Diabeł tkwi w szczegółach – przygotowania do konserwacji artystycznego zielnika Elizy Orzeszkowej

Diabeҝ tkwi w szczegÓҝach – przygotowania do konserwacji

artystycznego zielnika Elizy Orzeszkowej

Sylwia PopÙawska, sylwia_popÙawska@o2.pl

Akademia Sztuk Pi¿knych w Warszawie

Krakowskie Przedmieïcie 5, 00-068 Warszawa

Abstrakt

ArtykuÙ opisuje proces przygotowaÚ do konserwacji artystycznego zielnika Elizy Orzeszkowej ze zbiorów Muzeum

Narodowego w Warszawie. Przedstawione interdyscyplinarne dziaÙania miaÙy na celu dokÙadne poznanie historii,

tech-niki i technologii wykonania zabytku oraz jego stanu zachowania. UmoČliwiÙy równieČ opracowanie zgodnych z etyk­

konserwatorsk­ metod post¿powania w trakcie konserwacji.

SÙowa kluczowe: Eliza Orzeszkowa, Leopold Méyet, zielnik, konserwacja zabytków, plan prac konserwatorskich,

su-szone roïliny

The devil is in the detail – preparations for conservation of an artistic herbarium made by Eliza Orzeszkowa

Abstract

The paper presents a process of preparation for conservation and restoration of an artistic herbarium made by

Eli-za Orzeszkowa, stored in the National Museum of Warsaw. The purpose of the presented interdisciplinary action was

thorough recognition of the history, technology of the realization of the artifact and the state of its preservation. Thanks

to those actions it was possible to create methods of conservation treatment that were compatible with conservation and

restoration ethics.

Key words: Eliza Orzeszkowa, Leopold Méyet, a herbarium, conservation and restoration of works of art, restoration

and conservation plan, dried plants

Wst҄p

Niniejszy artykuÙ ma na celu przybliČenie drogi, przez któr­ musi przejï° konserwator, zanim rozpocznie prace przy

obiekcie zabytkowym. Proces taki jest cz¿sto niezwykle Čmudny i wymaga dziaÙaÚ w oparciu o wiedz¿ z róČnych

dzie-dzin. Jego gÙównym zadaniem jest zebranie jak najwi¿kszej iloïci informacji dotycz­cych obiektu, historii tegoČ, techniki

i technologii wykonania, oraz analizy formy, treïci i funkcji. Rzetelne opracowanie tych zagadnieÚ jest konieczne dla dobra

zabytku, gdyČ umoČliwia sporz­dzenie odpowiedniego planu prac konserwatorskich, stanowi­cych przecieČ ingerencj¿

w materi¿ zabytkow­. Plan prac konserwatorskich jest elementem projektowania konserwatorskiego, do którego zalicza

si¿ szereg dziaÙaÚ opracowanych w oparciu o wyniki wielodyscyplinarnych badaÚ i analiz obiektu zabytkowego.

Wyzna-czaj­ one cel dziaÙaÚ konserwatorskich, ich zakres i harmonogram, wraz z propozycjami moČliwych metod, materiaÙów

i opisem planowanego efektu koÚcowego

. Konserwator musi ïwiadomie porusza° si¿ w dyscyplinach takich jak: historia

sztuki, chemia czy materiaÙoznawstwo oraz czerpa° wiedz¿ z metod badawczych stosowanych przez cz¿sto odlegÙe od

siebie nauki. DoskonaÙym przykÙadem obiektu wymagaj­cego interdyscyplinarnej analizy poprzedzaj­cej zabiegi

konser-watorskie, stanowi artystyczny zielnik Elizy Orzeszkowej

. Zabytek ten jest nietypowy, wi¿c tym bardziej stanowiÙ

wy-zwanie dla magistranta na pocz­tku drogi zawodowej. Dotychczasowe prace realizowane w ramach studiów Konserwacji

i Restauracji DzieÙ Sztuki nie miaÙy duČego zwi­zku z problematyk­ napotkan­ w tym obiekcie. Ponadto, juČ w trakcie

wst¿pnego rekonesansu okazaÙo si¿, Če w Polsce do tej pory nie przeprowadzano konserwacji zielników. Wyzwanie

za-tem byÙo podwójne, gdyČ wymagaÙo poszukiwaÚ informacji na ten za-temat w publikacjach obcoj¿zycznych i na ich bazie

1 I. M Szmelter., Wspóáczesna teoria konserwacji i restauracji dóbr kultury. Zarys zagadnieĔ, „Ochrona Zabytków” 2006, nr 2, s. 27.

