DOI:http://dx.doi.org/10.18290/rt.2017.64.4-5
KS. UKASZ KRUCKI
ARCHIDIECEZJA LWOWSKA OBRZ
ADKU ORMIAN
´ SKIEGO
W S´WIETLE SCHEMATYZMU ARCHIDIECEZJALNEGO Z 1939 R.
THE ARMENIAN RITE ARCHDIOCESE OF LVIV IN LIGHT OF THE ARCHDIOCESAN SCHEMA FROM 1939
A b s t r a c t. Diocesan schema constitute a valuable source of knowledge on various eccle-sial, diocesan or monastic communities. These important publications were also drafted for Eastern Rite Catholic Churches. One of the most interesting documents, albeit largely unknown, is the Armenian Rite Archdiocese of Lviv schema prepared in 1939, currently stored within the Archdiocese Archive in Gniezno. The information contained within this document reference the period directly preceding the start of the Second World War, which for the Armenian Rite Archdiocese of Lviv was a time of sede vacante after the death of Archbishop Józef Teodorowicz. Thanks to data contained within the schema, it is possible to recreate an image of the Armenian Rite Archdiocese of Lviv, which in 1939 was divided into 3 deanaries (Lviv, Stanisawów and Kuck), 8 territorial parishes and 1 personal parish (for the military in owicz). It consisted of ca. 5300 followers and 25 clergymen, of which 17 worked directly as priests. The schema additionally supplies a lot of information related to rich Armenian history and culture, their input with regards to propagating education in the Eastern borderlands and to aiding those in need.
Key words: Armenian Rite Archdiocese of Lviv; priesthood; organisation of the Armenian
Rite Catholic Church; Józef Teodorowicz; Dionizy Kajetanowicz; Armenians.
Ormianie, od czasu gdy Kazimierz Wielki przy aczy Rus´ Halick a do Kró-lestwa Polskiego, stanowili wazn a grupe etniczn a, zamieszkuj ac a ziemie pol-skie. Dzieki szybkiej asymilacji stali sie przykadnymi patriotami i
obywatela-Ks. dr UKASZ KRUCKI historyk Kos´cioa, pracownik merytoryczny w Archiwum
Archidiecezjalnym w Gniez´nie; adres do korespondencji: ul. Kolegiaty 2, 62-200 Gniezno; e-mail: krucki@op.pl
mi rzetelnie wypeniaj acymi swoje obowi azki. Pocz atkowo, poprzez wyznawa-n a wiare, nalezeli do Apostolskiego Kos´cioa Ormian´skiego, z czasem jednak – dzieki inicjatywie arcybiskupa lwowskiego Mikoaja Torosowicza – zawarli unie z Rzymem (1630-1635), przejmuj ac wiele zwyczajów z Kos´cioa acin´-skiego. Ta dobrowolna latynizacja jeszcze bardziej zblizya ich do Polaków, co okazao sie brzemienne zwaszcza w okresie niewoli narodowej. Mimo prób ograniczania ich samodzielnos´ci, zwaszcza przez system terezjan´sko-józefin´ski, przetrwali czas zaborów i po odzyskaniu przez Polske niepodle-gos´ci wspótworzyli odrodzony byt pan´stwa polskiego1. Niebagateln a role w tym procesie odegra abp Józef Teodorowicz2, który od 1902 r. sprawowa urz ad ordynariusza archidiecezji lwowskiej obrz adku ormian´skiego, a przez to by niekwestionowanym przywódc a wszystkich Ormian zamieszkuj acych Galicje. Swój autorytet wzmacnia wygaszanymi oracjami, czemu da wyraz chociazby podczas inauguracji obrad Sejmu Ustawodawczego (10 II 1919 r.). Takze póz´niej, zabieraj ac gos w dyskusjach istotnych dla caego narodu, oddziaywa na kwestie polityczne, spoeczne, kulturalne, ale przede wszyst-kim na religijne3. Jego s´mierc´ (4 XII 1938 r.) bya zatem ciosem zarówno dla wiernych Kos´cioa ormian´skiego, jak i pozostaych obywateli pan´stwa polskiego, tym bardziej, ze nast apia ona na krótko przed wybuchem II wojny s´wiatowej, gdy cae spoeczen´stwo potrzebowao niekwestionowanych przy-wódców moralnych.
Do opracowania niniejszego artykuu skonia autora chec´ omówienia stanu i poozenia Kos´cioa ormian´skiego po s´mierci abpa Teodorowicza, gdy „osie-rocona” wspólnota eklezjalna znalaza sie w obliczu kataklizmu dziejowego (wy-buch II wojny s´wiatowej, zmieniaj ace sie okupacje: sowiecka, niemiecka i znowu sowiecka, przesiedlenia Ormian po 1945 r. na tzw. Ziemie Odzyskane, deportacje
1Historie Kos´cioa ormian´skiego na ziemiach polskich opracowa Czesaw Lechicki. Zob.
Cz. LECHICKI, Kos´ció ormian´ski w Polsce (zarys historyczny), Lwów: Skad Gówny w
Ksie-garni Gubrynowicza i Syna 1928.
2Arcybiskup Józef Teodorowicz jako wybitny hierarcha okresu II Rzeczpospolitej
docze-ka sie juz odrebnej literatury. W tym miejscu wypada wymienic´ chociazby prace: R. KUBIK,
Józef Teofil Teodorowicz. Ostatni arcybiskup polskich Ormian, Gorzów Wielkopolski: Woje-wódzki Os´rodek Metodyczny 1998; Arcybiskup ormian´ski Józef Teodorowicz. Wybitny polski kapan, kaznodzieja i m az stanu, red. M. Agospowicz, Warszawa 2007; Ormian´ski pasterz Lwowa ksi adz arcybiskup Józef Teodorowicz na tle dziejów ormian´skich, red. W. Osadczy,
M. Kalinowski, M. Jacov, Lublin 2015. Tu znajduj a sie dalsze odniesienia bibliograficzne.
3S. G
AWLIK, Zycie i dziaalnos´c´ ks. abpa Józefa T. Teodorowicza, KrakówWarszawa Struga: Wydawnictwo Michalineum 1988, s. 26-28.
w g ab ZSRR)4. Za podstawe z´ródow a do realizacji tego zamierzenia posuzy drukowany elench, zatytuowany: Schematismus archidioecesis Leopoliensis ritus
Armeno-catholici pro Anno Domini 1939 (dalej: Schematyzm), który jako druk
przechowywany w Archiwum Archidiecezjalnym w Gniez´nie praktycznie pozosta-wa nieznany, a przez to nie by eksplorowany5. Zawarte w nim informacje do-starczaj a wiadomos´ci, które ukazuj a ówczesn a sytuacje archidiecezji lwowskiej obrz adku ormian´skiego na wielu odcinkach jej funkcjonowania, m.in. administra-cyjnym, duszpasterskim, os´wiatowym, charytatywnym, których nie dostarczaj a inne z´róda, bo te albo s a fragmentaryczne, albo zostay bezpowrotnie utracone6.
1. RZ ADCA ARCHIDIECEZJI
Po s´mierci abpa Teodorowicza archidiecezja lwowska obrz adku ormian´-skiego z oczywistych wzgledów pozostawaa w stanie sede vacante. Wpraw-dzie jeszcze w grudniu 1938 r. ormian´ska Kapitua Katedralna wybraa wika-riusza kapitulnego, a wiec tymczasowego rz adce archidiecezji – ks. Dionizego Kajetanowicza, jednak nowego ordynariusza ani przed wojn a, ani w trakcie jej trwania nie udao sie juz ustanowic´. Urzedowanie ks. Dionizego Kajetano-wicza nabrao zatem szczególnego znaczenia, co nie powinno zbytnio dziwic´, bo i sam wikariusz kapitulny by osobowos´ci a nieprzecietn a. Urodzony 8 IV 1878 r. w Tyszkowcach k. Horodenki, w 1896 r. wst api do zakonu francisz-kanów-reformatów. W 1903 r. przyj a s´wiecenia kapan´skie z r ak arcybiskupa lwowskiego obrz adku acin´skiego Józefa Bilczewskiego, a nastepnie pracowa duszpastersko w Krakowie i Jarosawiu. W 1908 r., za zgod a abpa Teodoro-wicza, zosta inkardynowany do archidiecezji lwowskiej obrz adku ormian´skie-go i obj a obowi azki prefekta w zakadzie wychowawczym we Lwowie. W la-tach 1911-1922 by proboszczem w S´niatyniu, a nastepnie parafii katedralnej
4Warto w tym miejscu zauwazyc´, ze stan archidiecezji lwowskiej obrz adku acin´skiego
z 1939 r. zosta omówiony przez ks. Bolesawa Kumora (Archidiecezja lwowska obrz adku
acin´skiego w s´wietle schematyzmu archidiecezjalnego z 1939 r., „Folia Historica Cracoviensia” 3(1996), s. 265-286).
