POLEMIKI, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
52&=1,.,36<&+2/2*,&=1( QU
130
w ksiąĪce. RównieĪ problematyka powiązania subtelnych, krótkotrwałych i niekontrolo-wanych procesów automatycznej ewaluacji z procesami wyĪszego rzĊdu nie jest zbyt szeroko omawiana. Oddaje to zapewne, mimo licznych juĪ badaĔ, wczesny etap prac nad zagadnieniem. Pomimo niespełnienia powyĪszych obietnic, ksiąĪka ta daje moĪliwoĞü dogłĊbnej orientacji w tej szybko rozwijającej siĊ dziedzinie wiedzy psychologicznej po-przez szeroki zakres przedstawianych w niej zagadnieĔ. Czytelnik otrzymuje przegląd uzyskanych do tej pory wyników w dziedzinie poprzedzania afektywnego, dotychczaso-wych prób wyjaĞnienia tego zjawiska oraz dyskutowanych obecnie kontrowersji teore-tycznych, poparty wysiłkiem autorów w kierunku ich systematyzacji i podania w przy-stĊpnej dla czytelnika formie. Pozycja ta jest równieĪ przewodnikiem i Ĩródłem inspiracji dla badaczy zajmujących siĊ bądĨ chcących siĊ zająü omawianą problematyką.
Rafał P. Bartczuk Instytut Psychologii KUL
Jadwiga M. R a k o w s k a, Skuteczno psychoterapii, Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe SCHOLAR 2005, ss. 357
Czytelnik chcący poszerzyü swoją wiedzĊ na temat badaĔ nad skutecznoĞcią psycho-terapii ma do dyspozycji stosunkowo niewielki wybór literatury dostĊpnej w jĊzyku pol-skim. Choü od czasu do czasu pojawiają siĊ publikacje omawiające wybrane kwestie teo-retyczne (np. Czabała, 1987, 1994) lub przedstawiające wyniki konkretnych projektów badawczych (np. Aleksandrowicz, SobaĔski, 2004), brakuje dzieła o charakterze podrĊcz-nika, w którym problematyka skutecznoĞci psychoterapii zostałaby omówiona w sposób systematyczny i kompleksowy, obejmujący zarówno zagadnienia z zakresu metodologii pomiaru skutecznoĞci psychoterapii, w tym listĊ proponowanych narzĊdzi pomiarowych, jak i przegląd wyników badaĔ na temat skutecznoĞci róĪnego rodzaju terapii w róĪnych typach zaburzeĔ. Dlatego teĪ monografia Jadwigi M. Rakowskiej Skuteczno psychote-rapii, która przez wydawcĊ okreĞlona została jako „jedyne w polskim piĞmiennictwie kompendium wiedzy na temat badaĔ nad skutecznoĞcią psychoterapii”, jest niewątpliwie publikacją długo oczekiwaną i ze wszech miar potrzebną.
KsiąĪka składa siĊ z trzech czĊĞci. W pierwszej Autorka omawia szereg zagadnieĔ z dziedziny metodologii badaĔ nad skutecznoĞcią psychoterapii – strategie badawcze oraz główne problemy metodologiczne. CzĊĞü druga to prezentacja przeglądu badaĔ na temat skutecznoĞci procedur psychologicznych w leczeniu specyficznych problemów klinicz-nych oraz omówienie kwestii wspólnej oceny wyników wielu badaĔ, jak równieĪ relacji miĊdzy badaniami eksperymentalnymi a praktyką kliniczną. W trzeciej czĊĞci przedsta-wione są czynniki związane ze skutecznoĞcią psychoterapii – zarówno ze strony pacjenta, jak i psychoterapeuty, a takĪe aspekty zmiany uzyskiwanej w wyniku psychoterapii.