2 Zielnik Elizy Orzeszkowej przechowywany w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie jest obecnie obiektem praktycznej czĊĞci pracy magister-skiej Sylwii Popáawmagister-skiej. Konserwacja zabytku przeprowadzana jest na Wydziale Konserwacji i Restauracji Dzieá Sztuki, Akademii Sztuk PiĊknych w Warszawie w Katedrze Konserwacji i Restauracji Starych Druków i GraÞ ki pod kierunkiem dr Izabeli Zając. Praca magisterska na Wydziale Konserwacji i Restauracji Dzieá Sztuki skáada siĊ z czĊĞci praktycznej (konserwacja wybranego obiektu zabytkowego) oraz teoretycznej pracy pisemnej (tematyka związana z wybranym proble-mem konserwatorskim lub z historią sztuki).

opracowania wÙasnych metod post¿powania dostosowanych do problemów w artystycznym zielniku E. Orzeszkowej.

Analiza obiektu w takim przypadku byÙa elementem kluczowym, umoČliwiaj­cym sprecyzowanie potrzeb i obranie

od-powiedniej drogi do dalszych poszukiwaÚ.

Spotkanie z obiektem

DokÙadne obejrzenie obiektu pozwala sporz­dzi° wst¿pny opis formalny zabytku. Rzecz wydaje si¿ prosta, ale cz¿sto

po skonfrontowaniu z wynikami póĊniejszych badaÚ i przeprowadzonej analizie historycznej czy technologicznej

pierw-sze spostrzeČenia mog­ okaza° si¿ mylne. Niemniej jednak, dzi¿ki temu etapowi konserwator dowiaduje si¿, co wchodzi

w skÙad zabytku i jakie badania naleČy wykona°, by poprawnie zidentyÞ kowa° poszczególne elementy. Na tym etapie

rodz­ si¿ równieČ pierwsze przemyïlenia dotycz­ce rodzajów i przyczyn zniszczeÚ wyst¿puj­cych w obiekcie. S­ to

jedy-nie spekulacje, które rówjedy-nieČ naleČy potwierdzi° badaniami chemicznymi czy mikrobiologicznymi.

W przypadku zielnika E. Orzeszkowej, dzi¿ki póĊniejszym dziaÙaniom, cz¿ï° pierwszych spostrzeČeÚ zostaÙa

skory-gowana, a pozostaÙe potwierdzone. Co wi¿cej, kolejne kroki przyczyniÙy si¿ do wyjaïnienia pewnych nieïcisÙoïci

wyst¿-puj­cych w publikacjach opisuj­cych artystyczne zielniki E. Orzeszkowej

. SzczegóÙy zasygnalizowanych w tym miejscu

informacji przedstawiono w dalszej cz¿ïci artykuÙu.

Artystyczny zielnik Elizy Orzeszkowej

Zielnik E. Orzeszkowej z zewn­trz przypomina dziewi¿tnastowieczne albumy fotograÞ czne. Jego okÙadki

zosta-Ùy wykonane z grubych tektur zaci­gni¿tych jasnobr­zowym pluszem. Album byÙ zamykany przy uČyciu mosi¿Čnej,

dekoracyjnej zapinki, której jedynie górna cz¿ï° si¿ zachowaÙa. Na tylnej okÙadce s­ cztery mosi¿Čne guzki, na których

spoczywa ci¿Čar albumu, chroni­c plusz przed wytarciem. Blok albumu skÙada si¿ z dwudziestu siedmiu tekturowych

kart nawi­zuj­cych form­ do passe-partout

. We wn¿trzach okienek wklejony zostaÙ atÙas jedwabny w róČnych kolorach,

a E. Orzeszkowa stworzyÙa na nim kompozycje z suszonych roïlin. CaÙoï° kompozycji dopeÙnia subtelne, zÙote

wykoÚ-czenie brzegów okienek. Karty Ù­czone s­ w blok albumu za pomoc­ br­zowego pÙótna introligatorskiego i pasków

pa-tentowych

, pozwalaj­cych na swobodne przekÙadane stron. Jako dodatkow­ ochron¿ dla delikatnych kompozycji

zasto-sowano bibuÙowe przekÙadki, umieszczone pomi¿dzy kartami. Dwie pierwsze i ostatnie karty peÙni­ funkcj¿ wyklejek

oklejonych dekoracyjnym papierem, zdobionym czarno zÙotym motywem kwiatowym.

Artystyczny zielnik E. Orzeszkowej jest unikatowy i trudno go porówna° do typowych zbiorów zielnikowych

_.

Z punktu widzenia botaniki zabytek ten nie ma wartoïci naukowej, gdyČ nie speÙnia wymogów stawianych zielnikom

_.

Posiada za to ogromn­ wartoï° historyczn­ i artystyczn­, co czyni go istotnym elementem materialnego i niematerialnego

dziedzictwa narodowego.