5. K
RUCKI, Schematyzmy Kos´cioów katolickich obrz adków wschodnich przechowywane w Archiwum Archidiecezjalnym w Gniez´nie, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kos´cielne” 104(2015), s. 125.
6Na wartos´c´ schematyzmów ormian´skich do poznania dziejów tej wspólnoty eklezjalnej
zwróci uwage juz Zdzisaw Obertyn´ski (Na marginesie diecezjalnego schematyzmu ormian´skie-go, „Sprawozdanie z Posiedzenia Towarzystwa Naukowego Warszawskiego” 26(1933) z. 7/9, s. 203-214).
we Lwowie. Zasyn a wówczas jako gorliwy duszpasterz i administrator maj atku kos´cielnego. Troszczy sie o podniesienie poziomu intelektualnego duchowien´-stwa. Wielokrotnie wnioskowa, zeby ordynariusz wysya kleryków na studia do Rzymu. Do Lwowa sprowadza kapanów z Armenii. Trudni sie prac a pisar-sk a oraz redaktorsk a. By autorem m.in. podrecznika Msza s´wieta obrz adku ormian´skiego, który stanowi niezbedne kompendium dla przygotowuj acych sie do kapan´stwa kleryków ormian´skich. Za swoj a dziaalnos´c´, zwaszcza na polu wspomnianej reformy liturgicznej, by wielokrotnie odznaczany godnos´ciami kos´cielnymi wi az acymi sie z awansem w kapitule katedralnej: w 1922 r. kanoni-katem gremialnym, w 1930 r. – praatur a, a w 1933 r. – prepozytur a, acz ac a sie z przywilejem noszenia infuy7.
Nalezy w tym miejscu równiez zauwazyc´, ze ks. Kajetanowicz by poten-cjalnym nastepc a zmarego arcybiskupa. W styczniu 1939 r. stosowny wniosek zosta przez kapitue przedozony Stolicy Apostolskiej, ale s´mierc´ papieza Piusa XI (10 II 1939 r.), a nastepnie wybuch II wojny s´wiatowej przekres´liy te plany. Niemniej, az do 1945 r. ks. Kajetanowicz zarz adza archidiecezj a lwowsk a ob-rz adku ormian´skiego jako wikariusz kapitulny, póz´niej zosta aresztowany przez Rosjan i zesany do obozu pracy przymusowej (agru) w poblizu koa podbiegu-nowego, gdzie zmar 18 IX 1954 r. w opinii s´wietos´ci8.
2. KAPITUA
Na wzór diecezji acin´skich takze w archidiecezji lwowskiej obrz adku ormian´skiego funkcjonowaa kapitua katedralna, któr a mozna nawet okres´lic´ jako „wspóordynariusza” diecezji, mimo ze ukonstytuowaa sie ona stosunko-wo póz´no, bo dopiero w pocz atkach XIX w. za rz adów abpa Jana Jakuba Szymonowicza (1800-1816). Zgode na jej erygowanie wyrazi w 1803 r. papiez Pius VII i odt ad w jej skad zawsze wchodzi: prepozyt (od 1866 r. odznaczany godnos´ci a infuata), trzech kanoników gremialnych oraz czterech kanoników honorowych9. W 1939 r., a wiec w interesuj acym nas okresie, jej gremium tworzyli: prepozyt i jednoczes´nie proboszcz katedry ormian´skiej we
7J. SZTEINKE, Kajetanowicz Dionizy, w: Encyklopedia katolicka, t. VIII, red. B. Migut, Lublin: TN KUL, kol. 341.
8Tamze, kol. 342.
9T. ISAKOWICZ-ZALESKI, O Ormianach i Kos´ciele ormian´skim w Polsce, w: Arcybiskup ormian´ski Józef Teodorowicz. Wybitny polski kapan, kaznodzieja i m az stanu, red. M. Agospo-wicz, Warszawa: Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich 2007, s. 56.
Lwowie – ks. Kajetanowicz oraz trzej inni kanonicy gremialni – Leon Isa-kowicz (dziekan i proboszcz w Stanisawowie), Wiktor Kwapin´ski (sedzia i egzaminator prosynodalny, skarbnik kurialny i dyrektor banku „Mons Pieta-tis”), Adam de Rosco Bogdanowicz (promotor sprawiedliwos´ci i obron´ca weza mazen´skiego, egzaminator prosynodalny, nadzorca zycia duchowe-go)10. Dodatkowo czterech duchownych zostao odznaczonych godnos´ci a kanonika honorowego. Mimo ze kanonikat ten nie uprawnia do korzystania z uposazenia kapitulnego (dochody z folwarku Jastrzebica k. Z ókwi)11, sta-nowi jednak niew atpliwe uznanie dla pracy duszpasterskiej i administracyjnej duchownych, którzy zostali nim nagrodzeni. W okresie bezpos´rednio po-przedzaj acym wybuch II wojny s´wiatowej kanonikami honorowymi byli ka-pani: Andrzej ukasiewicz (proboszcz w Czerniowcach na Bukowinie, kawa-ler orderu „Polonia Restituta”), Kajetan Amirowicz (proboszcz w S´niatyniu i radca kurii), Samuel Manugiewicz (dziekan i proboszcz w Kutach) oraz Franciszek Karkowski (kapelan wojskowy z owicza)12.
3. KURIA
Wzoruj ac sie na ustroju i organizacji diecezji acin´skich Kos´ció ormian´ski wytworzy analogiczny urz ad centralny, czyli kurie metropolitaln a (Curia
Metropolitana). Jej poszczególne agendy, odpowiadaj ace strukturze i kompe-tencjom dykasterii rzymskokatolickich, powierzano zwyczajowo kanonikom kapituy metropolitalnej, a takze mianowanym na urz ad notariuszy wikariu-szom katedralnym.
Kuria biskupia obrz adku ormian´skiego bya zhierarchizowana i zorganizo-wana na podstawie stosownego regulaminu. Zgodnie z jego tenorem najwaz-niejszym urzednikiem kurialnym by prezes, czyli ordynariusz miejsca. W 1939 r. z oczywistych wzgledów urz ad ten wakowa. Niemniej funkcjonowa-y inne kurialne gremia, które nalezy w tym miejscu omówic´. Do wazniejszych z nich nalezaa rada radców, referendarzy i asesorów. Jej czonkami byli kanoni-cy gremialni kapituy katedralnej, a wiec ksieza: Dionizy Kajetanowicz, Leon Isakowicz, Wiktor Kwapin´ski oraz Adam de Rosco Bogdanowicz. Rada stanowi-a organ doradczy ordynariusza, a w okresie sede vacante dla wikariusza
kapi-10Schematyzm, s. 14.
11Cz. L
ECHICKI, Kos´ció ormian´ski, s. 115. 12Schematyzm, s. 15.
tulnego. Dodatkowo ustanowiono jeszcze dwóch innych radców, kurialnego i honorowego. Pierwszym ze wspomnianych – w 1939 r. – by ks. Kajetan Amirowicz, drugim natomiast – ks. Andrzej ukasiewicz13.
Kuria Kos´cioa ormian´skiego, która mies´cia sie we Lwowie przy ul. Ormian´-skiej 13, angazowaa ponadto wyspecjalizowanych urzedników: kanclerza, skarb-nika i notariusza. Urz ad kanclerski dzierzy ks. Kajetanowicz, ustanowiony jednoczes´nie przez kapitue katedraln a wikariuszem kapitulnym. Zarz ad dobrami doczesnymi Kos´cioa i jego skarbowos´ci a powierzono ks. Wiktorowi Kwapin´-skiemu. Notariatem natomiast zajmowa sie ks. Kazimierz Romaszkin.
