Stanisław Talarczyk
Zaawansowanie badań nad „Historią
obszaru dolnej Noteci”
Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 2, 270-278
ZAAWANSOWANIE B A D A Ń N A D „HISTORIĄ
O BSZARU DOLNEJ N O T E C I”
H isto rią D rezdenka, Strzelc K rajeńskich i Dobiegniew a zaintereso- w ałem się bliżej w lu ty m roku 1945, kiedy po raz pierwszy, dzia ła ją c w ram ach tzw. „pom ocy przyfrontow ej” , zetk n ąłem się z zab y t kam i tych m iast. Nie p ozostało to bez w pływ u n a dalszą działalność zaw odow ą i społeczną. D w a la ta później p o d ją łem pracę nauczycielską vf D rezdenku, z okna m ojego dom u n a Placu Wolności codziennie oglą d ać m ogłem zaniedbany w ty m czasie p ałac późnobarokow y oraz starsze od niego obiekty brandenburskiej tw ierdzy. Podczas podróży do Strzelc K rajeńskich uwagę zw racały średniow ieczne m ury m ia sta , ja k również zachow ane baszty i w ypalone ściany kościoła farnego.
O sied lająca się tu ta j ludność zad aw ała dużo p y ta ń , n a k tó re b ra kow ało początkow o odpow iedzi. T rochę św ia tła rzuciła p ra c a zbiorow a p o d red ak cją M. Szczanieckiego i S. Zajchowskiej p t. „Z iem ia L ubuska” , k tó ra u k azała się w roku 1950. P o roku 1956 z zachętą do podejm ow ania b a d a ń w ty m zakresie w y stąp iło L ubuskie Tow arzystw o K u ltu ry w Zie lonej G órze oraz pow stające z jeg o inicjatyw y tow arzystw a filialne, m .in. Strzelecko-K rajeńskie Tow arzystw o K u ltu ry i N adnoteckie Tow arzystw o K u ltu ry w Drezdenku.
Do tej działalności w łączyłem się od sam ego p o czątk u , je d n a k już w krótce zorientow ałem się, że w y m aga kwalifikacji z dziedziny m eto d o logii n au k historycznych i znajom ości języka niem ieckiego. O siągnąłem to w dwóch etapach: stu d ia n a W ydziale H istorycznym U niw ersytetu W arszaw skiego (1953-1959) i s tu d ia doktoranckie n a U niw ersytecie Po z n ań sk im (1973-1979).
P oza p racą m agisterską i d y se rta c ją doktorską, w k tó rch zajm u ję się p ro b le m aty k ą ogólnopolską, n a p isa łem i opublikow ałem w ty m czasie
Zaawansowanie badań nad „Historią
271kilkanaście artykułów i je d n ą książkę tem aty czn ie zw iązane z interesują cym m nie regionem . Obszarowo pokryw a się on z pow iatem strzelecko- -krajeńskim , geograficznie zaś je st to obszar zlewni dolnego odcinka No teci. Ale całkowicie tej problem atyce pośw ięciłem się dopiero po przejściu n a em ery tu rę w roku 1984.
D la opracow ania historii tych ziem w form ie m onografii źró d ła k ra jowe okazały się niew ystarczające. K onieczna więc s ta ła się kw erenda archiwów i bibliotek niemieckich, co s ta ło się możliwe dzięki kontak to m naukow ym sy n a A ndrzeja, germ anisty i nauczyciela akademickiego. Z jego p o m ocą d o ta rłe m do następujących placów ek naukow ych w Niem czech i Polsce:
1. A rchiw um Państw ow e w Gryfii (S ta a tsa rc h iv G reifsw ald). 2. A rchiw um Państw ow e w M erseburgu (S ta a tsa rc h iv in M erseburg). 3. A rchiw um Państw ow e w Poczdam ie (S ta a tsa rc h iv P o tsd a m ). 4. A rchiw um Państw ow e w Szczecinie. O d d ział w Gorzowie W lkp. 5. B iblioteka In s ty tu tu im . J o h a n a G o ttfrie d a H erdera w M arburgu
(B ibliothek des Jo h an -G o ttfrie d -H e rd e r-In stitu ts in M arburg). 6. B iblioteka F undacji Pom orskiej w Z am ku R an zau b au w Kilonii
(B ibliothek der S tiftu n g P om m ern. Schloß R an z au b au in Kiel). 7. B iblioteka im . M a rtin a O pitza. C e n tra ln a biblioteka wschodnio-
niem iecka. Herne. (M artin -O p itz-B ib lio th ek in Herne).