3 Oprócz omawianego zielnika zachowaáo siĊ jeszcze piĊü podobnych albumów z kompozycjami botanicznymi autorstwa E. Orzeszkowej: zielniki dla Stanisáawa Nahorskiego i Heleny Pawlikowskiej przechowywane są w Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie; zielnik wykonany przez E. Orzeszkową na aukcjĊ charytatywną przechowywany jest w Zakáadzie Narodowym im. OssoliĔskich we Wrocáawiu; zielnik dedykowany Józefowi i Lucynie KotarbiĔskim przechowywany jest w Muzeum im. Ks. JarzĊbowskiego w Licheniu, w zbiorach GrodzieĔskiego PaĔstwowego Muzeum Historyczno- Archeolo-gicznego znajduje siĊ zielnik oraz koperty z zasuszonymi przez E. Orzeszkową roĞlinami, Zob. A. Kleber, Eliza Orzeszkowa- pisarka i piewczyni nadniemeĔskiej

ß ory, „Biaáoruskie Zeszyty Historyczne” 2009, nr 32, s. 300-302. E. Orzeszkowa wykonaáa równieĪ jeden zielnik o charakterze naukowym, w którym zebrane

roĞliny opatrzyáa nazwami polskimi, ludowymi i áaciĔskimi. Zielnik ten przechowywany jest w zbiorach PoznaĔskiego Towarzystwa Przyjacióá Nauk. Zob. A. M. Kielak., Zielnik Elizy Orzeszkowej, nieznany zabytek botaniczny przechowywany w zbiorach PTPN, PoznaĔ 2004, s. 31.

4 Passe-partout (fr.) - w introligatorstwie nazwa ramki kartonowej, sáuĪącej do ochraniania wartoĞciowych ilustracji. WewnĊtrzne brzegi passe-partout dookoáa ilustracji czĊsto są ĞciĊte skoĞnie i pozáacane, Zob. A. Birkenmayer, B. Kocowski, J. Trzynaldowski (red.), Encyklopedia Wiedzy o KsiąĪce, Wrocáaw 1971,

s. 1813.

5 Paski patentowe – od 1864 r. element konstrukcji albumów umoĪliwiający swobodne przekáadanie kart. Wykonywano je z tektury o szerokoĞci okoáo 1 cm i dáugoĞci odpowiadającej kartom albumu. Ukáadano je w odlegáoĞci kilku milimetrów od karty i áączono z nią za pomocą páótna introligatorskiego. Po-áączone páótnem paski i karty stanowiáy blok albumu. Zob. I. Zając, Historia Zabytkowych Albumów do FotograÞ i, Maszynopis pracy doktorskiej, promotor:

prof. dr hab. Irena Huml, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2011, s. 79.

6 Wyklejki – pierwsze i ostatnie karty bloku ksiąĪki bĊdące elementem konstrukcyjnym áączącym blok ksiąĪki z oprawą. Wyklejki peánią równieĪ funkcjĊ ochronną dla zewnĊtrznych arkuszy bloku ksiąĪki. Mogą byü dekoracyjne. Zob. A. Birkenmayer, B. Kocowski, J. Trzynaldowski (red.), dz. cyt., s. 2550.

7 Zbiory zielnikowe to kolekcja zasuszonych okazów roĞlin uáoĪonych, opisanych i sklasyÞ kowanych wedáug okreĞlonego kryterium. Zbiory tego typu wykorzystywane są podczas badaĔ botanicznych. Zob. J. Drobnik, Zielnik i zielnikoznawstwo, Warszawa 2009, s. 7.

8 Zielnik speániający wymogi naukowe musi zawieraü roĞliny zebrane w caáoĞci (áącznie z korzeniami). Obok okazów musi byü opis roĞliny (jej nazwa), okreĞlenie miejsca zebrania i data oraz podpis osoby, która dokonaáa zbioru i oznaczyáa (rozpoznaáa) i opisaáa roĞlinĊ. Zob. TamĪe, s. 15.

Historyczne puzzle

Zapoznanie z obiektem rodzi ciekawoï°. Pojawiaj­ si¿ pytania dotycz­ce motywu wykonania, przebiegu prac

pod-czas tworzenia, inspiracji. Kolejne skupiaj­ si¿ na historii obiektu, wÙaïcicielach, moČliwych burzliwych losach, których

ïwiadectwem s­ zniszczenia. Nie zawsze udaje si¿ znaleĊ° odpowiedzi na te pytania. Dlatego, po godzinach sp¿dzonych

nad tekstami ĊródÙowymi, licznymi ksi­Čkami czy dawnymi czasopismami kaČda, nawet maleÚka wzmianka dotycz­ca

obiektu, jest na wag¿ zÙota.

Szcz¿ïliwe poszukiwania informacji o historii artystycznego zielnika E. Orzeszkowej doprowadziÙy do odkrycia

nie-oczekiwanej pocz­tkowo mnogoïci ĊródeÙ. Temat botanicznej pasji E. Orzeszkowej byÙ cz¿stym przedmiotem jej licznych

korespondencji listowych, z których wi¿kszoï° si¿ zachowaÙa i zostaÙa opublikowania

. E. Orzeszkowa napisaÙa równieČ

kilka artykuÙów z zakresu etnobotaniki

zamieszczonych w miesi¿czniku „WisÙa”. Przede wszystkim dzi¿ki listom

wia-domo, Če E. Orzeszkowa botaniczn­ dziaÙalnoï° rozpocz¿Ùa wraz z pisaniem ksi­Čki Nad Niemnem, w wakacje 1886 r.