Schema-tyzm wymienia dodatkowo gon´ca, znajduj acego sie na etacie kurialnym, ale nie podaje jego personaliów. Okres´la go jedynie jako czowieka s´wieckiego14.
Podobnie jak w diecezjach acin´skich, tak i w Kos´ciele ormian´skim funk-cjonowao kolegium egzaminatorów prosynodalnych. Na podstawie analizowa-nego z´róda mozna powiedziec´, ze egzaminatorami prosynodalnymi byli wspominani juz czterej kanonicy gremialni kapituy katedralnej15. Ich zasad-niczym obowi azkiem byo egzaminowanie kandydatów na proboszczów oraz uczestniczenie w procesach administracyjnych16.
Przy kurii diecezjalnej funkcjonowa równiez s ad arcybiskupi pierwszej instancji. Na jego czele sta oficja, którym by ks. Kajetanowicz. Trybuna angazowa ponadto dwóch sedziów prosynodalnych – ks. Leona Isakowicza i ks. Wiktora Kwapin´skiego, wspieraj acych wikariusza s adowego w rozpatry-wanych sprawach, a takze promotora sprawiedliwos´ci – ks. Adama Bogdano-wicza. W s adzie arcybiskupim zatrudniony by równiez notariusz – ks. Ger-man Gawron´ski. Nalezy zauwazyc´, iz w celu usprawnienia toku spraw s ado-wych dokonano reformy trybunau kos´cielnego (10 VII 1936 r.). Jako trybu-na II instancji dla s adu ormian´skiego zosta ustanowiony Trybuna Arcy-biskupi Lwowski obrz adku acin´skiego, który ponownie rozpatruj ac sprawy przewaznie dotycz ace kwestii mazen´skich, mia przyspieszyc´ wydawanie wi az acych wyroków17.
Odrebn a grupe duchownych stanowili cenzorzy ksi ag, czuwaj acy nad orto-doksj a rozpowszechnianych ksi azek i druków akcydensowych, o charakterze
13Tamze, s. 16.
14Tamze.
15Tamze.
16F. BACZKOWICZ , Prawo kanoniczne. Podrecznik dla duchowien´stwa, t. I, Opole: Wydaw-nictwo Diecezjalne s´w. Krzyza w Opolu 1957, s. 538.
liturgicznym i religijnym. Kolegium to w 1939 r. angazowao dwóch ksiezy Leona Isakowicza i Adama Bogdanowicza18.
Osobnym ciaem administracyjnym funkcjonuj acym przy kurii arcybisku-piej, o którym nalezy pamietac´, bya komisja mieszana ds. konserwatorskich. Jej zadaniem byo nadzorowanie prac remontowych i budowlanych podejmo-wane przy obiektach sakralnych i gospodarczych nalez acych do Kos´cioa ormian´skiego (m.in. w katedrze we Lwowie). W jej skad wchodzili dwaj ksieza Kajetanowicz i Isakowicz oraz wykwalifikowany konserwator zabyt-ków – dr Zbigniew Hornung19.
4. INSTYTUCJE OS´WIATOWE I CHARYTATYWNE
Archidiecezja lwowska obrz adku ormian´skiego, podobnie jak diecezje acin´skie, oprócz dziaalnos´ci s´cis´le religijnej i duszpasterskiej staraa sie wypeniac´ spoczywaj ace na niej zadania spoeczne, które zasadniczo oscylo-way wokó kwestii os´wiatowo-wychowawczych i charytatywnych. W celu realizacji tych zamierzen´ ustanowiono trzy instytucje: Archidiecezjalne Towa-rzystwo Ormian´skie, Zakad Naukowy im. Józefa Torosewicza oraz Bank „Mons Pietatis”, o których bezwzglednie nalezy pamietac´ przy omawianiu stanu archidiecezji lwowskiej obrz adku ormian´skiego.
4.1. ARCHIDIECEZJALNE TOWARZYSTWO ORMIAN´ SKIE
Archidiecezjalne Towarzystwo Ormian´skie zostao powoane do istnienia w 1930 r. By to efekt inicjatywy samego abpa Teodorowicza. Konstytutyw-nym zadaniem tej instytucji byo podtrzymywanie acznos´ci z wiernymi ob-rz adku ormian´skiego, zyj acymi w rozproszeniu (diasporze). Problem ten by istotny zwaszcza po wy aczeniu spod jurysdykcji ordynariusza lwowskiego Bukowiny, pozostawionej was´ciwie bez opieki duszpasterskiej w granicach pan´stwa rumun´skiego. Chc ac zatem podnies´c´ i utrwalic´ s´wiadomos´c´ eklezjal-n a Ormian, zaczeto wydawac´ czasopismo pos´wiecone historii, tradycji i kultu-rze tej grupy etnicznej, zatytuowane „Posaniec S´w. Gkultu-rzegorza”, które na-stepnie kolportowano ws´ród wszystkich wiernych wyznania ormian´skiego20.
18Tamze, s. 17.
19Tamze.
20 Z. O
BERTYN´ SKI, Kos´ció ormian´ski, w: Historia Kos´cioa w Polsce, t. II, cz. 2, red. B. Kumor, Z. Obertyn´ski, Poznan´Warszawa: Pallottinum 1979, s. 84-85.
Do grudnia 1938 r. protektorem Towarzystwa pozostawa jego pomysodaw-ca, abp Teodorowicz. Po jego s´mierci na stanowisku tym nast api naturalny wakat. Funkcjonowaa jednak rada administracyjna periodyku, któr a tworzyli: Jan Antoniewicz (prezes), Dionizy Kajetanowicz i Henryk Mikuli (obaj wicepre-zesi), Franciszek de Abgaro Zachariasiewicz (sekretarz), Zdzisaw ukasiewicz (wicesekretarz), Feliks Teodorowicz (skarbnik) oraz Adeodat Agoposowicz (bi-bliotekarz). Oprócz nich w przygotowanie czasopisma w aczali sie: Adam Bog-danowicz, Józef Donabidowicz, Kajetan Kajetanowicz, Dominik i Jakub Moszo-ro, Micha ukasiewicz, Franciszek Roszko. Nad caos´ci a prac tego zespou czuwaa dodatkowo rada naukowa skadaj aca sie z Zenona Dawidowicza, Wikto-ra Kwapin´skiego oWikto-raz Andrzeja Bohosiewicza21.
4.2. ZAKAD NAUKOWY IM. JÓZEFA TOROSEWICZA
W 1865 r. z inicjatywy Józefa Torosiewicza, zamoznego doktora medycy-ny, zosta ustanowiony we Lwowie przy ul. Skarbkowskiej 21 zakad nauko-wy, bior acy swoje imie od zaozyciela. Kapita zaozycielski – w wysokos´ci 286000 koron austriackich – mia zapewnic´ instytucji odpowiednie utrzymanie na kolejne lata. Erygowania i fundowana w ten sposób placówka wychowaw-cza miaa stanowic´ jednoczes´nie internat oraz miejsce zdobywania zawodu dla przynajmniej 20 ubogich chopców, pochodz acych z ormian´skich rodzin, którzy w tym miejscu mieli zdobywac´ umiejetnos´ci do wykonywania w przy-szos´ci okres´lonych zawodów rzemies´lniczych przy jednoczesnym pozyskaniu odpowiedniej ogady osobistej22.
W 1939 r. w bursie zakadu naukowego przebywao 45 chopców, co znacznie wykraczao poza przyjety pocz atkowo limit. Nie zwazano jednak na to, a nad caym procesem wychowawczo-dydaktycznym czuwa ustanowiony w tym celu zarz ad. W jego skad wchodzi delegat kapituy – ks. Bogdano-wicz, dyrektor placówki – Zbigniew Bober oraz wicerektor wspomagaj acy proces edukacyjny – ks. Agosopowicz23.
