Przegląd koncepcji pomiaru wartości pracy wolontariuszy

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 861. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Jerzy Kuchmacz Katedra Rachunkowości. Przegląd koncepcji pomiaru wartości pracy wolontariuszy 1. Wprowadzenie Powszechnym dążeniem ludzi oraz deklarowanym, a w różnym stopniu realizowanym celem władzy państwowej i ponadpaństwowej jest budowa lepszego społeczeństwa. W osiąganiu tego celu istotną i pożyteczną rolę odgrywają organizacje niepubliczne nienastawione na osiąganie zysków, korzystające przy tym z pracy wolontariuszy. Organizacje te nazywane są w Polsce organizacjami pożytku publicznego [Kuchmacz 2010]. W Zjednoczonym Królestwie niemal 20% społeczeństwa angażuje się w działalność organizacji niezyskowych, realizując własną, nieopłaconą pracą usługi, do których wykonania należałoby stworzyć niemal 1,5 miliona pełnych etatów, a równowartość pracy tych organizacji szacuje się na 6,6% produktu krajowego brutto kraju [Kendall, Almond 1999, s. 93]. Z kolei wyniki badań przeprowadzonych w USA wskazują, że wartość świadczeń wypracowanych przez jednostki niezyskowe stanowi 6,9% PKB w tym państwie (z badań wyłączono organizacje o charakterze religijnym) [Sokolowski, Salomon 1999, s. 17]. Za istotny w kontekście podjętego tematu należy uznać fakt, że wartość ekonomiczna rezultatów pracy wolontariuszy, jakkolwiek przyczynia się często do poprawy funkcjonowania współczesnych społeczeństw, nie stanowi niestety przedmiotu systematycznych pomiarów. Dociekania w zakresie wartości pracy organizacji nienastawionych na osiąganie zysków pozostają poza głównymi nurtami badawczymi we współczesnej rachunkowości. Dominujące podejście w badaniach prowadzonych w tej dziedzinie, nade wszystko kształtujące zręby organizacji systemów rachunkowości przedsiębiorstw i instytucji, określane jest niekiedy jako paradygmat przemysłowy (industrial paradigm). To podejście, stanowiące wyraz kapitalistycznego, zorientowanego na zysk sposobu myślenia,.

(2) 90. Jerzy Kuchmacz. wypracowano w szczególnych warunkach funkcjonowania organizacji zorientowanych na produkcję na przełomie XIX i XX w. Jednym z wyrazów przyjętego wtedy i powszechnie niemal akceptowanego do dzisiaj podejścia jest obowiązywanie w rachunkowości finansowej zasady, w myśl której przedmiotem pomiarów są jedynie zdarzenia mierzalne w jednostkach pieniężnych (accountable events principle, monetary unit assumption). Innym przejawem przyjęcia w rachunkowości finansowej paradygmatu przemysłowego jest respektowanie zasady historycznego kosztu nabycia (historical cost accounting). To właśnie z uwagi na przyjęcie w systemach rachunkowości wymienionych nadrzędnych zasad wartość pracy wolontariuszy uznaje się za niemierzalną w jednostkach pieniężnych. Dzieje się tak dlatego, że praca ta nie jest przedmiotem wymiany rynkowej, stąd nie można określić historycznego kosztu jej nabycia. Celem artykułu jest przegląd prezentowanych w literaturze przedmiotu koncepcji pomiaru wartości pracy wolontariuszy. Bardziej precyzyjne określenie ekonomicznej wartości tej pracy pozwoliłoby na pełniejsze ustalenie wpływu organizacji niezyskowych na funkcjonowanie współczesnych społeczeństw. Dodatkowym efektem byłoby wzbogacenie zasobów informacji wykorzystywanych w formułowaniu ocen działalności organizacji pożytku publicznego, a dzięki tym poczynaniom wzrost jakości podejmowanych przez nie decyzji. 2. Zasady szacowania wartości świadczeń niestanowiących przedmiotu wymiany rynkowej Badacze zajmujący się funkcjonowaniem organizacji pożytku publicznego wskazują na liczne braki w przyjętych w rachunkowości zasadach pomiaru wartości i prezentacji różnych wielkości ekonomicznych. Uznają oni, że ograniczenie pomiarów do pozycji stanowiących przedmiot wymiany rynkowej faworyzuje dostarczycieli kapitału oraz zarządzających przedsiębiorstwami i instytucjami kosztem otoczenia społecznego i ekologicznego tych organizacji. Krytycy konwencjonalnych zasad pomiaru w rachunkowości podkreślają przy tym, że zasadniczym celem funkcjonowania systemów rachunkowości w społeczeństwie winno być udostępnianie informacji ułatwiających jak najszerszym grupom użytkowników formułowanie ocen i na tej podstawie podejmowanie decyzji korzystnych dla swoich interesów. Trafnym przykładem rozpatrywanych niedoskonałości może być publikowanie sprawozdań finansowych producentów motocykli. Zawarte w sprawozdaniach tych przedsiębiorstw informacje wspomagają proces rozwiązywania przez dostarczycieli kapitałów i kierownictwo pojawiających się problemów decyzyjnych o charakterze ekonomicznym. Jednocześnie w tych samych raportach nie publikuje się wyrażonych językiem rachunkowości informacji o ekonomicznych,.