Letnie miesi­ce sp¿dzone na wsi poïwi¿ciÙa na poznawanie zwyczajów ludnoïci wiejskiej, aby w peÙni ukaza° ich

charak-ter w planowanej ksi­Čce. Ze wzgl¿du na siln­ wi¿Ċ ludzi z przyrod­, zagÙ¿biÙa si¿ w ten temat, odnajduj­c w nim swoje,

drugie po pisaniu, zamiÙowanie. Roïliny zbieraÙa samodzielnie na terenie pól, lasów i Ù­k naleČ­cych do na

nadniemeÚ-skich wsi. Nast¿pnie zasuszaÙa je i wykorzystywaÙa jako materiaÙ do tworzenia artystycznych kompozycji. OzdabiaÙa nie

tylko karty albumów, ale równieČ stoliki do kawy czy papeteri¿. Wi¿ksze kompozycje oprawiaÙa w ramy i wieszaÙa na

ïcianach

. Do dziï w Grodnie, w Muzeum Elizy Orzeszkowej, moČna obejrze° wykonane przez ni­ dekoracje

_.

Omawiany artystyczny zielnik E. Orzeszkowa wykonaÙa dla wieloletniego przyjaciela Leopolda Méyeta

_{. Na}

pierw-szej karcie autorka wykleiÙa z fragmentów roïlin inicjaÙy LM oraz dat¿ powstania dzieÙa – 1889. Poszukiwanie rzetelnych

informacji o historii zielnika rozpocz¿to od przestudiowania II tomu Listów zebranych, poïwi¿conego korespondencji E.

Orzeszkowej i L. Méyeta. Jednak w opublikowanym materiale epistolograÞ cznym nie znaleziono Čadnej wzmianki o

ziel-niku. Z informacji zawartej przez Edmunda Jankowskiego we wst¿pie Listów zebranych wiadomo, Če bogatej

koresponden-cji E. Orzeszkowej i L. Méyeta planowaÙ poïwi¿ci° jeszcze X tom

, który niestety nigdy nie zostaÙ wydany. Przypadkiem

udaÙo si¿ traÞ ° na informacj¿, Če dr Iwona Wiïniewska z Instytutu BadaÚ Literackich Polskiej Akademii Nauk kontynuuje

prace E. Jankowskiego i zamierza mi¿dzy innymi opublikowa° X tom Listów zebranych. Informacja ta okazaÙa si¿

nie-zwykle cenna gdyČ dr I. Wiïniewska odnalazÙa wïród nieopublikowanych listów przechowywanych w Archiwum Elizy

Orzeszkowej, te dotycz­ce zielnika. W liïcie z 15.07.1889 roku E. Orzeszkowa pisaÙa do Méyeta: „Kwiatowy albumek twój

skoÚczony i do oprawy posÙany”

, zaï w liïcie z 25.10.1889: „PoséÙka jedzie! Znajdziesz w niej, najlepszy i drogi

Przyja-cielu, primo, Þ ranki, w których nikt prócz mnie ani jednego oczka nie zrobiÙ, robota to wprawdzie troch¿ autorska,

nie-równa, ale do sypialnego pokoju zbyt brzydkie moČe nie b¿d­; secundo, album z kwiatami, na którym nic nie napisaÙam,

poniewaČ na pierwszej karcie znajduje si¿ Twoja cyfra i rok wyklejone; tertio, r¿kopis (…)”

. Po otrzymaniu przesyÙki L.

Méyet napisaÙ: „MusiaÙbym si¿ po raz tysi­czny moČe powtarza° i nie wiedziaÙbym, jakich sÙów uČy°, aby za to wszystko

podzi¿kowa°, wi¿c nic nie mówi¿, nie kiwam nawet gÙow­, nie dzi¿kuj¿ – patrz¿ tylko, co to dalej b¿dzie…”

_{. L. Méyet}

9 Listy zostaáy zebrane, opracowane i wydane w IX tomach przez Edmunda Jankowskiego w latach 1954-1971.

10 Terminem „etnobotanika” okreĞla siĊ dyscyplinĊ, której przedmiotem są studia nad stosunkiem czáowieka do Ğwiata roĞlin, bez ograniczeĔ w czasie i bez ograniczania siĊ do jakiegoĞ konkretnego stopnia rozwoju kultury. Zob. A Kowalska- Lewicka., Etnobotanika, „EtnograÞ a Polska” 1964, T. 8, s. 207.

11 E. Orzeszkowa, Listy zebrane do Leopolda Méyeta, Wrocáaw 1955, s. 29-30.

12 E. Tiszczenko, Botaniczna DziaáalnoĞü Elizy Orzeszkowej, „Analecta” 2007, nr 16/1-2, s. 67.

13 B. KuĨnicka, Zielniki i albumy ß orystyczne Elizy Orzeszkowej, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2006, nr 51/2 , s. 72.