8. B iblioteka P aństw ow a Pruskie D ziedzictw o K ulturow e w Berlinie Zachodnim . (S taatsb ib lio th ek Preußischer K ultu rb esitz ).
9. B iblioteka S enatu w B erlinie Z achodnim (S enatsbibliothek). 10. B iblioteka Uniw ersytecka U niw ersytetu im . E rn sta M oritza
A rn d ta w Gryfii (U niv ersitätsb ib lio th ek der E rnst-M oritz-A rnd - U n iv ersität in G reifsw ald).
11. B iblioteka U niw ersytecka U niw ersytetu im . K aro la M arksa w Lip sku (U n iv ersitätsb ib lio th ek der K arl-M arx -U n iv ersität in Leipzig). 12. B iblioteka K rajow ego Tow arzystw a H istorii M archii B randenbur skiej w B erlinie Zachodnim (B ibliothek der Landesgechichtlichen V erenigung für die M ark B randenburg).
13. C entralne A rchiw um Ewangelickie w B erlinie Z achodnim (Evan gelisches Z entralarchiv).
14. K siążnica N arodow a w Lipsku (D eutsche Bücherei in Leipzig). 15. K siążnica Pom orska w Szczecinie.
16. Niemiecka B iblioteka P aństw ow a w Berlinie W schodnim (D eut sche S taa tsb ib lio th ek ).
17. T ajn e A rchiw um Państw ow e P ruskiego D ziedzictw a Kulturow ego w Berlinie Z achodnim (G eheim es S taatsarch iw Preußischer Kul tu rb esitz).
K orzystałem także z m ateriałów zgrom adzonych w A rchiw um P ań stw ow ym w Szczecinie, Gorzowie i Zielonej G órze oraz bibliotek uniwer syteckich w P oznaniu i T oruniu.
Dzięki tem u zd o łałem pozyskać tysiące opracow ań i dokum entów , któ ry ch w k raju nie m a. W y d atk i z ty m związane (podróże, noclegi i od b itk i kserograficzne) pokryliśm y ze skrom nych dochodów w łasnych.
A o to konstru k cja m onografii, której opracow anie je s t ju ż n a ukoń czeniu.
Z a r y s h is t o r ii o b s z a r u d o ln e j N o t e c i , D r e z d e n k o — S t r z e lc e K r a j e ń s k ie — D o b i e g n ie w , o d c z a s ó w n a j d a w n ie j s z y c h d o 1 9 9 5 r o k u
Przedm ow a
R ozdział I. K ształtow anie się środow iska geograficznego i n a js ta r sza ludność
1 K rajo b raz n atu raln y . 2. Stosunki wodne.
3. G leba oraz sz a ta roślinna. 4. O sadnictw o p rahistoryczne.
R ozdział II. O bszar dolnej Noteci pod panow aniem Piastów (X-XIV w.)
Zaawansowanie badań nad „Historią
2732. Dzieje polityczne i ustrojow e. 3. Piastow ski gród w D rezdenku,
4. K ształtow anie się ośrodków miejskich: D rezdenko, Strzelce K rajeńskie, D obiegniew i Danków.
5. W ierzenia pogańskie i p o czątki chrześcijaństw a. 6. Problem y zdrow otne i m edycyna ludowa.
R ozd ział III. P oczątk i panow ania m argrabiów brandenburskich (do 1402).
1. Podbój i kolonizacja obszaru dolnej Noteci przez A skańczy- ków.
2. Rozwój Strzelec K rajeńskich. 3. D ziałalność zakonów niemieckich.
4. W ysiłki w ładców polskich zm ierzające do odzyskania D rez denka i S antoka.
R ozdział IV. O bszar dolnej N oteci pod panow aniem p ań stw a krzy żackiego (1402-1454)
1. Nabycie Nowej M archii przez Krzyżaków. 2. Spór o D rezdenko.
3. N arastanie sy tu acji kryzysowej i pow rót Nowej M archii do B randenburgii.
R ozdział V. O bszar dolnej Noteci pod panow aniem m argrabiów brandenburskich z d y n astii Hohenzollernów
1. Zwycięstwo reform acji.
2. Zwalczanie ludzi posądzanych o czary i o p ętan ie przez dia bła.
3. Rozwój gospodarczy Strzelec K rajeńskich i D rezdenka. 4. Zycie gospodarcze w Dobiegniewie:
a) odbudow a D obiegniew a po wielkich pożarach, b) upraw y ziemi i hodow la zw ierząt,
