P
ublikacje poĞwiĊcone wizualnej stronie przekazów propagandowych i szerzej – analizie materiaáów wizualnych – moĪna, sto-sując pewne uproszczenie, podzieliü na dwie kategorie. Do pierwszej bĊdą siĊ zaliczaü te ksiąĪki i artykuáy, które są skoncentrowane na reß eksji teoretycznej, na metodologii lub na historii1. Drugą bĊdą stanowiü te publikacje, na áamach których dokonuje siĊ analizy kon-kretnych przypadków – plakatów, ulotek czy memów pochodzących na przykáad z jednego okresu lub poĞwiĊconych tej samej tematyce2.Recenzowana praca zbiorowa jest kolej-nym, drugim juĪ tomem Þ rmowanym przez pracowników naukowych Instytutu Socjologii
Uniwersytetu àódzkiego, który jest poĞwiĊco-ny interpretacjom i analizom plakatów wojen-nych. Pierwsza ksiąĪka o tej tematyce ukazaáa siĊ w 2011 roku (patrz przypis 2.), natomiast w 2014 roku – recenzowany tom.
Publikacje o takim charakterze są bezdysku-syjnie potrzebne, bo jak wskazują sami redak-torzy publikacji we WstĊpie: „(…) plakat wciąĪ stanowi waĪne narzĊdzie komunikacji wyko-rzystywane przez rozmaite siáy polityczne, mi-litarne czy gospodarcze. Choü jest to medium jednokierunkowego przekazu, to jednak potĊga jego oddziaáywania, mierzona choüby stopniem rozpoznawalnoĞci przez odbiorców treĞci po-sterów, jest bezdyskusyjna”3.
Wojna, obraz, propaganda
Socjologiczna analiza plakatów wojennych
red. Tomasz Ferenc, Waldemar Dymarczyk, Piotr Chomczyñski
Wydawnictwo Uniwersytetu
ódzkiego, ódě 2014, 229 s., ISBN 978-83-7969-067-1
1 W Polsce na przestrzeni kilku ostatnich lat ukazaáo siĊ kilka wartoĞciowych pozycji ksiąĪkowych i artykuáów na
omawiane tematy. W sferze metodologii i historii wymieniü warto nastĊpujące pozycje ksiąĪkowe: A.J. Leinwand,
Sztuka w sáuĪbie utopii, Warszawa 1998; A.J. Leinwand, Czerwonym máotem w oráa biaáego. Propaganda sowiecka w wojnie z Polską 1919–1920, Warszawa 2008; A. de Lazari, O. Riabow, Polacy i Rosjanie we wzajemnej karyka-turze, Warszawa 2008; G. Ross, Interpretacja materiaáów wizualnych. Krytyczna metodologia badaĔ nad wizual-noĞcią, Warszawa 2010; M. Banks, Materiaáy wizualne w badaniach jakoĞciowych, Warszawa 2013; M. Krzanicki, FotograÞ a i propaganda. Polski fotoreportaĪ prasowy w dwudziestoleciu miĊdzywojennym, Kraków 2013.
JeĞli chodzi o artykuáy naukowe, to na wyróĪnienie zasáuguje seria publikacji zamieszczonych w „Przeglądzie Socjologii JakoĞciowej” przybliĪających metodologiĊ teorii ugruntowanej, i w ogóle tematykĊ socjologii wizualnej. Są to m.in.: K.T. Konecki, Wizualne wyobraĪenia. Gáówne strategie badawcze w socjologii wizualnej a metodologia
teorii ugruntowanej, „Przegląd Socjologii JakoĞciowej” Tom I (2005), nr 1, s. 42–63; K.T. Konecki, Wizualna teoria ugruntowana. Rodziny kodowania wykorzystywane w analizie wizualnej, „Przegląd Socjologii JakoĞciowej” Tom IV
(2008), nr 3, s. 89–115; B.B. Glaser, J. Holton, Remodelowanie teorii ugruntowanej, „Przegląd Socjologii JakoĞcio-wej” Tom VI (2010), nr 2, s. 81–102; K.T. Konecki, Wizualna teoria ugruntowana. Nauczanie teorii ugruntowanej
przy pomocy obrazów i analizy wizualnej, „Przegląd Socjologii JakoĞciowej” Tom VI (2010), nr 2, s. 1–35;
K.T. Konecki, Wizualna teoria ugruntowana. Podstawowe zasady i procedury, „Przegląd Socjologii JakoĞcio-wej” Tom VIII (2012), nr 1, s. 12–45.
2Publikacje, w których wyraĨnie zaznacza siĊ praktyczny wymiar analizy materiaáów wizualnych, to m.in.
