w d z i e n i e z b ita , ale n ie w ie le z n a c z ą c a . T o s a m o b o w i e m m o ż n a b y p o w i e d z i e ć o k t ó r e j k o l w i e k z ż y c i o w y c h w a r to ś c i, k a n d y d u j ą c y c h d o rangi n a j w y ż s z e g o d o b ra: ż a d n a z n ic h n ie j e s t s a m a w s o b ie d o b r e m aż ta k w i e l k im , aby n ie m o g ł a w e jś ć w s k ła d j e s z c z e w i ę k s z e g o . T o j e d n a k n ie ś w ia d c z y o n i e z d a t n o ś c i o w y c h k a n d y d a t e k , c z y li s p r a w d z a n y c h w ten s p o s ó b w a r to ś c i. Ś w i a d c z y to ra c z e j o n i e s t o s o w n o ś c i s a m e g o s p r a w d z i a n u , k tó ry - w z a s t o s o w a n iu d o n a j w y ż s z e g o d o b r a w ż y c iu c z ł o w i e k a - o k a z u je się s t a n o w c z o zb y t w y m a g a j ą c y . A p r z e c ie ż to w ł a ś n i e n a j w y ż s z e z d ó b r lu d z k ic h j e s t w ty m w y p a d k u d o b r e m , k tó r e g o s z u k a m y . T y l e T o m a s z z A k w i n u m ó w i n a te m a t P l a t o ń s k i e g o s o f i z m a t u j a k g d y b y w im ie n iu A r y s to te le s a . S a m o d s ie b ie w s z a k ż e d o d a je c o ś w ię c e j, co w p e w n e j p r z y n a j m n i e j m ie r z e tł u m a c z y P lato n a:
Trzeba w związku z tym wiedzieć, że Platon przez dobro samo w sobie (bonum
p e r se ) rozumiał samą istotę dobra, tak jak przez człowieka samego w sobie samą
istotę człowieka. Do samej istoty dobra nie można jednak dodać niczego, co by było dobrem w inny sposób, jak przez uczestnictwo w istocie dobra. Wszelka więc dobroć zawarta w tym, co się dodaje, pochodzi od samej istoty dobra.
19 „ M a n if e s t u m est. qu o d s e c u n d u m h a n c r a d o n e m nihil in r e b u s h u m a n i s erit per se b o n u m , c u m q u o d l ib e t h u m a n u m b o n u m fiat e lig ib il iu s a d d itu m ali cui p e r se b ono. N o n en im p o tes t in v en iri a li q u id in c o m m u n i c a d o n e m h u m a n a e vita e ve n ie n s sit tale, ut s c ili c et non fiat m e liu s p e r a p p o s i ti o n e m alt erius . Tal e a u te m ali quid q u e r im u s , q u o d sc ili cet in c o m m u n i c a ti o - n e m h u m a n a e vita e ve nia t. Q ui e n im d ic u n t d e le c ta tio n e m esse b o n u m , in te n d u n t earn esse h u m a n u m b o n u m , non a u te m ipsu m d i v in u m b o n u m , q u o d est ipsa e s s e n tia b o n i ta t is ” (T o- m a s z z A k w i n u, In decent lib r o s, s. 515).