c) rybołów stw o, d) piwowarstwo,
f) handel,
5. Budow a tw ierdzy w D rezdenku oraz jej dzieje.
6. Przem arsze wojsk, k w ate ru n k i i sta rc ia zbrojne podczas wojny 30-letniej (1618-1648),
7. P oczątki osadnictw a w prad o lin ie Noteci,
R ozdział VI. O bszar dolnej Noteci p o d panow aniem królów p ru skich (1701-1870)
1. Osuszenie i zagospodarow anie pradoliny Noteci:
a) drugi etap o sad n ictw a w pradolinie N oteci w X V II- -X V III wieku,
b) realizacja generalnego p lan u uregulow ania stosunków wodnych w p rad o lin ie N oteci,
c) Fryderycjańska kolonizacja pradoliny N oteci w X V II- -X V III wieku,
d) udział m ennonitów w zagospodarow aniu prad o lin y No teci,
2. P róby u p raw ian ia w inorośli w okolicach S tarego K urow a. 3. Rozwój K ościoła Ew angelicko-A ugsburskiego w p rad o lin ie
Noteci:
a) życie religijne oraz budow nictw o sakralne w D rezdenku, b) rozwój organizacji kościelnej w południow ej części p ra
doliny,
c) rozwój organizacji kościelnej w północnej części p ra d o liny,
d) rozwój organizacji kościelnej w zachodniej części p ra d o liny,
e) u n ia ew angelickich kościołów p rotestanckich w roku 1830,
f) konflikty w działalności duchow ieństw a.
4. Skupiska ludności żydowskiej oraz stosunki m iędzy nim i. 5. Dzieje Chyży.
6. W ydarzenia okresu w ojny 7-letniej w D rezdenku, Strzelcach K rajeńskich i D obiegniew ie (1755-1763).
Zaawansowanie badań nad „H istorią .
2758. O kres hegem onii N apoleona.
9. R eform y przeprow adzone p o klęsce P ru s. 10. W yd arzen ia W iosny Ludów.
11. Rozwój kom unikacji.
12. O ddźw ięk polskich walk narodow o-w yzw oleńczych: a) insurekcja kościuszkowska,
b) p o w stan ia zbrojne pierwszej połow y XIX wieku. R ozdział V II. O bszar dolnej Noteci p o d panow aniem cesarzy nie mieckich z d y n astii Hohenzollernów (1871-1918)
1. Rozwój przem ysłu fabrycznego i gospodarki kapitalistycznej. 2. S y tu a c ja finansow a po w iatu Strzelce K rajeńskie n a przeło
m ie XIX i XX wieku.
3. R ozbudow a m ia st oraz ich unowocześnienie.
4. R ozbudow a i m odern izacja sieci drogowej oraz kom unikacji. 5. P arcelacja m ajątk ó w junkierskich.
6. Rozwój szkolnictw a w powiecie Strzelce K rajeńskie: a) szkoły ludowe,
b) szkoły d la dziewcząt, c) szkoły d o kształcające, d) szkoły średnie,
e) pow stanie i działalność K rólewskiego G im n azju m w Strzel cach K rajeńskich,
f) pow stanie i działalność S em inarium N auczycielskiego w Strzelcach K rajeńskich.
7. Zasłużeni d la k u ltu ry i nauki m ieszkańcy D rezdenka i Strze lec K rajeńskich:
. a) życie oraz osiągnięcia odkryw cze K arola L udw ika Henc- kego,
b) życie i twórczość literacka O tto F ranza G ensichena, c) zasługi b u rm istrz a K aro la M o ritza T reu a w dokum en
tow aniu dziejów m ia sta i p ow iatu Strzelce K rajeńskie, d) dorobek artystyczny Ludw ika N ostera, R einholda Bres-
8. U d z ia ł mieszkańców p o w iatu Strzelce K rajeńskie w I w ojnie św iato w ej.
9. Z y c ie religijne i działalność kościołów;
a ) s tru k tu ra org a n izac y jn a Ewangelickiego K ościoła P ro testanckiego,
b ) budow nictw o sak raln e,
c) utrzym yw anie się języka polskiego w życiu religijnym i tworzenie parafii katolickich.
R o zd ział V III. O bszar dolnej N oteci w republice w eim arskiej 1. P rz e b ie g rewolucji.
2. Z y cie polityczne w pierwszej fazie nowego u stro ju . 3. T r u d n e la ta pow ojenne.
4. C h a ra k te ry s ty k a p o w iatu Strzelce K rajeńskie: ludność, za s o b y ziemi i ich w ykorzystanie, stosunki własnościowe. 5. S tr u k tu r a a d m in istra c y jn a p ow iatu.
6. D z iałaln o ść K reistagu oraz ad m in istrac ji pow iatow ej. 7. S tr u k tu r a o rg an izacy jn a ad m in istrac ji m iejskiej w Strzelcach
K ra jeń sk ich .
