DYSKUSJA
52&=1,.,36<&+2/2*,&=1( QU
239
TEORIA SPRAWSTWA OSOBOWEGO
U PODSTAW ANTYNATURALISTYCZNEJ PSYCHOLOGII
W artykule Propozycja psychologii bazujcej na antropologii chrzecijaskiej ks. Romuald Jaworski zwraca uwagĊ na wiele waĪnych problemów związanych ze współczesną nauką, a w szczególnoĞci z psychologią. Jednym z nich jest po-wszechnie przyjmowane w niej załoĪenie naturalizmu, któremu odpowiada wa-chlarz filozoficznych tez dotyczących istnienia (lub nieistnienia) róĪnego rodzaju przedmiotów (naturalizm ontologiczny) oraz dopuszczalnych w uprawianiu psy-chologii metod (naturalizm metodologiczny) czy sposobów wyjaĞniania (natura-lizm eksplanacyjny). Te róĪne odmiany natura(natura-lizmu są ze sobą powiązane i za-kwestionowanie np. naturalizmu ontologicznego wymagałoby wykazania, Īe mi-mo to istnieją metody prowadzenia badaĔ, które spełniają podstawowe wymi-mogi naukowoĞci, takie jak np. sprawdzalnoĞü i powtarzalnoĞü wyników.
Zanim przejdĊ do pewnej sugestii, w jaki sposób moĪna by skonstruowaü taką argumentacjĊ wspierającą zasadniczą ideĊ psychologii wolnej od załoĪenia natu-ralizmu, chciałbym krótko omówiü charakter propozycji psychologii chrzeĞcijaĔ-skiej. W tekĞcie ks. Jaworskiego splatają siĊ co najmniej dwa tematy, które moĪna potraktowaü jako zasadniczo odrĊbne, a mianowicie okreĞlenie wymogów, jakie miałaby spełniaü psychologia chrzeĞcijaĔska jako nauka, oraz sformułowanie koncepcji psychologii, która spełnia te wymogi. To pierwsze zadanie charaktery-zuje siĊ zwykle w metodologii nauk jako podanie tzw. warunków adekwatnoĞci danej teorii, czyli warunków, które musiałaby spełniü w tym przypadku koncep-cja psychologii jako nauki, aby mogła byü uznana za psychologiĊ chrzeĞcijaĔską. Drugie zadanie, jakim jest zaproponowanie pewnej szczegółowo dopracowanej koncepcji psychologii chrzeĞcijaĔskiej jako nauki, moĪe byü zrealizowane róĪ-nymi Ğrodkami, pod warunkiem, Īe spełnione są wszystkie postawione wczeĞniej warunki adekwatnoĞci.
UwaĪam wiĊc, Īe pierwszy krok w tworzeniu psychologii chrzeĞcijaĔskiej to nie „analiza dorobku poszczególnych szkół psychologii” w Ğwietle zgodnoĞci z „chrzeĞcijaĔską wizją Īycia człowieka” (s. 216 artykułu ks. Jaworskiego), ale właĞnie systematyczne wyliczenie warunków, których spełnienie gwarantuje, Īe daną teoriĊ psychologiczną moĪna uznaü za psychologiĊ chrzeĞcijaĔską.
Trudno w artykule ks. Jaworskiego jednoznacznie wskazaü pełną i podaną
DYSKUSJA
240
liĞcie nie moĪe znaleĨü siĊ warunek przyjĊcia w teorii psychologicznej tezy, Īe istnieje osobowy Bóg, który podejmuje interpersonalną komunikacjĊ z ludĨmi, ani przyjĊcia Īadnej innej tezy wymagającej wiary w treĞü Objawienia, a zwłasz-cza tĊ treĞü wyraĪoną w Biblii Hebrajskiej i Ewangeliach.
Jednym z warunków adekwatnoĞci dla psychologii chrzeĞcijaĔskiej moĪe byü natomiast, jak sądzĊ, teza negująca naturalizm ontologiczny oraz naturalizm eks-planacyjny. Nie przesądzając precyzyjnego sposobu sformułowania tej tezy jako warunku adekwatnoĞci psychologii chrzeĞcijaĔskiej, zaznaczĊ ogólnie, Īe natura-lizm ontologiczny dopuszcza istnienie jedynie takich przedmiotów, o których mowa w teoriach fizykalnych, ewentualnie przedmiotów do nich nieredukowal-nych, ale całkowicie ontologicznie zaleĪnych i pochodnych (emergentnych lub superwenientnych). W tym sensie w psychologii dopuszczalne jest – na gruncie naturalizmu ontologicznego – np. istnienie boga jako pochodnej biografii lub przeĪyü danej osoby (por. Kawalec, 2000).