(3) Przegląd koncepcji pomiaru…. 91. społecznych czy też ekologicznych konsekwencjach nabywania i wykorzystywania, głównie przez młodych ludzi, tych pojazdów. W opisanych warunkach jakość sformułowanych ocen oraz podjętych decyzji dotyczących otoczenia społecznego i ekologicznego przedsiębiorstw i instytucji może być obniżona. Wskazuje się jednocześnie przykłady korzystnego oddziaływania na świadomość członków społeczeństwa rzetelnej, wyrażonej językiem rachunkowości informacji. Sporą niechęć w niektórych grupach społecznych w kraju i za granicą wywoływały na przykład różne formy wsparcia ze środków publicznych matek rezygnujących z pracy zawodowej na rzecz wychowywania dzieci w domu. Znaczący wpływ na zmianę ocen tego zjawiska (a przez to i na decyzje obywateli wyrażane choćby w wyborach władz samorządowych i państwowych) wywarły rezultaty badań rozpatrywanego problemu. Okazało się bowiem, że w USA każdy dolar zainwestowany w publiczną pomoc matkom wychowującym w domu dzieci przynosi społeczeństwu ponad dwa dolary korzyści. W wyniku badań stwierdzono mianowicie, że w większości przypadków dzieci wychowywane w domach są w przyszłości bardziej produktywne pod względem gospodarczym od dzieci spędzających czas w żłobkach czy w przedszkolach z powodu pracy zawodowej obojga rodziców [Cleveland, Krashinsky 1998, s. 203]. Ponieważ liczne wielkości ekonomiczne, szczególnie te, które nie są przedmiotem wymiany rynkowej, wyłączono z procesu systematycznych pomiarów, co w konsekwencji utrudnia rozwiązywanie szeregu problemów decyzyjnych pojawiających się w społeczeństwach, postuluje się wypracowanie w rachunkowości nowych zasad pomiaru, alternatywnych do tych, które wynikają z przyjęcia paradygmatu przemysłowego, i stosowanych w działalności komercyjnej. W połowie lat 90. minionego wieku chyba nazbyt optymistycznie oczekiwano, że koncepcje takie zostaną zaproponowane, zweryfikowane oraz zaakceptowane przez odpowiednie gremia decyzyjne w dziedzinie rachunkowości nie później niż w 2010 r. [McLean 1995]. Oczekiwania te nie zostały jeszcze do dzisiaj spełnione. W dalszym ciągu obserwuje się niewiedzę księgowych w zakresie zasad pomiaru wielkości ekonomicznych wyłączonych ze sfery działalności nastawionej na osiąganie zysków. Struktury stanowiące standardy przeprowadzania pomiarów w systemach rachunkowości nie usankcjonowały bowiem jeszcze propozycji rozwiązania rozpatrywanego problemu. W dalszym ciągu badacze odwołują się do zaproponowanych jeszcze w połowie lat 70. XX w. propozycji R. Estatesa [1976, s. 110 i nast.]. Autor ten przedkłada do rozważenia kilka możliwości w zakresie wyceny zasobów wykorzystywanych w działalności organizacji pożytku publicznego oraz świadczonych przez nie usług, proponując: – wycenę surogatową, – wycenę w drodze zastosowania technik ankietowych, – szacowanie kosztów zaniedbania prewencji..