4.3. BANK MONS PIETATIS
Instytucja banku zastawczego Mons Pietatis siegaa swoimi pocz atkami 1640 r., gdy przy katedrze ormian´skiej zosta ustanowiony skarbiec suz acy niesieniu pomocy najbardziej potrzebuj acym. W 1792 r. do aczono do niego
21Schematyzm, s. 40-41. 22T. I
SAKOWICZ-ZALESKI, O Ormianach, s. 60. 23 Schematyzm, s. 42.
inne banki (lombardy eklezjalne), funkcjonuj ace przy parafiach ormian´skich tak, iz ustanowiono jedn a, ale siln a instytucje. Trudnia sie ona udzielaniem pozyczek pod zastaw na niski procent, co z jednej strony miao uchronic´ Ormian przed nieuczciw a lichw a zydowsk a, z drugiej zas´ byo wynikiem sprawdzaj acej sie od s´redniowiecza praktyki tzw. wyderkafu24.
Bezpos´rednim administratorem banku Mons Pietatis by kazdorazowy ordy-nariusz archidiecezji lwowskiej obrz adku ormian´skiego. Wiadomo jednak, ze pozostae obowi azki administracyjne i duszpasterskie utrudniay mu zarz ad czasochonn a instytucj a, st ad tez wspierali go w tych obowi azkach kuratorzy. Nie wszyscy jednak wywi azywali sie ze swoich obowi azków uczciwie, co prowadzio do mniejszych lub wiekszych malwersacji finansowych. Szczegól-nie przykra na tym odcinku okazaa sie afera, do której doszo w 1901 r., gdy ówczesny dyrektor – ks. Jan Mardyrosiewicz – przywaszczy sobie znaczn a sume pieniedzy. Rzucio to ze s´wiato na funkcjonowanie instytucji, a przez to podwazyo jej wiarygodnos´c´. Arcybiskup Teodorowicz musia zatem nie tylko zniwelowac´ straty, ale równiez odbudowac´ zaufanie spoeczne do tej placówki bankowej. W tym celu odnowi zarz ad i do swojej s´mierci nadzorowa transakcje lombardu. W 1939 r., juz po s´mierci ordynariusza, obowi azki kierownicze i administracyjno-urzedowe w banku Mons Pietatis realizowali: Henryk Mikuli (wiceprezes) oraz Andrzej Zarugiewicz i Kajetan Kajetanowicz. Dodatkowo ustanowiono syndyka – Bogusawa Longchampsa, doktora prawa, który mia czuwac´ nad prawidowym przebiegiem przeprowa-dzanych transakcji. W celu sprawnej obsugi klientów bank zatrudnia takze grupe przyuczonych do tego celu urzedników. Byli nimi: ks. Wiktor Kwapin´-ski (dyrektor), ks. Pawe Kirmizjan (urzednik okresowy), ks. Agoposowicz (depozytariusz), Wiktor Hubnicki (kasjer), Franciszek D abrowski (rzeczo-znawca), Kazimierz Jakubowski (likwidator) oraz Danuta Blaim (wspópra-cownica)25.
Dziaalnos´c´ banku Mons Pietatis, zwaszcza po reformie abpa Teodorowi-cza, nalezy postrzegac´ pozytywnie, tym bardziej, ze jego oddziaywanie odno-sio sie do terenów, które byy szczególnie dos´wiadczone przez dziaania
24Wyderkaf by rodzajem pozyczki udzielanej pod zastaw (lombardowej), pozyczkobiorca
zobowi azany by do jej spaty w ci agu z góry okres´lonej liczby lat z oprocentowaniem nie
wiekszym niz 5-8% w skali rocznej. Duznik móg wczes´niej spacic´ pozyczke, uwalniaj ac sie
w ten sposób od naliczanego zgodnie z umow a procentu. Zob. S. RUSSOCKI, Wyderkaf, w:
Encyklopedia historii gospodarczej Polski do roku 1945, t. II, red. A. M aczak, Warszawa: Wiedza Powszechna 1981, s. 525.
wojenne z 1920 r. Ponadto udzielane pozyczki okazay sie niezbedne zwa-szcza w czasie kryzysu gospodarczego przeomu lat 20. i 30. XX w., a takze w przededniu wojny, która wybucha w 1939 r.
5. PODZIA ADMINISTRACYJNY ARCHIDIECEZJI
W celu us´cis´lenia problemu nalezy przede wszystkim zaznaczyc´, iz archi-diecezja lwowska obrz adku ormian´skiego swoimi granicami wpisywaa sie w ksztat II Rzeczpospolitej, mimo ze jej zasadnicza struktura organizacyjna ograniczaa sie do poudniowo-wschodnich Kresów miedzywojennej Polski (wczes´niejsza Galicja Wschodnia, która wchodzia w skad zaboru austriackie-go). Podkres´lenie to jest istotne, gdyz w okresie dwudziestolecia miedzywo-jennego dokonano reorganizacji struktur organizacyjnych Kos´cioa ormian´skie-go. W 1925 r. na mocy zawartego z Polsk a konkordatu Stolica Apostolska wy aczya spod jurysdykcji abpa Teodorowicza Bukowine, znajduj ac a sie poza granicami odrodzonej Rzeczpospolitej26. Odt ad lwowska archidiecezja ob-rz adku ormian´skiego obejmowaa 3 dekanaty: lwowski, stanisawowski, kucki oraz osiem parafii terytorialnych i jedn a personaln a, wojskow a (garnizonow a) w owiczu (zob. tabela 1).
Na podstawie Schematyzmu z 1939 r. nie mozna okres´lic´ ani wielkos´ci dekanatów, ani poszczególnych parafii. Zwazywszy jednak, ze wszystkich wiernych Kos´cioa ormian´skiego w Rzeczpospolitej byo ok. 5300 (a wiec razem tylu, ilu liczya niejedna parafia rzymskokatolicka), st ad tez poszcze-gólne wspólnoty byy niewielkie. Nioso to ze sob a okres´lone problemy. Najpowazniejszym z nich bya kwestia zapewnienia bytu dla duchownych, a takze utrzymanie odpowiedniej infrastruktury kos´cielnej (budynków sakral-nych i zabudowaniach gospodarczych). Niezbedna w tej dziedzinie okazaa sie instytucja patronatu, analogiczna to tej, która znana bya od wieków w Kos´ciele acin´skim. Obowi azek ten brali na siebie przedstawiciele rodzin magnackich z Kresów Wschodnich, jak Potoccy czy Lubomirscy, a takze za-mozni obywatele miast, którzy chcieli miec´ w swoich miejscowos´ciach miejsce kultu ormian´skiego. Rozwi azanie to okazao sie kluczowe, tym bar-dziej, ze nierzadko w parafiach znajdowao sie po kilka kaplic (oratoriów), które takze nalezao utrzymac´ na odpowiednim poziomie (zob. tabela 2).
26Z. O
Tabela 1. Podzia administracyjny i duszpasterski archidiecezji lwowskiej obrz adku ormian ´skiego w 1939 r. Dekanat Dziekan Parafia Imie i nazwisko duszpasterza Urz ad Urodzony Ordynowany lwowski Dionizy Kajetanowicz Lwów-katedra Dionizy Kajetanowicz proboszcz 8 IV 1878 Pawe Kirmizian wikariusz 15 X 1874 German Gawron ´ski wikariusz 13 III 1897 Kazimierz Romaszkan wikariusz 15 VI 1909 Adeodat Agospowicz wikariusz 2 III 1908 Tadeusz Kuntze katecheta 19 III 1887 Brzez any Sergiusz Egjulian administrator 20 II 1906 stanisawowski Leon Isakowicz ysieniec Józef Magierowski proboszcz 3 III 1879 Stanisaw aski „wspópracownik” 8 V I 1904 Stanisawów Leon Isakowicz proboszcz 14 II 1897 Kazimierz Filipiak „wspópracownik” 14 I 1910 Kazimierz Roszko „wspópracownik” 9 II 1916 Tys ´mienica Józef Depowski administrator 29 XI 1879 Jan Lechowski „wspópracownik” 8 III 1903 kucki Samuel Manugie-wicz Horodenka Walerian B akowski proboszcz 21 II 1869 Kuty Samuel Manugiewicz proboszcz 18 V 1871 S´ niatyn Kajetan Amirowicz proboszcz 1881 owicz – woj-skowa Franciszek Karkowski kapelan 2 XII 1888 Z´ ródo: Schematismus archididioecesis Leopoliensis ritus Armeno-catholici pro Anno Domini 1939.