14 L. Méyet (1850-1912) Z wyksztaácenia byá prawnikiem. Studiowaá w Szkole Gáównej w Warszawie na Wydziale Prawa i Administracji. Po jej zamkniĊ-ciu dokoĔczyá studia na rosyjskim Uniwersytecie Cesarskim w Warszawie. Byá zapalonym miáoĞnikiem historii i kultury polskiej, co daáo wyraz w jego ogrom-nej kolekcji przeróĪnych dzieá sztuki, listów, ksiąĪek, fotograÞ i o charakterze reporterskim. E. Orzeszkową poznaá, miĊdzy 1872-75, kiedy oboje rozpoczynali dziaáalnoĞü redaktorską w Niwie. PóĨniej pomógá E. Orzeszkowej podczas prawnego uporządkowywania spraw prawnych związanych z testamentem jej matki. Przez wiele lat prowadzili bogatą korespondencje listową (L. Méyet mieszkaá w Warszawie, E. Orzeszkowa w Grodnie), z której zachowaáo siĊ trzysta listów E. Orzeszkowej i ponad siedemset odpowiedzi Méyeta. Zob. E. Orzeszkowa, Listy zebrane, dz. cyt., s. 289.

15 TamĪe, s. 289.

16 E. Orzeszkowa, List do Leopolda Méyeta z 15 VIII 1889, Miniewicze, Archiwum Elizy Orzeszkowej Instytutu BadaĔ Literackich Polskiej Akademii Nauk, sygn., 1057, maszynowa kopia.

17 E. Orzeszkowa, List do Leopolda Méyeta z 25 X 1889, Grodno, Archiwum Elizy Orzeszkowej Instytutu BadaĔ Literackich Polskiej Akademii Nauk, sygn., 1057, maszynowa kopia.

18 L. Méyet, List do E. Orzeszkowej z 29 X 1889, Warszawa, Archiwum Elizy Orzeszkowej Instytutu BadaĔ Literackich Polskiej Akademii Nauk, sygn., 403, maszynowa kopia.

wÙ­czyÙ zielnik do swojej imponuj­cej kolekcji

, któr­ póĊniej zapisaÙ w testamencie z 11.03.1911 r. I przeznaczyÙ na cele

publiczne

. Zielnik, wraz z najwi¿ksz­ cz¿ïci­ zbioru, zostaÙ przekazany Miejskiemu Muzeum Sztuk Pi¿knych

(przyszÙe-mu Muzeum Narodowe(przyszÙe-mu w Warszawie), gdzie przechowywany jest do dzisiaj. Z historii Muzeum wiadomo, Če zbiory

L. Méyeta niestety nie traÞ Ùy tam od razu. Z powodu braku miejsca przez trzy lata skÙadowane byÙy w Towarzystwie

Akcyjnym A. Wróblewskiego na Pradze, gdzie ulegÙy zniszczeniu, zabrudzeniu i zagrzybieniu

. By° moČe wÙaïnie wtedy

zielnik straciÙ cz¿ï° zapinki i zostaÙ zaatakowany przez mikroorganizmy, których dawn­ dziaÙalnoï° wida° w postaci

plam i wykwitów na wszystkich kartach albumu.

Badania materiaҝÓw

StaÙy rozwój nauki ma wpÙyw równieČ na udoskonalanie metod wykorzystywanych podczas analizy obiektów dla

potrzeb konserwacji. Wszystkie materiaÙy wchodz­ce w skÙad zabytku musz­ zosta° zidentyÞ kowane przed

opracowa-niem metod post¿powania konserwatorskiego. IdentyÞ kacja pozwala nie tylko dobra° odpowiednie materiaÙy: na

przy-kÙad w celu rekonstrukcji brakuj­cych fragmentów, ale równieČ umoČliwia okreïlenie przyczyn zniszczeÚ Þ zyczno

che-micznych w obiekcie. Jest to bardzo waČny etap przygotowaÚ, gdyČ cz¿sto od niego zaleČy dobór ïrodków cheche-micznych

do przeprowadzenia zabiegów konserwatorskich

_.

Zielnik Elizy Orzeszkowej zostaÙ poddany nast¿puj­cym badaniom

_{: pH papierów}

(przekÙadek z bibuÙy, biaÙego

papieru oklejaj­cego karty, dekoracyjnego papieru wyklejek), identyÞ kacja skÙadu wÙóknistego materiaÙów papierowych

wchodz­cych w skÙad obiektu

_{, oznaczenie nici tkanin}

(aksamitu oprawy i atÙasów wyklejaj­cych wn¿trza okienek na

kartach, br­zowego pÙótna introligatorskiego), badanie XRF

zapinki umieszczonej na oprawie i zÙotych faz okienek.