U. Jarecka, Propaganda wizualna sáusznej wojny. Media wizualne XX wieku wobec konß iktów zbrojnych, Warsza-wa 2008; U. Jarecka, Nikczemny wojownik na sáusznej wojnie. Wybrane aspekty obrazu wojny w mediach
wizual-nych, Warszawa 2009; Socjologia wizualna w praktyce. Plakat jako narzĊdzie propagandy wojennej, red. T. Ferenc,
W. Dymarczyk, P. ChomczyĔski, àódĨ 2011.
3 Wojna, obraz, propaganda. Socjologiczna analiza plakatów wojennych, red. T. Ferenc, W. Dymarczyk,
MonograÞ a skáada siĊ z oĞmiu artykuáów, które sami redaktorzy dzielą we WstĊpie na dwie czĊĞci. Pierwsze cztery teksty są rozwi-niĊciem tematyki podejmowanej przez autorów w pierwszym, przywoáywanym juĪ tomie. Ele-mentem wspólnym dla artykuáów jest podjĊcie w nich tematyki wykorzystania plakatów pro-pagandowych w okresie I i II wojny Ğwiatowej oraz w latach 50. i 60. XX wieku. W kolejnych czterech tekstach odnalezienie wspólnego mia-nownika jest nieco trudniejsze, ale, odwoáując siĊ jeszcze raz do WstĊpu, redaktorzy wskazu-ją w nim na fakt, Īe wyselekcjonowane teksty odwoáują siĊ do wspóáczesnych zastosowaĔ plakatu.
Tom otwiera artykuá Mai Brzozowskiej--BrywczyĔskiej poĞwiĊcony plakatom propa-gandowym z okresu II wojny Ğwiatowej. Au-torka zdecydowaáa siĊ jednak na nieoczywisty dobór analizowanych materiaáów. Zamiast klasycznych plakatów dedykowanych wysi á-kowi wojennemu, zdecydowaáa siĊ bowiem na badanie plakatów znanych ze Ĩródeá jako „Dig for Victory”, „Potato Pete” oraz
„Do-ctor Carrot”. Zostaáy one zaprojektowane
na uĪytek tak zwanego frontu wewnĊtrznego i zachĊcaáy do stosowania zdrowej diety oraz uprawy warzyw w przydomowych ogródkach. Autorka sáusznie zwraca uwagĊ na fakt kon-centracji badaczy na wybranym obszarze pro-pagandy wojennej, co w konsekwencji moĪe „(…) doprowadziü do niedowiedzenia innych potencjalnych rozumieĔ, obszarów, narzĊdzi i tematów propagandowej rzeczywistoĞci. (…) Mówiąc inaczej, warto spojrzeü (…) na propagandĊ wojenną nie tylko z perspektywy wytaczania potĊĪnych dziaá retoryki opartej na argumentach moralnych, których gáównym
za-daniem jest podtrzymywanie nieusuwalnoĞci i funkcjonalnego charakteru (…) podziaáu na naszych i obcych, ale zajrzeü równieĪ za ku-lisy sceny dziaáaĔ wojennych, na front domo-wy, miĊdzy grządki przydomowego ogródka, do spiĪarni i na kuchenny stóá”4. Warto dodaü, koĔcząc charakterystykĊ pierwszego materiaáu, Īe autorka niezwykle sprawnie i kompetentnie porusza siĊ w opisywanej tematyce i prezentu-je ciekawe przemyĞlenia. Za niedociągniĊcie uznaábym jednak brak jasnego wyartykuáowa-nia, jaką metodologią posáuĪono siĊ w analizie materiaáów.
Chciaábym w tym miejscu dodaü, Īe na po-dobny zabieg w doborze analizowanych ma-teriaáów, jak Maja Brzozowska-BrywczyĔska, zdecydowaá siĊ autor drugiego z prezentowa-nych tekstów Marcin Kotras, który szczegó-áowo przebadaá tematykĊ sposobu prezentacji chorób wenerycznych. W artykule zatytu áo-wanym Spoáeczne reprezentacje chorób
we-nerycznych na plakatach z okresu I i II wojny Ğwiatowej, autor poddaá analizie 55 plakatów,
które stanowiáy najlepsze przykáady dziaáaĔ propagandzistów ze sfery poruszanej w tek-Ğcie. Artykuá zawiera rozbudowaną czĊĞü metodologiczną, w której pojawiają siĊ in-formacje o sposobie doboru próby plakatów, wstĊpnej ich selekcji oraz zastosowanej me-todzie badawczej – w tym wypadku kodowa-nia otwartego oraz kaĪdorazowo skróconej dierezy (opisu modalnoĞci kompozycyjnej) kaĪdego z badanych plakatów (ujmując rzecz w skrócie, bowiem autor poĞwiĊca temu wąt-kowi wiĊcej miejsca)5.