Tabela 2. Struktura dekanalno-parafialna archidiecezji lwowskiej obrz adku ormian´skiego w 1939 r.
Dekanat Parafia Wezwanie
kos´cioa Kaplice filialne Patronat lwowski Lwów-katedra Wniebowziecia NMP Wólka Panien´ska; w rezydencji ordynariusza; Pasieki; w domu zakon-nym benedykty-nek; w oratorium dla biednych – Brzezany Niepokalanego Poczecia NMP Boszowce hrabia Jakub Potocki stanisawowski ysieniec Wniebowziecia NMP – –
Stanisawów MB askawej na cmentarzu
pu-blicznym wspólnota miasta Stanisawów Tys´mienica S´w. Kajetana Wyznawcy na cmentarzu publicznym hrabia Artur Potocki kucki Horodenka Niepokalanego Poczecia NMP Bazar; Kosów; Z ezawa; na cmen-tarzu w Czort-kwie; Hanczarów; Kolanki; Dz´winacz
ksi aze Kazimierz
Lubomirski
Kuty Niepokalanego
Poczecia NMP na cmentarzu pan´stwowy
S´niatyn Wniebowziecia NMP Zadubrowce, Mikulin´ce, Podwysoka wspólnota wier-nych ze S´niatynia Z´ ródo: Schematismus.
Omawiaj ac strukture organizacyjn a archidiecezji lwowskiej obrz adku or-mian´skiego w okresie poprzedzaj acym wybuch II wojny s´wiatowej, nie mozna zapominac´ o jeszcze jednym istotnym problemie, a mianowicie rozlegos´ci poszczególnych parafii. Jezeli bowiem uwzgledni sie obszar, na którym ulo-kowane byy owe wspólnoty eklezjalne (dawna Galicja Wschodnia) i ich liczbe – 8, to mimowolnie nasuwa sie wniosek, ze swoim okregiem kazda z nich obejmowaa rozlegy teren z wieloma miejscowos´ciami oddalonymi od
siebie od kilka, kilkanas´cie czy wrecz kilkadziesi at kilometrów. Dla zobrazo-wania tej tezy wystarczy posuzyc´ sie przykadem parafii katedralnej we Lwowie. Oprócz stolicy archidiecezji w jej okregu znajdoway sie takze na-stepuj ace miejscowos´ci: w województwie lwowskim – Bóbrka, Brzozów, Cieszanów, Dobromil, Drohobycz, Gródek Jagiellon´ski, Jarosaw, Kolbuszo-wa, Krosno, Lisko, an´cut, Mos´ciska, Nisko, Przemys´l, Rawa Ruska, Rudki, Rzeszów, Sambor, Sanok, Sokal, Stary Sambor, Strzyzów, Tarnobrzeg, Z ó-kiew; w województwie tarnopolskim – Brody, Kamionka Strumiowa, Prze-mys´lany, Radziechów, Zoczów; w województwie stanisawowskim – Stryj, Turka oraz Z ydaczów27. Prawidowos´c´ ta bya takze analogiczna w odniesie-niu do innych parafii, co niew atpliwie utrudniao duchownym prowadzenie duszpasterstwa, a wiernym korzystanie z duchowej opieki Kos´cioa.
6. DUCHOWIEN´ STWO
Niew atpliwie waznym zagadnieniem rzutuj acym na funkcjonowanie archi-diecezji lwowskiej obrz adku ormian´skiego w kon´cu lat 30. XX w. jest proble-matyka zwi azana z szeroko pojmowanym duchowien´stwem. To ono byo bowiem odpowiedzialne za ksztatowanie religijnego oblicza poszczególnych wspólnot eklezjalnych, w tym przypadku nalez acych do Kos´cioa ormian´skie-go, zorganizowanego w granicach II Rzeczpospolitej. Z racji, ze jest to pro-blem wielow atkowy, nalezy przyjrzec´ mu sie dokadnie poprzez pryzmat kilku elementów, rozpoczynaj ac od kwestii zwi azanych z formacj a do kapan´stwa, a kon´cz ac na sprawach uszczegóowionych: liczbie kapanów, ich wieku (rzutuj acym niejednokrotnie na mozliwos´ci duszpasterskie), wyksztaceniu oraz zaangazowaniu w dziaalnos´c´ administracyjn a i duszpastersk a.
6.1. PRZYGOTOWANIE DO KAPAN´ STWA
Omawiaj ac stan duchowien´stwa archidiecezji lwowskiej obrz adku ormian´-skiego nalezy wspomniec´ o osobach przygotowuj acych sie do kapan´stwa, a wiec klerykach. W interesuj acym nas okresie proces formacyjny by utrudnio-ny, gdyz wspólnota ormian´ska nie posiadaa wasnego seminarium duchownego. Takowe wprawdzie – na wniosek Kongregacji Rozkrzewiania Wiary – byo utworzone we Lwowie w 1665 r., ale na skutek decyzji Józefa II z 1784 r. zostao rozwi azane, a alumni obrz adku ormian´skiego zostali zmuszeni do
cia formacji seminaryjnej albo w innych instytutach teologicznych (seminariach duchownych), albo w Papieskim Kolegium Ormian´skim, funkcjonuj acym w ra-mach Uniwersytetu Gregorian´skiego. Stan ten wygenerowany w okresie niewoli narodowej, przetrwa az po kres II Rzeczpospolitej28.
W interesuj acym nas okresie, a wiec w przededniu II wojny s´wiatowej, formacja klerków ormian´skich odbywaa sie w trzech os´rodkach akademickich: Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, Seminarium Duchownym OO. Ber-nardynów we Lwowie oraz Uniwersytecie Gregorian´skim w Rzymie (a wa-s´ciwie w Papieskim Kolegium Ormian´skim). Schematyzm z 1939 r. wymienia po jednym alumnie przebywaj acym w kazdej z tych uczelni. We lwowskiej wszechnicy nosz acej miano polskiego króla przygotowywa sie do kapan´stwa, pochodz acy z Suczawy Franciszek Jakubowski (ur. 23 IX 1907 r.), który, bed ac na V roku studiów, posiada s´wiecenia nizsze. We lwowskim seminarium ber-nardynów przebywa, wywodz acy sie z Kociubinic pod Kopyczyn´cami Jan de Hasso Agopsowicz (ur. 25 X 1915 r.), alumn roku V, równiez po s´wieceniach nizszych. W Rzymie natomiast ksztaci sie kleryk, wywodz acy sie ze Stecowa pod S´niatyniem Grzegorz Petrowicz (ur. 23 XII 1916 r.), który w Papieskim Kolegium Ormian´skim na roku III zgebia nauki teologiczne. Stan ten by niew atpliwie dos´c´ skromny, ale zwazywszy na niewielk a siec´ parafialn a Ko-s´cioa ormian´skiego w miedzywojennej Polsce, zapowiada zaspokojenie potrzeb duszpasterskich ormian´skiej wspólnoty eklezjalnej, która równiez bya nie-wielka29.
6.2. STAN DUCHOWIEN´ STWA ORMIAN´SKIEGO
W 1939 r. archidiecezja lwowska obrz adku ormian´skiego liczya zaledwie 25 kapanów. Zdecydowana wiekszos´c´ z nich, bo 17, bya zaangazowana w szeroko rozumian a dziaalnos´c´ duszpastersk a, podejmowan a w poszczegól-nych parafiach archidiecezji lwowskiej obrz adku ormian´skiego. Byli to za-równo proboszczowie (6), administratorzy parafii (2), wikariusze (5), „wspó-pracownicy” proboszczów (4), którzy penili funkcje zblizone do wikariu-szowskich oraz jeden katecheta. Z zestawienia tego jasno wynika, ze kazda z os´miu ormian´skich parafii miaa obsade duszpastersk a, przy czym najlicz-niejsza bya ta wokó katedry we Lwowie. Oprócz proboszcza urzedowao przy niej czterech wikariuszy i jeden katecheta. Wikariusze czy tez „wspó-pracownicy” proboszcza byli powoywani do pomocy przy wiekszych
para-28Tamze, s. 36.
fiach, którymi byy: lwowska katedra, ysieniec, Stanisawów oraz Tys´mieni-ca. Przy tej okazji nie mozna pomin ac´ jednego kapana, Franciszka Karkow-skiego, pochodz acego z Z ókwi, który peni ac obowi azki kapelana wojskowe-go, rezydowa w owiczu. Jego pasterskiej pieczy powierzeni byli wszyscy polscy zonierze obrz adku ormian´skiego (zob. tabela 1).