Dzi¿ki badaniu pH wiadomo, Če papiery wchodz­ce w skÙad zielnika s­ zakwaszone, co ma ogromny wpÙyw na

po-gorszenie ich stanu zachowania i „nieleczone” moČe prowadzi° do destrukcji

. IdentyÞ kacja skÙadu wÙóknistego

pozwoli-Ùa pozna° jakoï° materiaÙów papierowych. IdentyÞ kacja nici tkanin wykazapozwoli-Ùa, Če róČnokolorowe atpozwoli-Ùasy wyklejaj­ce

okien-ka zostaÙy utokien-kane z nici jedwabnych, podobnie okrywa wÙosowa aksamitu oprawy. PÙótno introligatorskie Ù­cz­ce blok

zielnika wykonano z nici baweÙnianych. Badanie XRF potwierdziÙo, Če zapinka albumu wykonana zostaÙa z mosi­dzu.

Badanie XRF pozwoliÙo ponadto wykry° na powierzchni oprawy obecnoï° rt¿ci oraz arsenu

. Trucizny zostaÙy

roz-prowadzone na oprawie w celu ochrony zielnika przed owadami.

gwiadomoï° ich obecnoïci w obiekcie jest bardzo

istotna dla konserwatora podczas wykonywanych prac, gdyČ pozwala dobra° odpowiednie ïrodki chroni­ce zdrowie

podczas kontaktu z obiektem.

19 L. Méyet kolekcjonowaá cenne i czĊsto unikatowe przedmioty artystyczne (dzieáa sztuki, rĊkopisy, rzadkie druki, fotograÞ e, meble) z myĞlą o stworze-niu muzeum polskiego romantyzmu. Zbiory przechowywaá w swoim mieszkaniu przy ulicy Wáodzimierskiej w Warszawie. Zob. E. Zdonkiewicz (red.), MiáoĞnicy

graÞ ki i ich kolekcje w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, Warszawa 2006, s. 45.

20 TamĪe, s. 46. 21 TamĪe, s. 47. 22 I. M Szmelter, dz. cyt., s. 32.

23 Badania zostaáy wykonane w Zakáadzie BadaĔ Specjalistycznych i Technik Dokumentacyjnych, Wydziaáu Konserwacji i Restauracji Dzieá Sztuki Aka-demii Sztuk PiĊknych w Warszawie. Badania wykonaáa Sylwia Popáawska pod kierunkiem mgr Katarzyny Królikowskiej-Pataraji (badanie skáadu wáóknistego, identyÞ kacja wáókien, identyÞ kacja kleju) mgr inĪ. Kamili ZaáĊskiej (pH papieru, XRF).

24 Oznaczenie pH papieru wykonano metodą kontaktową kroplową za pomocą pH-metru SevenEasy Þ rmy Metter Toledo z automatyczną funkcją ustala-nia koĔca pomiaru i páaską elektrodą stykową. Przed badaniem pH-metr zostaá wykalibrowany na dwa roztwory wzorcowe o pH=7,00 i pH= 4,01.

25 IdentyÞ kacja skáadu wáóknistego papierów przeprowadzono wedáug danych zawartych w polskiej normie PN-72/P-04604. Próbki do badaĔ zostaáy po-brane z obiektu, nastĊpnie przygotowano je do analizy poprzez wygotowanie w wodzie destylowanej przez ok. 1 godz. NastĊpnie próbki zostaáy poddane dziaáaniu odczynnika Herzberga. Obserwacje mikroskopową preparatów przeprowadzono w Ğwietle przechodzącym przy pomocy mikroskopu Nicon Eclipse E200, max pow x400.

26 IdentyÞ kacjĊ nici przeprowadzono wedáug polskiej normy PN-72/P-04604. Próbki do badaĔ zostaáy pobrane z obiektu, nastĊpnie przygotowano je do analizy poprzez wygotowanie w wodzie destylowanej. IdentyÞ kacjĊ wáókien przeprowadzono w oparciu o próbĊ spalania i widok podáuĪny w glicerynie.

27 Badanie XRF umoĪliwia okreĞlenie skáadu pierwiastkowego danego materiaáu. Zob. V. Purewal, The identiÞ cation of four persistent and hazardous

residues present on historic plant collection housed within the National Museum and Galleries of Wales, “Collection Forum” 2001, nr 16 (1-2), s. 80.

28 Zakwaszenie papieru wynika z opracowanej w XIX w. metody jego produkcji, która zamiast szmat lnianych czy baweánianych zaczĊáa wykorzystywaü Ğcier drzewny. Do otrzymanej ze Ğcieru drzewnego masy papierowej (z której powstawaáy karty papieru) dodawano klej Īywiczny strącany siarczanem glinu. KwaĞny odczyn stosowanych skáadników powoduje niezwykle szybkie niszczenie zbiorów z XIX i początku XX w. W Ğrodowisku kwaĞnym áaĔcuchy celulozy (gáównego skáadnika papieru) ulegają pĊkaniu, co prowadzi do kruszenia siĊ kart. Zob. M Bogacz-Walska., Gáówne przyczyny niszczenia zbiorów archiwalnych, „Archeion” 1998, nr XCIX, s. 110-111.