(4) 92. Jerzy Kuchmacz. Wycena surogatowa (surrogate valuation). Jak już wielokrotnie zaznaczono, zasoby wykorzystywane przez organizacje pożytku publicznego oraz usługi przez nie świadczone z reguły nie stanowią przedmiotu wymiany rynkowej, co – jeśli respektować obowiązujące w rachunkowości normy pomiaru – uniemożliwia ich wycenę. Wycena surogatowa polegałaby zatem na udzieleniu odpowiedzi na pytania w rodzaju: jakie koszty należałoby ponosić, gdyby zasoby wykorzystywane przez organizację pożytku publicznego pozyskiwane były na zasadach komercyjnych? lub też: jakie koszty należałoby ponosić, gdyby usługi świadczone przez organizację wykonywały podmioty zorientowane na osiąganie zysków? Wycenę surogatową można zilustrować następującymi przykładami [Estates 1976, s. 110 i nast.]. Organizacja pożytku publicznego wykorzystuje grunt wraz z przynależnym do niego budynkiem otrzymanymi w formie darowizny. Wartość takich zasobów określałyby stawki rynkowe z tytułu dzierżawy porównywalnych obiektów. Wolontariusz wykonujący prace administracyjne w organizacji pożytku publicznego zdobywa doświadczenie zawodowe. Wartość tego doświadczenia można mierzyć ceną kursów zawodowych przygotowujących do podobnych prac. Wycena w drodze zastosowania technik ankietowych (survey techniques). W celu określenia wartości zasobów i świadczeń ankietuje się zarówno świadczeniodawców (np. wolontariuszy), jak i osoby korzystające z usług organizacji pożytku publicznego. Ankietowani proszeni są o wskazanie jednej spośród kilku sugerowanych wartości określonej pozycji zasobów lub usług bądź zwracamy się do nich z prośbą o samodzielne oszacowanie tych wartości. Kolejna z propozycji to szacowanie kosztów zaniedbania prewencji (restoration or avoidance cost). Dla wyjaśnienia istoty tej propozycji najprościej posłużyć się sformułowaną już dawno, odnoszącą się nie tylko do sfery ludzkiego zdrowia, zasadą: „lepiej (również taniej) zapobiegać, niż leczyć”. Organizacje pożytku publicznego tworzą warunki ograniczające lub nawet całkowicie eliminujące ryzyko pojawienia się pewnej liczby przypadków różnych chorób. Przekłada się to na możliwą do oszacowania redukcję kosztów funkcjonowania systemu opieki zdrowotnej. Nie od dziś wiadomo także, że zapewnienie dzieciom i młodzieży interesujących form spędzania czasu wolnego (hobby, sport, zabawa itp.) znacząco ogranicza koszty usuwania szkód w mieniu prywatnym i publicznym wywołanych przez chuligańskie wybryki. 3. Koszt alternatywny w szacowaniu wartości pracy wolontariuszy W literaturze prezentuje się dwie główne koncepcje rozwiązania problemu pomiaru wartości pracy wolontariuszy. Pierwsza propozycja opiera się na założeniu, że wartość pracy wolontariusza jest jego utraconym dochodem, który.

(5) Przegląd koncepcji pomiaru…. 93. mógłby on osiągnąć, gdyby czas poświęcony działalności niezorientowanej na osiąganie zysku spożytkował na pracę przynoszącą dochód [Brown 1999, s. 3–17]. Stąd propozycja ta ma wyraźny związek z koncepcją kosztu utraconych korzyści, zwaną inaczej koncepcją kosztu alternatywnego (opportunity costs). W myśl proponowanego rozwiązania wartość każdej godziny pracy wolontariusza byłaby zatem zbliżona do wartości wynagrodzenia za jedną godzinę osiąganego przez wolontariusza w miejscu jego pracy zarobkowej. W opinii E. Brown, wyceniając wartość pracy, wyższe stawki godzinowe należałoby stosować w sytuacji, gdyby praca wolontariusza wymagała wyższych kwalifikacji niż jego praca zawodowa, a niższe – w sytuacji odwrotnej. W kontekście rozważanego problemu koncepcja kosztu utraconych korzyści budzi jednak szereg zastrzeżeń. Przyczyną wątpliwości jest m.in. pojawiająca się często rozbieżność poziomu kwalifikacji niezbędnych do wykonywania pracy zarobkowej w stosunku do umiejętności wykorzystywanych w pracy wolontariusza. Wolontariuszami wykonującymi przeważnie raczej proste czynności są niekiedy osoby o bardzo wysokich kwalifikacjach zawodowych, otrzymujące niezwykle wysokie wynagrodzenie za każdą godzinę swojej pracy. Poddając krytyce proponowane rozwiązanie, zwraca się ponadto uwagę na to, że wolontariuszami są także osoby niewykonujące pracy zawodowej (np. studenci). W takim przypadku nie jest możliwe określenie utraconego przez nich dochodu. Dwie grupy badaczy: N. Wolfe, B. Weisbrod i E. Bird [1993, s. 23–45] oraz F. Handy i H. Srinivasan [2002] zgłosiły projekt, który stanowi odmianę podejścia zaproponowanego przez E. Brown. W prowadzonych analizach szacowali koszt alternatywny, wykorzystując w tym celu techniki ankietowe. Zwracali się do osób świadczących usługi wolontariatu o informacje na temat wysokości wynagrodzenia, które otrzymaliby w swoim miejscu zatrudnienia za każdą dodatkową godzinę pracy. Osoby niepracujące (np. studentów) pytano o ich wyobrażenia odnośnie do wysokości wynagrodzenia godzinowego w sytuacji, gdyby podjęli starania i znaleźli zatrudnienie. 4. Koszt zastąpienia świadczeń w szacowaniu wartości pracy wolontariuszy Większość badaczy rozpatrywanego problemu wyraża pogląd, zgodnie z którym wartość pracy wolontariuszy określa koszt zastąpienia (replacement costs) ich świadczeń przez inne podmioty. Wśród tych badaczy nie wypracowano jednak zgodnej opinii co do metody kalkulowania kosztu zastąpienia pracy wolontariuszy. Proponuje się zatem m.in. mnożenie liczby przepracowanych przez wolontariuszy godzin przez średnią dla całego kraju stawkę wynagrodzenia godzinowego [Independent Sector 2002]. W ramach rozważanego rozwiązania.