Chc ac przeanalizowac´ liczebne rozmieszczenie duchownych archidiecezji lwowskiej obrz adku ormian´skiego nalezy spostrzec, ze najwieksz a liczb a kapanów móg sie poszczycic´ dekanat lwowski, w którym pracowao siedmiu duszpasterzy oraz trzech ksiezy zaangazowanych tylko w czynnos´ci kurialne. Na drugim miejscu by dekanat stanisawowski z siedmioma kapanami, a na trzecim dekanat ze stolic a w Kutach, który angazowa duszpastersko trzech duchownych. Statystycznie rzecz ujmuj ac, na jednego kapana archidiecezji lwowskiej obrz adku ormian´skiego, zaangazowanego w dziaalnos´c´ pastoraln a, przypadao ok. 312 wiernych, przy ogólnej liczbie ok. 5300 wyznawców w II Rzeczpospolitej.
W tym miejscu nalezy ponownie zauwazyc´, ze kilku z czynnych duszpaste-rzy byo zaangazowanych w dziaalnos´c´ centralnych urzedów archidiecezji. Praca administracyjna nie przeszkadzaa im w wypenianiu podstawowej funkcji kapan´skiej, któr a jest duszpasterstwo. Duchowni, tacy jak: Kajetan Amirowicz, Leon Isakowicz, Dionizy Kajetanowicz, Kazimierz Romaszkan, poprzez wielo-paszczyznow a dziaalnos´c´ w kurii metropolitalnej, jak i poszczególnych para-fiach nadawali odpowiedni ton zyciu religijnemu Kos´cioa ormian´skiego.
Omawiaj ac potencja stanu duchownego archidiecezji lwowskiej obrz adku ormian´skiego, nie mozna przemilczec´ faktu, ze ws´ród prezbiterów ormian´skich znajdowali sie takze kapani, którzy z róznych wzgledów nie zajmowali zadnego duchownego urzedu w archidiecezji. W tej kategorii na pierwszym miejscu nale-zy wymienic´ dwóch kapanów, którzy rezydowali poza granicami archidiecezji (a takze Polski w ogóle). Pierwszy z nich, czterdziestoszes´cioletni Ferdynand Teodor Ströck, osiad w Wiedniu, drugi natomiast, Wacaw Tworkowski, przeby-wa w szwajcarskiej Lozannie. Bez przydzielonego oficjum pozostaprzeby-wa takze ks. Sylwester Binek, który w Schematyzmie zosta okres´lony jako emerytowany wizytator szkó: na stae mieszka w Poznaniu. W tej grupie duchownych znalaz sie równiez jeden kapan, który oficjalnie przeszed na emeryture. By nim ks. Ignacy S´ledzikowski (w 1939 r. mia on 73 lata). Po przejs´ciu w stan spo-czynku wyprowadzi sie do Francji i zamieszka w Noeux-les Mines Pas-de-Calais, chociaz wczes´niej by proboszczem w Brzezanach30.
Pragn ac z kolei przeanalizowac´ kondycje intelektualn a kleru ormian´skiego, nalezy przyjrzec´ sie cenzusowi naukowemu tej grupy spoecznej. Na 25 ka-panów wymienianych przez Schematyzm dwóch mogo sie poszczycic´ uzyska-niem stopnia doktorskiego. Jeden z nich – ks. Sergiusz Egjulian – by dokto-rem teologii31, drugi natomiast – Józef Depowski – uzyska dyplom doktorski z zakresu filozofii32. Trudno jednak okres´lic´ w s´wietle analizowanego z´róda, czy byy to doktoraty uzyskane we Lwowie czy moze gdzies´ indziej, np. Rzy-mie. Pozostali duchowni byli absolwentami instytutów teologicznych: Uniwer-sytetu Jana Kazimierza we Lwowie, Seminarium Duchownym OO. Bernardy-nów we Lwowie oraz Papieskiego Kolegium Ormian´skiego w Rzymie. Nie uzyskali w nich jednak zadnych stopni naukowych.
Niew atpliwie wpyw na prowadzenie i jakos´c´ duszpasterstwa mia wiek du-chownych. Analizuj ac dane zawarte w Schematyzmie, odnosz ace sie do 24 du-chownych33, mozna poczynic´ istotne spostrzezenia w tym zakresie (zob. ta-bela 3).
Tabela 3. Wiek duchownych w 1939 r.
Przedzia wiekowy Liczba duchownych
do 30 lat 3
od 31 do 40 lat 4
od 41 do 50 lat 4
od 51 do 60 lat 6
od 61 do 70 lat 5
powyzej 71. roku zycia 2
Razem: 24
Z´ ródo: Schematismus.
W s´wietle tychze ustalen´ mozna stwierdzic´, iz generalnie liczebnos´c´ du-chownych w poszczególnych grupach wiekowych bya zblizona. Jedynie mie-dzy ksiezmi, którzy nie przekroczyli 30. roku zycia, a tymi, którzy znajdowa-li sie w przedziale miedzy 51. a 60. rokiem zycia zachodzia znacz aca róznica
31Tamze, s. 23.
32Tamze, s. 28.
(3 do 6). Dysproporcja ta moga negatywnie skutkowac´ w przyszos´ci, ale w przededniu II wojny s´wiatowej nie zapowiadaa katastrofy. W pozostaych grupach wiekowych stan liczebny kapanów utrzymywa sie na podobnym poziomie (miedzy 4 a 5), przy czym tendencja spadkowa uwypuklia sie takze ws´ród ksiezy, którzy ukon´czyli 71. rok zycia, ale ich oddziaywanie duszpa-sterskie i tak z roku na rok malao z oczywistych wzgledów. Podsumowuj ac powyzsz a analize nalezy jeszcze wskazac´, iz statystycznie wiek kapana wy-nosi w badanym okresie 49,5 roku: najstarszy z duchownych – ks. Ignacy S´ledzikowski – mia 73, a najmodszy – ks. Kazimierz Roszko – 23 lata.
Spogl adaj ac komplementarnie na stan duchowien´stwa archidiecezji lwow-skiej obrz adku ormian´skiego z perspektywy okresu bezpos´rednio poprzedzaj a-cego wybuch II wojny s´wiatowej, nalezy zauwazyc´, ze chociaz bya to grupa zróznicowana, jednak ws´ród niej nie brakowao jednostek znacz acych. Wprawdzie 4 XII 1938 r. zmar najwybitniejszy z przedstawicieli duchowien´-stwa ormian´skiego, abp Teodorowicz, jednak ws´ród prezbiterów obrz adku ormian´skiego nadal nie brakowao eminentnych postaci. Bez w atpienia zali-czyc´ do nich mozna ks. Samuela Manugiewicza, dziekana w Kutach, który w okresie miedzywojennym peni urz ad senatora Rzeczpospolitej Polskiej34, ale przede wszystkim ks. Kajetanowicza35, wikariusza kapitulnego po s´mier-ci ordynariusza, który jeszcze za zys´mier-cia abpa Teodorowicza stara sie odnowic´ zycie religijne wspólnoty ormian´skiej poprzez wprowadzenie reformy litur-gicznej w duchu tradycji kultywowanej w Armenii.