POLEMIKI, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
131
Zakres tematów poruszanych przez AutorkĊ jest zatem bardzo rozległy, co jest nie-wątpliwie atutem tej pionierskiej w nauce polskiej publikacji. Warto przy tym podkreĞliü, Īe Rakowska uwzglĊdnia badania nie tylko głównych nurtów psychoterapii, takich jak psychoterapia poznawcza, behawioralna czy psychodynamiczna, ale takĪe wielu innych rodzajów terapii i treningów – terapii małĪeĔskiej, terapii wspierająco-ekspresyjnej, tera-pii systemowej, treningu umiejĊtnoĞci rodzicielskich, treningu relaksacyjnego i innych. Autorka rozciąga zakres omawianych tematów na interwencje skuteczne w kontrolowaniu psychologicznych aspektów chorób psychosomatycznych, osobny rozdział poĞwiĊca teĪ problematyce leczenia problemów klinicznych dzieci i młodzieĪy. Omawiając badania nad tymi róĪnymi typami interwencji, Autorka czerpała z bardzo wielu Ĩródeł, co niewąt-pliwie stanowi o duĪych walorach poznawczych pracy. UĪyteczny z punktu widzenia praktycznego wydaje siĊ układ czĊĞci drugiej ksiąĪki, w której dane na temat skutecznoĞci róĪnego rodzaju problemów leczenia przedstawiane są w podziale na poszczególne typy zaburzeĔ.
JednakĪe recenzowana monografia nie jest wolna od pewnych braków. WieloĞü poru-szanych tematów zaowocowała niekiedy ich zbyt skąpym omówieniem, pominiĊciem wielu doĞü istotnych kwestii, nieĞcisłym lub jednostronnym naĞwietleniem pewnych za-gadnieĔ. Wskazane problemy odnoszą siĊ głównie do czĊĞci opracowania dotyczącej me-todologii badaĔ skutecznoĞci psychoterapii.
Na s. 19 autorka pisze, Īe „podejĞcie eksperymentalne jest uĪywane w badaniach nad skutecznoĞcią interwencji psychologicznych, a podejĞcie obserwacyjne w badaniach czynników dotyczących pacjenta i terapeuty, które poĞredniczą w osiąganiu korzyĞci z psychoterapii”. OtóĪ naleĪy podkreĞliü, Īe zarówno badania eksperymentalne
(nazywa-ne w literaturze anglosaskiej badaniami typu efficacy), jak i badania korelacyjno- -obserwacyjne (badania typu effectiveness) są uĪywane do okreĞlania skutecznoĞci
psy-choterapii, jednak inaczej definiuje siĊ ich zadania: badania typu efficacy słuĪą do wykry-cia związku przyczynowo-skutkowego w warunkach eksperymentalnych, kładąc nacisk na trafnoĞü wewnĊtrzną oraz replikowalnoĞü, natomiast badania typu effectiveness próbują okreĞliü, czy pacjenci odnoszą korzyĞci z psychoterapii przeprowadzanej w warunkach naturalnych, koncentrując siĊ na trafnoĞci zewnĊtrznej oraz moĪliwoĞci uogólnienia wy-ników (Barlow, 1996; Howard i in., 1996; Wampold, 1997). Warto w tym miejscu zauwa-Īyü, Īe ów decydujący dla wartoĞci badaĔ skutecznoĞci psychoterapii problem przetargu pomiĊdzy trafnoĞcią wewnĊtrzną a zewnĊtrzną w badaniach skutecznoĞci psychoterapii oraz prób jego rozwiązania Autorka porusza jedynie w bardzo ograniczonym zakresie, nie podkreĞla teĪ związanej z nim kwestii problemów i metod ustalenia związku przyczyno-wo-skutkowego pomiĊdzy oddziaływaniem psychoterapeutycznym a zmianami obserwo-wanymi u pacjenta.