(6) 94. Jerzy Kuchmacz. dopuszcza się także stosowanie średniej stawki wynagrodzenia godzinowego ukształtowanej w regionie, w którym funkcjonuje organizacja korzystająca z pracy wolontariuszy. W USA źródłem informacji o średnich stawkach wynagrodzenia godzinowego jest coroczny raport ekonomiczny prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki (Economic Report of the President) [Independent Sector 2002]. Godzinowa stawka wynagrodzenia, stosowana przez organizacje pożytku publicznego dla szacowania wartości ich świadczeń, zwiększana jest o 12-procentowy narzut z tytułu ubezpieczeń społecznych pracowników. Podobnie czynią takie organizacje w Kanadzie. Stosują przy tym średnie stawki wynagrodzenia za godzinę pracy, publikowane przez tamtejszy krajowy urząd statystyczny [Ross 1994]. Wśród zwolenników omawianego podejścia większość stanowią badacze uznający, że niedopuszczalne jest stosowanie średniej krajowej (lub regionalnej) stawki wynagrodzenia za jedną godzinę pracy. Jako przyczynę wskazują brak związku średniej godzinowej stawki wynagrodzenia ze stawką stosowaną dla rodzaju spełnianego przez wolontariusza świadczenia. Proponują oni zatem, aby liczbę godzin, które przepracował wolontariusz, mnożyć przez rynkowe stawki wynagrodzenia za jedną godzinę świadczeń podobnych do tych, jakie wykonał wolontariusz. Wyrazicielem takiego stanowiska jest m.in. K. Gaskin [1999, s. 35–48]. Ilustruje on sposób kalkulacji wartości pracy wolontariuszy w myśl proponowanego rozwiązania na przykładzie kanadyjskich organizacji zajmujących się bezpłatnym udzielaniem korepetycji dla uczniów. W organizacjach tych wyceniano pracę korepetytorów, mnożąc liczbę godzin udzielonych korepetycji przez średnie krajowe stawki za godzinę korepetycji. Kalkulacje prowadzono przy tym w przekroju poszczególnych przedmiotów nauczania. W koncepcji kosztu zastąpienia świadczeń wskazuje się kilka słabych punktów. Stwierdza się m.in., że wartość pracy wolontariuszy, określona zgodnie z proponowanym podejściem, zostaje zawyżona [Brown 1999]. Wolontariusze odznaczają się bowiem zazwyczaj niższą wydajnością pracy w stosunku do pracowników wykonujących swoją pracę odpłatnie. Źródłem zawyżenia wartości pracy może być również różnica w jakości świadczeń spełnianych przez wolontariuszy względem jakości usług wykonywanych przez profesjonalne podmioty funkcjonujące na konkurencyjnym rynku. Wiadomo bowiem, że organizacje pożytku publicznego z reguły borykają się z brakiem dostatecznych zasobów materialnych i pieniężnych. Środki te nie są zazwyczaj wystarczające, aby zaspokoić najpilniejsze choćby potrzeby w drodze nabycia na rynku stosownych świadczeń. W takiej sytuacji uznaje się za nieusprawiedliwione stosowanie rynkowych cen do określenia wartości świadczeń, które spełnione zostały jedynie dzięki pracy wolontariuszy. Bez ich pracy świadczenia te nie byłyby wykonane z uwagi na niewystarczające środki [Handy, Srinivasan 2002, s. 108]. Według krytyków omawianego rozwiązania kolejne zniekształcenie wartości pracy wolontariuszy.