Autor prezentuje róĪne wzory plakatów po-ĞwiĊconych tematyce chorób wenerycznych, począwszy od kobiet lekkich obyczajów, przez
4 M. Brzozowska-BrywczyĔska, Dr Carrot i Potato Pete w ogrodzie zwyciĊstwa. Brytyjska propaganda na
fron-cie domowym w czasie II wojny Ğwiatowej na przykáadzie kampanii Dig for Victory! [w:] Wojna, obraz, propagan-da…, dz. cyt., s. 13–14.
5 M. Kotras, Spoáeczne reprezentacje chorób wenerycznych na plakatach z okresu I i II wojny Ğwiatowej [w:]
temat tych chorób i relacji rodzinnych, do czy-stoĞci seksualnej jako potwierdzenia wáasnej mĊskoĞci i wartoĞci, chorób wenerycznych traktowanych jako zaraza, jako przeszkoda w realizacji obowiązku wobec ojczyzny. CaáoĞü wywodu jest niezwykle klarowna i kompetent-na i pozostawia czytelnika z pokaĨnym zaso-bem wiedzy o wykorzystaniu plakatu w walce z tą przypadáoĞcią.
Kolejny tekst, autorstwa àukasz Kutyáy, zostaá poĞwiĊcony wykorzystaniu w plakatach propagandowych tematyki religijnej. Autor wprost wyartykuáowaá pytanie, na które staraá siĊ znaleĨü w swoich badaniach odpowiedĨ: „w jaki sposób na uĪytek propagandy wojennej instrumentalizuje siĊ religiĊ?”6. Artykuá rozpo-czyna siĊ od rozbudowanej czĊĞci metodolo-giczno-terminologicznej, po czym autor prze-chodzi do analizy kolejnych reprezentacji za-stosowania tematyki religijnej w plakatach pro-pagandowych. Wnioski páynące z badaĔ autora są ciekawe. Okazuje siĊ bowiem, Īe tematyka religijna znacznie czĊĞciej byáa wykorzysty-wana w plakatach propagandowych z I wojny Ğwiatowej i tuĪ po niej, natomiast plakaty z II wojny Ğwiatowej zawierają juĪ znacznie mniej religijnych odniesieĔ, bo – jak to podkreĞla au-tor – „propaganda ulegáa sekularyzacji”7.
Socjologicznej analizie plakatów kuba Ĕ-skich zostaá poĞwiĊcony tekst Piotra Chom-czyĔskiego. Autor charakteryzuje najpierw táo historyczne i spoáeczne rewolucji na Kubie, aby w kolejnym etapie zaprezentowaü wykorzysta-ną metodologiĊ (indukcyjny model budowania kategorii analitycznych)8. Zaproponowaá tutaj szeĞü kategorii analitycznych i na ich podsta-wie opará analizĊ, której efektem są nastĊpujące
wnioski: toĪsamoĞü polityczna i Ğwiatopoglądo-wa Kuby rodzi siĊ w kontrze do norm ustrojo-wych USA; Kuba jest symbolicznym reprezen-tantem krajów Ameryki àaciĔskiej i Poáudnio-wej, bĊdąc politycznie w kontrze do USA, zaĞ przekazy propagandowe, mimo upáywu czasu, są ciągle Īywe i intensywne9.
Najciekawszym, z punktu widzenia pisz ą-cego te sáowa, jest artykuá Tomasza Ferenca zatytuáowany „»I want you…« i »We can do it« – szkic analizy kulturowych transformacji pla-katów wojennych”. Odnosi siĊ on do niezwykle popularnej techniki wykorzystywania znanych i rozpoznawalnych powszechnie wzorów plaka-tów przez kolejnych twórców. Nie jest to oczy-wiĞcie zabieg nowy. Plakat autorstwa Alfreda Leete portretujący lorda Kitchenera multipli-kowali sami Brytyjczycy, jak równieĪ Amery-kanie, Rosjanie, Niemcy, a takĪe Polacy. WszĊ-dzie wykorzystywano ten sam popularny zabieg polegający na prezentacji postaci, która – wycią-gając w stronĊ widza palec wskazujący – sta-nowczo i donoĞnie wypowiada jakąĞ maksymĊ czy hasáo. Autor skrzĊtnie przywoáuje kolejne modyÞ kacje tego wątku, wskazując jednocze-Ğnie na wieloĞü zastosowaĔ tego zabiegu.