Omawiając badania eksperymentalne i obserwacyjne, Autorka pisze o „trzeciej stra-tegii” – badaniach pojedynczego przypadku. Takie ujĊcie tematu moĪe sprawiaü błĊdne wraĪenie, Īe tego typu badania stanowią jedyny rodzaj strategii alternatywnej wobec dwóch wskazanych wyĪej. JednakĪe warto wspomnieü, Īe do nurtu tzw. trzeciej drogi moĪna zaliczyü takĪe badania quasi-eksperymentalne oraz badania hybrydalne (Clarke, 1995; West, 1985). Z kolei w omówieniu metodologii badaĔ pojedynczego przypadku
POLEMIKI, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
132
brakuje wskazania róĪnic pomiĊdzy badaniami przypadku typu bardziej jakoĞciowego (studium przypadku) i badaniami quasi-eksperymentalnymi na próbie N = 1.
DoĞü pobieĪnie został takĪe omówiony temat subiektywnej oceny skutecznoĞci psy-choterapii przez pacjenta i jego bliskich. Autorka poprzestaje na lakonicznym stwierdze-niu, Īe do ocen subiektywnych „naleĪy podchodziü z ostroĪnoĞcią” (co jest niewątpliwie wnioskiem słusznym) z powodu obciąĪenia ich duĪym ryzykiem błĊdu. Brakuje jednak rozwiniĊcia tej myĞli i omówienia kwestii powoływania siĊ w badaniach skutecznoĞci na subiektywne wskaĨniki skutecznoĞci psychoterapii – takie jak odczucie poprawy czy teĪ ocena zmian na wymiarze obiektywnej i subiektywnej jakoĞci Īycia, dobrostanu czy sa-mopoczucia pacjenta, a zatem nurtu bazującego na pozytywnej definicji zdrowia, który bardzo zyskuje w ostatnich latach na popularnoĞci jako uzupełnienie, a niekiedy nawet alternatywa dla metodologii skupiających siĊ na ocenie zmiany natĊĪenia symptomów (Frisch, 1998; Katschnig, Freeman, Sartorius, 1997).
NaleĪy takĪe zauwaĪyü, Īe pisząc, iĪ „pomiar dokonywany jest z wielu perspektyw: pacjenta, osób znaczących, klinicysty” (s. 33), Autorka nie wspomina o klasycznej dla tego podejĞcia koncepcji modelu trójczłonowego Struppa (Strupp, Hadley, 1977; Strupp, 1996), ujmującego zdrowie psychiczne z trzech perspektyw: perspektywy społeczeĔstwa, pacjenta oraz specjalisty do spraw zdrowia psychicznego. Warto by takĪe przy tym wspomnieü, Īe w praktyce pomiar z wielu perspektyw jest rzadki, pozostaje raczej w sfe-rze postulatów niĪ działaĔ.
Wydaje siĊ takĪe, Īe w omawianej monografii warto było wspomnieü o poszukiwa-niach metodologii oraz narzĊdzi, które moĪna by ustanowiü jako „standard” w tego typu badaniach, a dziĊki którym moĪliwe było mierzenie i porównywanie skutecznoĞci róĪne-go typu psychoterapii w róĪneróĪne-go typu zaburzeniach (próbĊ takieróĪne-go podejĞcia stanowi np. Core Battery, narzĊdzie omawiane przez M. Lamberta, H. Struppa i L. Horowitza, 1997).
Omawiana praca zostawia takĪe duĪy niedosyt w zakresie wiedzy na temat badaĔ psychoterapii w Polsce. WiĊkszoĞü opisywanych przez AutorkĊ badaĔ przeprowadzona została w Stanach Zjednoczonych i krajach Europy Zachodniej, brak natomiast informacji na temat stanu badaĔ w tej dziedzinie, rodzajów uĪywanych najczĊĞciej strategii badaw-czych czy narzĊdzi w Polsce.
Na koniec warto zaznaczyü, Īe istotną cechą omawianej publikacji jest jej przeglądo-wy (zgodnie z podtytułem) charakter. Autorka nie ustosunkowuje siĊ i nie przedstawia swoich poglądów na omawiane tematy, ograniczając siĊ raczej do opisu kwestii metodo-logicznych oraz poszczególnych badaĔ, a nie ich krytycznej analizy.