(7) Przegląd koncepcji pomiaru…. 95. może wynikać z konieczności ponoszenia przez organizacje pożytku publicznego kosztów szkoleń umożliwiających wolontariuszom pracę, a także kosztów dodatkowego nadzoru jakości tych prac. Gdyby stosowne świadczenia spełniały odpłatnie firmy profesjonalne, koszty te nie musiałyby być ponoszone. 5. Wnioski Zaprezentowany w artykule przegląd koncepcji pomiaru wartości pracy wolontariuszy pozwala na sformułowanie następujących wniosków. Dostrzega się wzrost zainteresowania wolontariuszy pracą w organizacjach pożytku publicznego. Pełniejsze ukazanie roli tych organizacji dla współczesnych społeczeństw, m.in. poprzez tworzenie wyrażonych językiem rachunkowości informacji o efektach pracy ich wolontariuszy, mogłoby poprawić trafność podejmowanych w tych organizacjach decyzji. Analizy dotyczące wartości pracy wolontariuszy usytuowano daleko poza głównymi nurtami badań prowadzonych w rachunkowości. Proponowane w literaturze rozwiązania rozpatrywanego problemu odznaczają się raczej niskim poziomem zaawansowania. Dość rzadkie wykonywanie pomiarów zgodnie z przedstawionymi koncepcjami uzasadnić można licznymi ich brakami podnoszonymi przez samych badaczy problemu. Biorąc pod uwagę ptrzedstawione wnioski, należy stwierdzić, że rysuje się potrzeba dalszych, pogłębionych badań w tym zakresie. Literatura Brown E. [1999], Assessing the Value of Volunteer Activity, „Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly”, nr 28. Cleveland G., Krashinsky M. [1998], The Benefits and Costs of Good Child Care: The Economic Rationale for Public Investment in Young Children, University of Toronto, Toronto. Estates R. [1976], Corporate Social Accounting, John Wiley, New York. Gaskin K. [1999], Valuing Volunteers in Europe: A Comparative Study of the Voluntary Investment and Value Audit, „The Journal of Active Volunteering Research”, nr 2. Handy F., Srinivasan H. [2002], Volunteers in Hospitals: Scope and Value, York University, Toronto. Independent Sector [2002], Value of Volunteer Time, www.independentsector.org/programs/research/volunteer_time.html (18 July 2002). Kendall J., Almond S. [1999], Global Civil Society: Dimensions of the Nonprofit Sector, The Johns Hopkins University Press, Baltimore. Kuchmacz J. [2010], Sprawozdanie o wartości dodanej organizacji pożytku publicznego w systemie pomiaru produktu krajowego brutto, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków, nr 829..

(8) 96. Jerzy Kuchmacz. McLean R. [1995], Performance Measures in the New Economy, cpri.matrixlinks.ca/ Archive,PMNE/PerfMeasNE5.html (dostęp: 23 stycznia 2001 r.). Ross D. [1994], How to Estimate the Economic Contribution of Volunteer Work, Department of Canadian Heritage, Ottawa. Sokolowski S.W., Salomon L. [1999], Global Civil Society: Dimensions of the Nonprofit Sector, The Johns Hopkins University Press, Baltimore. Wolfe N., Weisbrod B., Bird E. [1993], The Supply of Volunteer Labor: The Case of Hospitals, „Nonprofit Management and Leadership”, nr 4. A Review of Methods for Measuring the Value of Voluntary Work In modern societies, an important and extremely useful role is played by non-public, not-for-profit organisations. Such organisations generally rely on voluntary work. However, although such work often helps a society function better, its economic value is not systematically measured. In modern accounting, analysis of the value added by not-for-profit organisations remains outside the mainstream of research. In this article, the author reviews the literature on the concept of measuring the value of voluntary work. He attempts to show that measurements of the value of such work would enrich the information used to assess the activities of public utility organisations and thereby enhance the effectiveness of the decisions made within them..

(9)