7. Z YCIE ZAKONNE
Przed wybuchem II wojny s´wiatowej, jak zreszt a i w okresie wczes´niej-szym, na terenie archidiecezji lwowskiej obrz adku ormian´skiego nie byo ani jednego klasztoru meskiego. Schematyzm z 1939 r. wspomina jedynie, ze przy katedrze ormian´skiej we Lwowie posugiwao dwóch braci zakonnych z Kon-gregacji Najs´wietszego Serca Pana Jezusa. Byli to Micha Marciniak (urodzo-ny w 1911 r.; przydzielo(urodzo-ny do tej pracy w 1929 r.) oraz Pawe Szyman´ski (urodzony w 1920 r.; zaangazowany w 1936 r.). Jednak na podstawie
wspom-34Schematyzm, s. 32. 35J. S
nianego z´róda nie mozna o nich nic powiedziec´ ponad to, ze penili oni funkcje zakrystianów36.
Nieco lepiej wygl adaa sprawa zwi azana z zen´skim zyciem monastycznym. Wprawdzie istnia tylko jeden klasztor Panien Benedyktynek Ormian´skich, ale móg sie on poszczycic´ metryk a siegaj ac a 1690 r.37 W 1939 r. od jedenastu lat zarz adzaa nim Elekta Bronisawa Orowska (na przeozon a zostaa wybra-na 5 II 1928 r.). Podlegay jej trzy zakonnice po s´lubach wieczystych (zob. tabela 4), które peniy oprócz oficjów zakonnych takze przydzielone im zadania we wasnej szkole prowadzonej dla dziewcz at, ciesz acej sie dobr a opini a we Lwowie.
Tabela 4. Panny Benedyktynki Ormian´skie po s´lubach wieczystych
Imie i nazwisko Funkcja Data
urodzenia
Data profesji
Data konsekracji Elekta Bronisawa
Orow-ska przeozona 1866 1893 1905
Kazimiera Bogumia
Ch adzyn´ska opiekunka 1880 1907 1915
Matylda Julia Niemczyk – 1881 1908 1915
Jadwiga Helena Józak
nauczycielka i wychowawczyni
w szkole
1895 1913 1929
Z´ ródo: Schematismus.
Ponadto w 1939 r. we lwowskim klasztorze Panien Benedyktynek Ormian´-skich przebywao szes´c´ profesek (zob. tabela 5), które tak samo jak siostry po s´lubach wieczystych angazoway sie zarówno w zycie klasztoru, jak i wspomnianej szkoy. Nie mozna przy tym zapomniec´ o jednej nowicjuszce, Walentynie Radzkiej, która pochodz ac z mazowieckiej Paprotni, do zycia zakonnego przygotowywaa sie was´nie we Lwowie38.
36Schematyzm, s. 21. 37 M. D
UGOSZ, P. SCHOLTZ, Ormian´ski Kos´ció katolicki, w: Encyklopedia Katolicka,
t. XIV, red. E. Gigilewicz, Lublin: TNKUL 2010, kol. 819; H. AUGUSTYNOWICZ-CIECIERSKA,
P. SZCZANIECKI, Kronika Benedyktynek ormian´skich, „Nasza Przeszos´c´” 62(1984), s. 98-99. 38Schematyzm, s. 39.
Warto zauwazyc´, ze ormian´ska wadza diecezjalna zatroszczya sie o za-pewnienie siostrom odpowiedniej opieki duchowej. Przejawem tejze byo przydzielenie lwowskim benedyktynkom staego spowiednika, którym by dominikanin Robert S´wietochowski, oraz spowiednika nadzwyczajnego w oso-bie bernardyna Bronisawa Szepelaka. Ponadto w klasztorze posugiwa kape-lan ks. Pawe Kirmizian39. Dzieki temu siostry mogy owocnie realizowac´ naozone na nie obowi azki, nie troszcz ac sie o znalezienie odpowiedniego wsparcia, tak bardzo potrzebnego dla formy zycia, której sie pos´wieciy.
Tabela 5. Profeski Panien Benedyktynek Ormian´skich
Imie i nazwisko Funkcja Data
urodzenia
Data profesji
Teresa Zofia Biwejnis kucharka 1878 1922
Maria Stanisawa Bakalarska krawcowa 1891 1925
Bernarda Zofia Dzikowska szatniarka 1907 1934
Gertruda Józefa Zappówna nauczycielka
w szkole 1909 1934
Stanisawa Aleksandra Karasiówna pielegniarka 1910 1934
Franciszka Emilia Z ókiewicz ogrodniczka 1902 1931
Z´ ródo: Schematismus.
8. DUSZPASTERSTWO
Mianem duszpasterstwa zwyko sie okres´lac´ wielopaszczyznow a dziaalnos´c´ Kos´cioa, polegaj ac a na suzbie wobec czowieka, goszeniu sowa Bozego, spra-wowaniu Ofiary Eucharystycznej i sakramentów, kontaktach miedzyludzkich oraz chrzes´cijan´skim s´wiadectwie zycia40. Na podstawie Schematyzmu nie mozna wiele powiedziec´ o tak rozumianej aktywnos´ci Kos´cioa ormian´skiego. Wynika to z rodzaju z´róda, które ma charakter wybitnie informacyjno-statystyczny. Niemniej informacje w nim zawarte pozwalaj a wysun ac´ pewne wnioski. Po pierwsze, zwyczajnym miejscem aktywnos´ci duszpasterskiej byy parafie i
uloko-39Tamze.
40 R. N
IPARKO, Duszpasterstwo, w: Encyklopedia Katolicka, t. IV, red. R. ukaszyk, Lublin: TNKUL 1983, kol. 390.
wane w nich kos´cioy parafialne wraz z kaplicami i oratoriami sukursalnymi. To w nich byy szafowane sakramenty, celebrowane liturgie oraz sprawowane nabo-zen´stwa okresowe. Rz adcy archidiecezji lwowskiej obrz adku ormian´skiego abp Teodorowicz, a po nim wikariusz kapitulny Kajetanowicz troszczyli sie, azeby kazda parafia miaa swojego duszpasterza, a jezeli miaa wieksze znaczenie, to nawet kilku. Po drugie, w miare mozliwos´ci starano sie tworzyc´ – na wzór acin´ski – organizacje o charakterze poboznos´ciowym. Miay one wspomagac´ wiernych w ich rozwoju duchownym. Przykadem takiej organizacji, któr a wy-mienia Schematyzm, bya Konfraternia Z ywego Rózan´ca. Jej dyrektorem i propa-gatorem by ks. German Gawron´ski, wikariusz parafii katedralnej. Trudno jednak okres´lic´, ile owa konfraternia liczya „róz” oraz jakie byo jej oddziaywanie ws´ród wiernych41. Równie niewiele mozna powiedziec´ o Archikonfraterni Naj-s´wietszego Serca Pana Jezusa. Analizowane z´ródo wspomina jedynie, ze prze-wodniczy mu ks. Tadeusz Kuntze, który by jednoczes´nie katechet a w meskiej szkole im. s´w. Anny we Lwowie42.
W duszpasterstwie parafialnym wazne miejsce zajmowaa katechizacja.
Schematyzm nie jest jednak dobrym z´ródem do jej poznania. Elenchus
wspo-mina jedynie o aktywnos´ci na tym polu dwojga katechetów. Pierwszym by wspomniany juz ks. Kuntze, drug a natomiast bya siostra Gertruda Józefa Zappówna, nauczaj aca religii w prowadzonej przez Panny Benedyktynki Or-mian´skie lwowskiej szkole dla dziewcz at43.
Trudno takze odpowiedziec´ na pytanie, czy duchowien´stwo Kos´cioa or-mian´skiego w aczyo sie w dzieo hospicyjne. Brak jakiejkolwiek wzmianki o prowadzonym szpitalu mimowolnie nasuwa przypuszczenie, ze takowej dziaalnos´ci nie byo. Byc´ moze spowodowane to byo trudnos´ciami logistycz-nymi (rozlege parafie, saba infrastruktura komunikacyjna), byc´ moze stay za tym trudnos´ci finansowe, a moze brak wykwalifikowanego personelu? Dywagacje te pozostaj a jedynie w sferze domysów.
Faktem jest natomiast, ze mimo róznorodnych trudnos´ci duchowni ormian´-scy starali sie nies´c´ wsparcie i potrzebn a opieke wszystkim wiernym. Potwier-dzeniem tej konstatacji s a wojenne i powojenne losy kapanów, którzy, nie lekaj ac sie o wasne zycie, znajdowali sie tam, gdzie ich duchowi podopiecz-ni, na zesaniu, w wiezieniu, przymusowym przesiedleniu.