Monografia Rakowskiej jest obszernym i rzetelnym zbiorem zawierającym opisy wielu badaĔ dotyczących skutecznoĞci psychoterapii wiĊkszoĞci znanych typów zaburzeĔ, który niewątpliwie moĪe byü bardzo przydatny zarówno dla osób interesujących siĊ bada-niami psychoterapii od strony teoretycznej, jak i praktyków klinicystów. JednakĪe wska-zane wyĪej słaboĞci tekstu mogą stanowiü podstawĊ twierdzenia, Īe praca Skuteczno psychoterapii jedynie czĊĞciowo wypełnia istniejącą na rynku publikacji na ten temat lukĊ.
POLEMIKI, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
52&=1,.,36<&+2/2*,&=1( QU
133
BIBLIOGRAFIAAleksandrowicz, J., SobaĔski, J. (2004). Skuteczno psychoterapii poznawczej i psychodynamicznej. Kraków: Komitet Redakcyjno-Wydawniczy Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego.
Barlow, D. H. (1996). Health care policy, psychotherapy research, and the future of psychotherapy. American Psychologist, 51, 1050-1058.
Clarke, G. N. (1998). Improving the transition from basic efficacy research to effectiveness studies: Methodological issues and procedures. W: A. Kazdin (red.), Metodological issues & strategies in clinical research (s. 541-560). Washington, D C: American Psychological Association.
Czabała, J. C. (1987). Zmiana jako wynik psychoterapii. Psychoterapia, 62, 3, 37-41.
Czabała, J. C. (1994). Wyniki badaĔ nad psychoterapią – ich uĪytecznoĞü dla praktyki klinicznej. Psy-choterapia, 91, 4, 33-40.
Frisch, M. B. (1998). Quality of life therapy and assessment in health care. Clinical Psychology: Sci-ence and Practice, 5, 19-40.
Howard, K. I., Moras, K., Brill, P., Martinovich, Z., Lutz, W. (1996). Evaluation of psychotherapy. Efficacy, effectiveness and patient progress. American Psychologist, 51, 1059-1964.
Katschnig, H., Freeman, H., Sartorius, N. (red.) (1997). Quality of life in mental disorders. New York: Wiley.
Lambert, M., Strupp, H., Horowitz, L. (1997). Measuring patient changes: In mood, anxiety, and per-sonality disorders. Washington, DC: American Psychological Association.
Strupp, H. (1996). The tripartite model and the Consumer Reports Study. American Psychologist, 51, 1017-1024.
Strupp, H. H., Hadley, S. W. (1977). A tripartite model of mental health and therapeutic outcome: With special reference to negative effects in psychotherapy. American Psychologist, 32, 187-196. Wampold, B. E. (1997). Methodological problems in identifying efficacious psychotherapies.
Psy-chotherapy Research, 7, 21-43.
West, S. (1985). Poza eksperyment laboratoryjny – plany eksperymentalne oraz quasi-eksperymentalne w otoczeniu naturalnym. W: I. Heszen-Niejodek, H. SĊk (red.), Psychologia zdrowia (s. 111-174). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
Aleksandra Jaworska Doktorantka Instytutu Psychologii Uniwersytettu Adama Mickiewicza w Poznaniu
Piotr P r ó c h n i a k, Podejmowanie ryzyka a sens ycia człowieka. Empiryczne
badania psychologiczne, Słupsk: Wydawnictwo Pomorskiej Akademii
Pedago-gicznej 2005, ss.
Literatura psychologiczna wzbogaciła siĊ w ostatnim czasie o nową pozycjĊ ksiąĪko-wą. Na rynku ukazała siĊ monografia Piotra Próchniaka Podejmowanie ryzyka a sens y-cia człowieka. Empiryczne badania psychologiczne.
Problematyka ryzyka była i wciąĪ jest szeroko podejmowana w literaturze psycholo-gicznej. Dotychczasowe badana koncentrowały siĊ na modelowej reprezentacji ryzyka, jego percepcji i akceptacji. W psychologii róĪnic indywidualnych analizowane są zmienne