29 Arsen i rtĊü są pierwiastkami wchodzącymi w skáad arszeniku (As2O2) i chlorku rtĊci (HgCl2) – bardzo silnych trucizn wykorzystywanych do ochrony zielników przed owadami co najmniej od poáowy XVIII w. do koĔca XX w.. ĝrodki te uĪywano w celu trwaáego zatrucia okazów zielnikowych by byáy niejadalne dla owadów czyniących ogromne zniszczenia w zbiorach. Zob. J. Drobnik, dz. cyt., s. 163.

Badanie identyÞ kacji kleju uČytego przez E. Orzeszkow­ do przyklejania roïlin potwierdziÙy informacje zawarte w jej

liïcie do ZoÞ i Mokrzeckiej

z dnia 8. V 1890, w którym polecaÙa kleik z m­ki pszennej

_.

Wyniki przeprowadzonych badaÚ spowodowaÙy trudnoïci w podj¿ciu decyzji o odkwaszaniu

_{kart. Problem}

wy-nikaÙ z poÙ­czenia w zielniku papierów i jedwabiów. Naturalne pH jedwabiu jest kwaïne, wi¿c naleČaÙo dobra° metod¿

odkwaszania papierów, która nie naraziÙaby jedwabiów na kontakt z substancj­ o odczynie zasadowym. Dyskusja

doty-cz­ca tego problemu rozstrzygni¿ta zostanie w trakcie konserwacji, gdy po zabiegu oczyszczania badanie pH zostanie

powtórzone. Od jego wyników zaleČe° b¿dzie podj¿cie decyzji o doborze ïrodków i metod dalszego post¿powania.

Podczas poszukiwaÚ informacji o konserwacji zielników nawi­zano wspóÙprac¿ z dr Jackiem Drobnikiem

_{, który}

oznaczyÙ wszystkie roïliny wykorzystane przez E. Orzeszkow­ do wykonania kompozycji. Znajomoï° nazw

poszczegól-nych roïlin jest istotna podczas opisu przebiegu konserwacji w dokumentacji konserwatorskiej, gdyČ umoČliwia

precyzyj-ne opisanie zabiegów w obr¿bie daprecyzyj-nego okazu.

Rozwiѱzywanie technologicznych zagadek

Szeïcioletnie, jednolite Studia na Wydziale Konserwacji i Restauracji DzieÙ Sztuki, w Katedrze Konserwacji i

Restau-racji Starych Druków i GraÞ ki, Akademii Sztuk Pi¿knych w Warszawie gruntownie przygotowuj­ do przeprowadzania

zabiegów konserwatorskich obiektów zabytkowych takich jak: ksi­Čki, graÞ ki, rysunki i pastele. Zaj¿cia dotycz­ce

konser-wacji poprzedzone s­ °wiczeniami maj­cymi na celu zapoznanie przyszÙych konserwatorów z konstrukcj­ tych obiektów

i dawnymi metodami ich wykonania. W przypadku zielnika E. Orzeszkowej, wiedza dotycz­ca technik i technologii

oma-wianych na studiach stanowiÙa doskonaÙy punkt wyjïciowy, lecz byÙa niewystarczaj­ca. WynikaÙo to przede wszystkim

z nietypowego wykonania zielnika, którego wszystkie aspekty naleČaÙo dokÙadnie przeanalizowa° przed przyst­pieniem

do konserwacji. Dlatego teČ, w ramach aneksu do pracy dyplomowej, wykonano artystyczny zielnik inspirowany

zielni-kiem Orzeszkowej

. To doïwiadczenie umoČliwiÙo dokÙadne odtworzenie kolejnoïci dziaÙaÚ introligatora i zrozumienie

zaleČnoïci pomi¿dzy poszczególnymi elementami konstrukcyjnymi

. PozwoliÙo takČe skorygowa° pierwsze

spostrzeČe-nia dotycz­ce obiektu. Pocz­tkowo s­dzono, Če E. Orzeszkowa najpierw zamówiÙa wykonanie albumu u introligatora

_,

a nast¿pnie stworzyÙa w nim artystyczne kompozycje. Podczas dokÙadnej analizy zielnika w trakcie prac okazaÙo si¿, Če

introligator najpierw stworzyÙ karty i przekazaÙ E. Orzeszkowej, a po wykonaniu przez ni­ kompozycji, poÙ­czyÙ je w blok

br­zowym pÙótnem i oprawiÙ. gwiadczy o tym kolejnoï° klejenia poszczególnych elementów bloku, któr­ moČna byÙo

zauwaČy° jedynie po empirycznym przeanalizowaniu konstrukcji. PowyČej opisane spostrzeČenie potwierdza list

Orzesz-kowej do Z. Mokrzeckiej z dnia 8. [20] V 1890, którego poprawna interpretacja bez odtworzenia kolejnoïci prac introligatora

byÙa problematyczna: „(…) introligatora (…), który dla mnie robi kartony i nast¿pnie oprawia je w albumy”

. WedÙug kilku

opisów artystycznych zielników E. Orzeszkowej, zÙote fazy okienek na kartach, introligator otrzymaÙ poprzez: wklejenie

zÙoconych papierowych listew

; lub otoczenie kompozycji zÙot­ ramk­ o zaokr­glonych naroČnikach

; czy teČ oklejenie

brzegów okienek zÙotym paskiem

. Informacje te równieČ udaÙo si¿ skorygowa° i ujednolici° podczas analizy obiektu.