41Schematyzm, s. 20.
42Tamze, s. 21.
ZAKON´ CZENIE
W s´wietle wykorzystanego z´róda – Schematyzmu archidiecezji lwowskiej
obrz adku ormian´skiego na Rok Pan´ski 1939 r. – mozna stwierdzic´, iz pomimo
s´mierci wybitnego hierarchy, jakim by abp Józef Teodorowicz, Kos´ció ormian´-ski w Polsce przed wybuchem wojny nie przezywa kryzysu. Wszystkie urzedy – z wyj atkiem stolicy arcybiskupiej – byy obsadzone. Poszczególne instytucje kos´cielne realizoway swoje zadania. Dziaalnos´c´ os´wiatowa i charytatywna bya niesiona tym, którzy jej potrzebowali. Dramat Ormian we Lwowie i dawnej Galicji rozpocz a sie dopiero z wkroczeniem Rosjan na wschodnie tereny II Rze-czypospolitej, a wiec po 17 IX 1939 r. Wraz z Polakami dzielili oni wojenne losy, bed ac tak samo przes´ladowani przez Niemców, jak i zonierzy radzieckich. Po wojnie czekaa ich dalsza gehenna. Duchowni – m.in. Dionizy Kajetanowicz, Wiktor Kwapin´ski, Kazimierz Romaszkan – zostali wysani do stalinowskich obozów pracy44, inni zostali zmuszeni do przeniesienia sie wraz z wiernymi na tzw. Ziemie Odzyskane45, co skutkowao rozbiciem wspólnoty Kos´cioa, który na Kresach dawnej Rzeczypospolitej rozwija sie od czasów s´redniowiecza, a któ-ry od lat 30. XVII w. trwa niewzruszenie w acznos´ci ze Stolic a Apostolsk a.
BIBLIOGRAFIA
Z´ RÓDA REKOPIS´MIENNE
Archiwum Archidiecezjalne w Gniez´nie, Archiwum Prymasa Polski [1945-1948], Obrz adki
wschodnie [1946-1948], b. sygn.
Z´ RÓDA DRUKOWANE
Schematismus archidioecesis Leopoliensis ritus Armeno-catholici pro Anno Domini 1939, Drukarnia Literacka we Lwowie, Lwów 1939.
OPRACOWANIA
Arcybiskup ormian´ski Józef Teodorowicz. Wybitny polski kapan, kaznodzieja i m az stanu, red.
M. Agospowicz, Warszawa: Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich 2007. AUGUSTYNOWICZ-CIECIERSKAH., SZCZANIECKIP., Kronika Benedyktynek ormian´skich, „Nasza
Przeszos´c´” 62(1984), s. 97-150.
44Archiwum Archidiecezjalne w Gniez´nie, Archiwum Prymasa Polski [1945-1948],
Ob-rz adki wschodnie [1946-1948], b. sygn., k. 5.
BACZKOWICZ F., Prawo kanoniczne. Podrecznik dla duchowien´stwa, t. I, Opole: Wydawnictwo Diecezjalne s´w. Krzyza w Opolu 1957.
DUGOSZ M., SCHOLTZ P., Ormian´ski Kos´ció katolicki, w: Encyklopedia Katolicka, t. XIV, red. E. Gigilewicz, Lublin: TNKUL 2010, kol. 817-820.
GAWLIK S., Z ycie i dziaalnos´c´ ks. abpa Józefa T. Teodorowicza, KrakówWarszawaStruga: Wydawnictwo Michalineum 1988.
ISAKOWICZ-ZALESKIT., O Ormianach i Kos´ciele ormian´skim w Polsce, w: Arcybiskup
ormian´-ski Józef Teodorowicz. Wybitny polormian´-ski kapan, kaznodzieja i m az stanu, red. M.
Agospo-wicz, Warszawa: Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich 2007, s. 49-60. KRUCKI ., Schematyzmy Kos´cioów katolickich obrz adków wschodnich przechowywane
w Archiwum Archidiecezjalnym w Gniez´nie, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kos´cielne” 104(2015), s. 121-131.
KUBIKR., Józef Teofil Teodorowicz. Ostatni arcybiskup polskich Ormian, Gorzów
Wielkopol-ski: Wojewódzki Os´rodek Metodyczny 1998.
KUMOR B., Archidiecezja lwowska obrz adku acin´skiego w s´wietle schematyzmu
archidie-cezjalnego z 1939 r., „Folia Historica Cracoviensia” 3(1996), s. 265-286.
LECHICKICz., Kos´ció ormian´ski w Polsce (zarys historyczny), Lwów: Skad Gówny w Ksie-garni Gubrynowicza i Syna 1928.
NIPARKO R., Duszpasterstwo, w: Encyklopedia Katolicka, t. IV, red. R. ukaszyk, Lublin: TN KUL 1983, kol. 390-397.
OBERTYN´ SKIZ., Kos´ció ormian´ski, w: Historia Kos´cioa w Polsce, t. II, cz. 2, red. B. Kumor, Z. Obertyn´ski, Poznan´Warszawa: Pallottinum 1979, s. 84-85.
OBERTYN´ SKI Z., Na marginesie diecezjalnego schematyzmu ormian´skiego, „Sprawozdanie z Posiedzenia Towarzystwa Naukowego Warszawskiego” 26(1933), z. 7/9, s. 203-214.
Ormian´ski pasterz Lwowa ksi adz arcybiskup Józef Teodorowicz na tle dziejów ormian´skich,
red. W. Osadczy, M. Kalinowski, M. Jacov, Lublin 2015.
RUSSOCKIS., Wyderkaf, w: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do roku 1945, t. II, red.
A. M aczak, Warszawa: Wiedza Powszechna 1981, s. 525.
SZTEINKEJ., Kajetanowicz Dionizy, w: Encyklopedia Katolicka, t. VIII, red. B. Migut, Lublin: TN KUL 2000, kol. 341-342.
ARCHIDIECEZJA LWOWSKA OBRZ ADKU ORMIAN´ SKIEGO
W S´WIETLE SCHEMATYZMU ARCHIDIECEZJALNEGO Z 1939 R.
S t r e s z c z e n i e
Niniejszy artyku stanowi analize Schematyzmu archidiecezji lwowskiej obrz adku
ormian´-skiego na 1939 r. Z´ ródo to, przechowywane w Archiwum Archidiecezjalnym w Gniez´nie,
pozostawao dot ad praktycznie nieznane, a przez to nie zostao naukowo wykorzystane, chociaz
zawiera wiele informacji niezbednych do poznania ustroju i organizacji Kos´cioa ormian´skiego
z okresu sede vacante, spowodowanego s´mierci a abpa Józefa Teodorowicza.
Zakres wiadomos´ci uwzglednionych przez elench nie ogranicza sie tylko do podstawowych
danych, zamieszczanych w zwyczajowych schematyzmach, ale poszerza je, podaj ac krótk a
historie kazdej parafii i jej kos´cioa, uwzgledniaj ac spisy miejscowos´ci przynalez acych do
druku mozna zatem okres´lic´, ze w 1939 r. archidiecezja lwowska obrz adku ormian´skiego
dzielia sie na 3 dekanaty (lwowski, stanisawowski i kucki), 8 parafii terytorialnych i jedn a
personaln a (wojskow a w owiczu). Liczya ona wówczas ok. 5300 wiernych oraz 25
duchow-nych, z których 17 pracowao bezpos´rednio w duszpasterstwie. Analizowane z´ródo stanowi
równiez cenne s´wiadectwo bogatej historii i kultury Ormian, którzy, przebywaj ac na ziemiach
polskich od czasów s´redniowiecza, w peni sie spolonizowali, staj ac sie gorliwymi patriotami
i rzetelnymi obywatelami odrodzonej Rzeczpospolitej.
Sowa kluczowe: archidiecezja lwowska obrz adku ormian´skiego; duszpasterstwo; organizacja
Kos´cioa katolickiego obrz adku ormian´skiego; Józef Teodorowicz; Dionizy Kajetanowicz;