Nawet jeĞli na gruncie naturalizmu ontologicznego dopuĞciü istnienie przed-miotów nieredukowalnych do Ğwiata fizyki fundamentalnej, to naturalizm ekspla-nacyjny dopuĞci w wyjaĞnieniach wyłącznie te ostatnie przedmioty jako jedyne posiadające moc przyczynową. I tak, w filozoficznych teoriach umysłu, które przyjmują naturalizm ontologiczny i dopuszczają istnienie nieredukowalnych do stanów neuronalnych mózgu stanów mentalnych, przyjĊta jest tzw. teza wyklu-czająca moc przyczynową stanów mentalnych. Jedyne walentne wyjaĞnienia ludzkich zachowaĔ powinny byü zatem formułowane w jĊzyku stanów neuronal-nych (polemikĊ z tezą wykluczającą podajĊ w: Kawalec, 2006a).
PrzechodzĊ teraz do krótkiego zarysowania dwóch strategii, które pozwalają na taką konstrukcjĊ psychologii chrzeĞcijaĔskiej, w której odrzuca siĊ naturalizm ontologiczny i eksplanacyjny, bez przyjmowania w niej tez Objawienia.
Jedną z tych strategii jest empiryzm konstruktywny Basa van Fraassena, któ-rego The empirical stance naleĪy uznaü we współczesnej filozofii nauki za naj-bardziej frontalny atak na załoĪenie naturalizmu w nauce. W duĪym skrócie moĪ-na to stanowisko streĞciü moĪ-nastĊpująco. Nauka posiada autorytet do stwierdzenia istnienia pewnych obiektów w Ğwiecie tylko w zakresie tego, co jest obserwowal-ne gołym okiem. JeĞli w nauce stwierdza siĊ istnienie przedmiotów nieobserwo-walnych, to tylko z uwagi na sformułowanie spójnego obrazu tego, co zaobser-wowane było w przeszłoĞci i bĊdzie w przyszłoĞci. I tylko zgodnoĞü teorii na-ukowych z tym, co obserwowalne, jest podstawą ich prawdziwoĞci. W okreĞlaniu,
DYSKUSJA
241
co istnieje w Ğwiecie, autorytet nauki musi w konsekwencji ustąpiü miejsca filo-zofii i religii.
Drugą ze wspomnianych strategii antynaturalistycznych w nauce jest opraco-wywana przeze mnie sprawczoĞciowa teoria nauki. Wychodzi ona z załoĪenia, Īe zasadniczą rolĊ w nauce i wyjaĞnianiu naukowym pełni pojĊcie przyczynowoĞci, które współczeĞnie jest dobrze matematycznie zdefiniowanym i zoperacjonalizo-wanym pojĊciem*1i dla którego opracowane są empiryczne metody odkrycia
i modelowania. Warto przy tym podkreĞliü, Īe w modelach zaleĪnoĞci przyczy-nowych mogą wystĊpowaü takĪe zmienne niemierzalne, a mimo to pozwalają one na sprawdzalne empirycznie przewidywania (Pearl, 2000).
Jak szczegółowo uzasadniam (Kawalec, 2006b), aby odkryü zaleĪnoĞci przy-czynowe, zwłaszcza w badaniach nieeksperymentalnych, konieczne jest odwoła-nie siĊ w kryterium przyczynowoĞci do kategorii „interakcji badawczej z rzeczy-wistoĞcią”. SpoĞród wielu filozoficznych eksplikacji pojĊcia interakcji badawczej, np. w kategoriach manipulacji, interwencji czy idealnego planu eksperymentalne-go itp., najbardziej zadowalająca wydaje siĊ teoria sprawstwa osoboweeksperymentalne-go, zain-spirowana antropologią filozoficzną eksplikowaną przez Karola WojtyłĊ w ksiąĪ-ce Osoba i czyn.