8. R o zw ó j kom unikacji:
a ) początki m o toryzacji, unow ocześnienie i rozbudow a dróg bitych,
b ) budow a linii kolejowej Skw ierzyna - S tare Bielice, c) początki kom unikacji pow ietrznej.
9. O żyw ienie działalności budow lanej:
a ) budow nictw o m ieszkań oraz urządzeń kom unalnych w Strzelcach K rajeńskich,
b ) budow a oraz re m o n t m ieszkań i urządzeń kom unalnych w D rezdenku,
c) budow nictw o w gm inach wiejskich.
10. S zkolnictw o w powiecie Strzelce K rajeńskie.
11. P o w sta n ie i działalność Szkoły O grodniczej w D rezdenku.
Zaawansowanie badań nad „Historią .
27713. Klęski żywiołowe:
a) p laga strzygoni choinówki w Puszczy N oteckiej, b) zagrożenie pożarowe,
c) powodzie w pradolinie N oteci.
14. D ziałalność niemieckich organizacji społecznych: a) obchody św iąt państw ow ych,
b) bractw o strzeleckie i organizacje kom batanckie, c) organizacje sportow e,
d) chóry i zespoły m uzyczne. 15. S tosunki polsko-niemieckie,
R ozdział IX. O bszar dolnej Noteci w Trzeciej Rzeszy 1. K ryzys u stro ju republikańskiego,
2. Rozwój ruchu narodow osocjalistycznego i przejęcie w ładzy przez zwolennikow H itlera.
3. U m ocnienie m onopolistycznej pozycji NSD A P i hitleryzacja po w iatu Strzelce K rajeńskie.
4. W alka z bezrobociem i sy tu a c ja społeczna robotników . 5. In d o k try n a c ja kadry nauczycielskiej.
6. Stosunek p a rtii hitlerowskiej do ludności wiejskiej. 7. H itleryzacja młodzieży.
8. Budow a fortyfikacji na granicy z Polską. 9. S tosunki polsko-niem ieckie n a pograniczu. 10. Przym usow i robotnicy w latach 1939-1945.
11. P o b y t polskich jeńców wojennych w Dobiegniewie (1939- -1945):
a) budow a i zasiedlenie obozu,
b) niem iecka K om enda Oflagu II C W voldenberg, c) m ateria ln e w arunki obozowego życia,
d) działalność ośw iatow a i k u ltu ra ln a jeńców , e) ucieczki z obozu,
f) ew akuacja obozu w styczniu roku 1945.
a) ucieczka Niem ców z terenów przyłączonych do Niemiec, b) ucieczka ludności niemieckiej z p o w iatu Strzelce K ra
jeńskie,
c) p o b y t ewakuow anej grupy oficerów alianckich w O gar- dach,
d) przym usow i ro b o tn icy w o statn iej dekadzie przed wy zwoleniem.
J a k w spom niałem wcześniej, rękopis tej m onografii je s t ju ż n a ukończe niu. Zbierane są tak że m a te ria ły źródłow e do drugiej jej części, w której zam ieszczone zo stan ą w y darzenia z la t 1945-1995, a więc z okresu, który znany je s t autorow i z au to p sji. W obu częściach zam ieszczony zostanie zgrom adzony m a te ria ł ikonograficzny. Ju ż teraz w ybrane podrozdziały publikow ane są w „P rzeglądzie Z achodniopom orskim ” , czasopiśm ie wy daw anym przez U niw ersytet Szczeciński. D otychczas ukazało się 6 arty kułów , a mianowicie:
1. Początki osadnictw a w pradolinie N oteci (to m V II, 1992 r. ze szyt 1).
2. D rugi e ta p osadnictw a w pradolinie Noteci w X V II-X V III wieku (to m V II, 1992 r. zeszyt 3).
3. R ealizacja generalnego planu uregulow ania stosunków wodnych w p radolinie Noteci w X V III wieku (to m V III, 1993 r. zeszyt 1). 4. Fryderycjańska kolonizacja pradoliny Noteci w X V III wieku
(to m V II, 1992 r. zeszyt 4).
5. Zycie oraz osiągnięcia odkrywcze K aro la L udw ika Henckego (to m V III, 1993 r. zeszyt 2).
6. Zycie i twórczość literacka O tto F ranza G ensichena (w d ru k u ). O bjętościow o część pierw sza z ajm u je około 1400 stro n m aszynopisu, n a to m ia st część d ru g a - około 500 stron. T erm in w y d an ia całości uza leżniony je s t od możliwości finansowych.