NaleĪy zauwaĪyü, Īe opisywany powyĪej proces znacząco rozwinąá siĊ i pogáĊbiá wraz z rozwojem programów do obróbki graÞ cznej oraz internetu, w którym kolejne wersje zna-nych motywów Īyją wáasnym Īyciem i są wy-korzystywane do celów politycznych i komer-cyjnych (w reklamie).
Kolejny materiaá w recenzowanej publi-kacji jest autorstwa Urszuli Jareckiej, która skoncentrowaáa siĊ na analizie plakatów Þ l-mów wojennych. Autorka omawia te, które
6 à. Kutyáo, Religijne odniesienia w propagandzie wojennej. Analiza zjawiska [w:] Wojna, obraz, propaganda…,
dz. cyt., s. 74.
7 TamĪe, s. 102.
8 P. ChomczyĔski, Viva la Revolucion! Rewolucja kubaĔska 1956–1959 i jej konsekwencje w rzeczywistoĞci
zim-nowojennej [w:] Wojna, obraz, propaganda…, dz. cyt., s. 112.
jej zdaniem propagują wojnĊ i postawy mili-tarystyczne, a jednoczeĞnie mają zastosowanie komercyjne, promując Þ lmy fabularne. W tym wypadku są to plakaty do amerykaĔskich pro-dukcji, bowiem, jak zaznacza, to wáaĞnie one dominują w kulturze wspóáczesnej10. Jarecka zwraca uwagĊ, Īe dawne obrazy podlegają procesowi reprodukcji i są wykorzystywane na róĪnych noĞnikach i w róĪnych przestrzeniach, a ich mnogoĞci nie moĪna táumaczyü tylko no-stalgią. Konieczne staje siĊ zatem postawienie pytania, jaką funkcjĊ peánią historycznie roz-poznawalne motywy propagandowe w dzisiej-szych czasach?
Ostatnie dwa teksty tomu, autorstwa Seba-stiana Latochy (Mistyka wojny w
propagan-dzie MáodzieĪy Wszechpolskiej. Analiza pla-katu dokumentalnego „Kocham PolskĊ” Marii Zmarz-Koczanowicz) oraz Waldemara
Dy-marczyka (Faszyzm??? My jesteĞmy gorsi!!!
Wspóáczesny polski plakat nacjonalistyczny),
mają tĊ wspólną cechĊ, Īe autorzy za przed-miot swych badaĔ obrali materiaáy dotyczące ruchów politycznych kojarzonych ze skrajną prawicą. Tekst Dymarczyka powstaá w opar-ciu o analizĊ kilkunastu plakatów z zastoso-waniem teorii ugruntowanej. Autor w cz Ċ-Ğci metodologicznej krok po kroku wyjaĞnia kolejne etapy badania, od procesu ciągáego porównywania przez teoretyczne nasycenie, kodowanie, tworzenie not teoretycznych. Ko-lejnym etapem jest przywoáanie táa historycz-nego i dalszych etapów powstawania plakatów propagandowych mających związek z ideolo-gią nacjonalistyczną. W podsumowaniu au-tor zwraca wagĊ, Īe ruchy odwoáujące siĊ do ideologii nacjonalizmu nie mają jednorodnej strategii komunikacji wizualnej. CzĊĞü z nich
(MáodzieĪ Wszechpolska) dba o mniej rady-kalną w sferze haseá, a jednoczeĞnie nowocze-sną, popkulturową formĊ przekazu, czĊĞü zaĞ (Narodowe Odrodzenie Polski, Obóz Narodo-wo-Radykalny) – bardziej radykalna i antysys-temowa – Ğwiadomie prowokuje odbiorców, przekraczając czasem granicĊ prawa.
Tekst Sebastiana Latochy, nawiązujący tematycznie do artykuáu Dymarczyka, burzy jednoczeĞnie konstrukcjĊ tomu. Nie wynika to jednak ze sáaboĞci tego ciekawego tekstu, ale z faktu, Īe autor poddaje analizie utwór Þ lmo-wy Kocham PolskĊ. Jest on okreĞlany mianem „plakatu dokumentalnego”. DeÞ nicjĊ tego pojĊ-cia, autorstwa Marka Hendrykowskiego, odnaj-dujemy w początkowej partii tekstu. Wydaje siĊ jednak, Īe w kontekĞcie siedmiu wczeĞniejszych artykuáów analizujących plakaty propagandowe
sensu stricto, analiza Þ lmu dokumentalnego,
nawet jeĞli ma byü on „plakatem dokumental-nym”, nie daje podstaw do zamieszczenia go w tym tomie, i to posuniĊcie uwaĪam za sáaboĞü recenzowanej publikacji.