Kolejnym – obok negacji naturalizmu – warunkiem adekwatnoĞci psychologii chrzeĞcijaĔskiej byłoby zatem ustalenie w psychologii chrzeĞcijaĔskiej – za po-mocą metod empirycznych (Spirtes, Glymour, Scheines, 2000) – zaleĪnoĞci przy-czynowych słuĪących „wyleczeniu i pomocy w osiągniĊciu długodystansowej pełni Īycia” (s. 209), co – według sprawczoĞciowej teorii psychologii jako nauki – jest zgodne z postulatem „rzetelnego i pogłĊbionego naukowo spojrzenia na człowieka” (s. 207). Nie tylko bowiem pozwala ono na zachowanie „dorobku psychologii bazującego w znacznej czĊĞci na naukowych eksperymentach i stu-diach empirycznych” (s. 213), ale – w interpretacji zaleĪnoĞci przyczynowych w kategoriach sprawstwa osobowego – spójnie łączy je z „dorobkiem chrzeĞci-jaĔskiej wiedzy o człowieku” jako osobie (s. 213).
SpoĞród wymienionych tu trzech sposobów realizacji zaproponowanego przez ks. Jaworskiego programu psychologii systematycznie odrzucającej naturalizm najbliĪsza spełnienia elementarnych wymogów naukowoĞci, jak sprawdzalnoĞü
* Metody odkrywania i modelowania zaleĪnoĞci przyczynowych stosowanych w najnowszych badaniach naukowych, takĪe nieeksperymentalnych, opisujĊ szczegółowo w: Kawalec (2006b). Ich zastosowanie w badaniach psychologicznych podają m.in. Gopnik i in. (2004). Bardziej kompletna bibliografia wykorzystania tych metod w psychologii podana jest w: Kawalec (2005).
DYSKUSJA
52&=1,.,36<&+2/2*,&=1( QU
242
i powtarzalnoĞü wyników badaĔ, wydaje mi siĊ – krótko tu zarysowana – spraw-czoĞciowa teoria psychologii jako nauki.
BIBLIOGRAFIA
Gopnik, A., Glymour, C., Sobel, D., Schulz, L., Kushnir, T., Danks, D. (2004). A theory of Causal learning in children: Causal maps and Bayes nets. Psychological Review, 111, 3-32.
Kawalec, P. (2000). Review of Varieties of Anomalous Experience, red. E. CardeĔa, S. J. Lynn, S. Krippner, American Psychological Association, „Metapsychology”, 35, 4; http://www.me-tapsychology.net/
Kawalec, P. (2005). Understanding science of the new millennium; http://philsci-archive.pitt.edu/ archive/00002558/
Kawalec, P. (2006a). Naukowe kryteria przyczynowoĞci w ugruntowaniu roli eksplanacyjnej stanów mentalnych. W: Z. MuszyĔski, R. Poczobut (red.), Filozofia umysłu. Dyskusje nad ksik Ur-szuli egle, Lublin: WN UMCS [w druku].
Kawalec, P. (2006b). Przyczyna i wyjanianie. Studium z filozofii i metodologii nauk. Lublin [w druku].
Pearl, J. (2000). Causality: Models, reasoning, and inference. Cambridge: Cambridge University Press.
Spirtes, P., Glymour, C., Scheines, R. (2000)2. Causation, prediction, and search. Cambridge, MA:
MIT.
Van Fraassen, B. (2002). The empirical stance. New Haven: Yale University Press.
Wojtyła, K. (1994). Osoba i czyn oraz inne studia antropologiczne. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.
Paweł Kawalec Katedra Metodologii Nauk KUL
PSYCHOLOGIA – W NAJLEPSZYM RAZIE – NEGATIVA
Z uwagi na wyraĨną ogólną niejednolitoĞü, „nierównoĞü” tekstu autorstwa ks. R. Jaworskiego (są w nim ewidentnie i lepsze, i gorsze „kawałki” – por. bez-poĞrednio niĪej), a konkretnie z racji:
– nieokreĞlonoĞci jego charakteru (statusu) tak jako pewnej całoĞci (promul-gacja nowej psychologii czy opis faktycznego stanu rzeczy; opis faktycznego stanu rzeczy czy poboĪne Īyczenia, zaklinanie rzeczywistoĞci, a nawet