Co do samego artykuáu Latochy, to autor, po omówieniu zagadnieĔ teoretycznych, przecho-dzi do analizy przekazu propagandowego wy-áaniającego siĊ z prezentowanego Þ lmu, stawia-jąc jednak zasadnicze pytanie: „(…) czy obraz Marii Zmarz-Koczanowicz umoĪliwia analizĊ propagandy MáodzieĪy Wszechpolskiej, sam bĊdąc przecieĪ przejawem celowego dziaáania reĪyserki, propagującego okreĞloną, autorską wizjĊ obecnoĞci Wszechpolaków w sferze pu-blicznej”11. Udzielając odpowiedzi na tak posta-wione pytanie, autor pisze, Īe „warto udzieliü temu Þ lmowi swego rodzaju „kredytu zaufa-nia”, uznając obraz Kocham PolskĊ za metafo-rĊ epistemologiczną”12. Wydaje mi siĊ jednak,
10 U. Jarecka, Propaganda postaw prowojennych: plakaty Þ lmu wojennego [w:] Wojna, obraz, propaganda…,
dz. cyt., s. 165.
11 S. Latocha, Mistyka wojny w propagandzie MáodzieĪy Wszechpolskiej. Analiza plakatu dokumentalnego
„Ko-cham PolskĊ” Marii Zmarz-Koczanowicz [w:] Wojna, obraz, propaganda…, dz. cyt., s. 188.
Īe najbardziej wiarygodna analiza przekazów propagandowych powinna mieü charakter nie-zapoĞredniczony, a analizie powinna byü pod-dana oryginalna treĞü, i jest to – moim zdaniem – najbardziej poĪądane rozwiązanie.
Prezentowana publikacja, podobnie jak wczeĞniejszy tom, są bardzo potrzebne i ocze-kiwane. Tytuáów poĞwiĊconych plakatowi i wy-korzystaniu go w propagandzie jest co prawda wiele, niemniej jednak gros z nich stanowi
ra-czej tematyczną prezentacjĊ plakatów (plakat III Rzeszy, radzieckie, chiĔskie plakaty propagan-dowe)13. Z reguáy wszystkie one nie zawierają gáĊbszej reß eksji nad prezentowanymi treĞciami, lecz są raczej galerią, albumem, katalogiem. Dla-tego kaĪde pogáĊbione badanie tej sfery stanowi wartoĞciowy element analizy sztuk wizualnych i ich wykorzystania w propagandzie.
àukasz SzurmiĔski
13 Posters of the cold war, ed. D. Crowley, London 2008; Posters and propaganda in wartime. Weapons of mass
persuasion, ed. D. James, R. Thomson, London 2007; Wars of empire in cartoons, ed. M. Bryant, London 2008; State of deception. The power of nazi propaganda, ed. S. Luckert, S. Bachrach, Washington 2009.
K
atolickie czasopisma spo áeczno-kultu-ralne wychodzące w Polsce w okresie powojennym nie są zjawiskiem nieznanym. WiĊkszoĞci z nich, zwáaszcza tym najwaĪ-niejszym, to znaczy stojącym na najwyĪszym poziomie, poĞwiĊca siĊ staáą uwagĊ ukáada-jącą siĊ w porządek wypowiedzi sam w so-bie dowodzący ich znaczenia. Argumentem potwierdzającym tĊ tezĊ jest ksiąĪka Eveli-ny Kristanovej, poĞwiĊcona miejscu, jakie zajmowaáa ksiąĪka w tym segmencie pism w okresie bezpoĞrednio powojennym oraz w czasach stalinizmu.Pomysá opracowania poĞwiĊconego takie-mu zagadnieniu zdaje siĊ byü poza dyskusją,
nie tylko dlatego, Īe do tej pory pisano o nim, mimo sporej juĪ literatury dotyczącej czaso-pism katolickich, stosunkowo rzadko. RównieĪ i z tego powodu, Īe analiza zjawiska „ksiąĪki na áamach” siáą rzeczy wychodzi poza zakres celów stawianych sobie przez autora takiego zamierzenia. Dotyczy czegoĞ wiĊcej niĪ za-interesowaĔ konkretnych tytuáów, a miano-wicie – Īycia kulturalnego w jego wielowy-miarowym ksztaácie. A wiĊc chociaĪby poli-tyki wydawniczej oraz charakteru i poziomu krytyki bĊdącej nie tylko przejawem gustów recenzentów, ale równieĪ systemu wartoĞci autorów oraz tytuáów, w których ukazywaáy siĊ ich recenzje.