30 E. Orzeszkowa, Listy zebrane, T. VII, Wrocáaw 1971, s. 210.

31 Klej z mąki pszennej otrzymywano poprzez wymieszanie mąki z wodą i zagotowanie. W temperaturze 65-57 ǑC ziarna skrobi zawarte w mące zaczy-nają Īelowaü powodując gĊstnienie mieszaniny i wzrost jej lepkoĞci. Obecnie w konserwacji powszechnie uĪywany jest oczyszczony odpowiednik tego kleju otrzymywany z krochmalu pszennego. Zob. C. Maitland, Microscopy for Paper Conservation: Comparing Various Adhesives and Examing Wheat Starch Paste

Preparation Metods, Baltimor 2010, http://old.library.jhu.edu/departments/preservation/hsc/AIC%202010%20Poster%20Maitland.pdf, 10.12.2013.

32 Odkwaszanie jest zabiegiem konserwatorskim mającym na celu usuniĊcie z papieru substancji zakwaszających poprzez neutralizacjĊ substancjami o odczynie zasadowym. Po zabiegu odkwaszania w strukturze papieru pozostaje tak zwana rezerwa zasadowa, która chroni obiekt przed ponownym zakwasze-niem. Zob. W. Sobucki, Kilka aktualnych uwag o odkwaszaniu papierów, „Notes Konserwatorski” 2000, nr 4, s. 106.

33 Dr Jacek Drobnik jest pracownikiem naukowym ĝląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach. Jest równieĪ autorem ksiąĪki Zielnik i

Zielniko-znawstwo - prawdziwej skarbnicy wiedzy dotyczącej zbiorów zielnikowych.

34 Aneks wykonano pod kierunkiem st. wyká. Wojciecha ChroĞcickiego w Pracowni Technik i Technologii Opraw na Wydziale Konserwacji i Restauracji Dzieá Sztuki Akademii Sztuk PiĊknych w Warszawie.

35 Opis przebiegu prac przedstawiono na II MiĊdzynarodowej Konferencji Studentów Konserwacji i Restauracji Dzieá Sztuki, która odbyáa siĊ w Krako-wie w dniach 12-13.04.2013 r. TreĞü referatu zostanie zamieszczona w publikacji pokonferencyjnej.

36 Eliza Orzeszkowa wykonanie albumów wedáug wáasnego projektu zlecaáa znajomemu introligatorowi Antoniemu Kramkowskiemu, którego zakáad mieĞciá siĊ w Grodnie na ul. Kupieckiej w domu Kruspodzina. Zob. E. Orzeszkowa, Listy zebrane, dz. cyt., s. 210.

37 TamĪe, s. 206.

38 Informacja zawarta w karcie identyÞ kacyjnej zielnika E. Orzeszkowej (nr DI 127690) przechowywanego w Muzeum Narodowym w Warszawie. 39 A. Kleber, dz. cyt., s. 301.

Przede wszystkim do otrzymania efektu zÙota, introligator uČyÙ jego imitacji w pÙatkach, tak zwanego szlagmetalu. Brzegi

wyci¿tych w tekturach okienek najpierw zaokr­gliÙ poprzez zeszlifowanie, a nast¿pnie okleiÙ pÙatkami. Po wykonaniu

zÙo-tych brzegów, karty okleiÙ biaÙym papierem z wyci¿tymi otworami odpowiadaj­cymi wielkoïci­ okienkom. Obecnie, przez

biaÙy, cienki papier przeïwituj­ pÙatki, które przez lata pokryÙy si¿ zielon­ patyn­, w wyniku czego ich ksztaÙt jest bardziej

widoczny

_{. Kolejnym problemem w zielniku E. Orzeszkowej jest brak fragmentu zapinki. W nadziei na znalezienie}

analo-gicznego rozwi­zania przeprowadzono kwerend¿ maj­c­ na celu zapoznanie si¿ z pozostaÙymi zachowanymi zielnikami

E. Orzeszkowej. Oprawa pozostaÙych znacznie róČni si¿ od zielnika L. Méyeta: zostaÙy zaci­gni¿te ciemnozielonym

aksa-mitem, a jako zapinek uČyto szerokich klamer wykonanych prawdopodobnie z mosi¿Čnej blaszki. Obejrzenie pozostaÙych

zielników nie przyniosÙo rozwi­zania w sprawie zapinki, pozwoliÙo za to stwierdzi°, Če zielnik dla L. Méyeta byÙ jednym

z pierwszych, jeïli nie pierwszym, wykonanym przez E. Orzeszkow­. gwiadcz­ o tym nie tylko róČnice w oprawie

(deko-racyjna i delikatna zapinka byÙa zbyt sÙaba przy tak ci¿Čkim bloku, dlatego prawdopodobnie introligator w póĊniejszych

albumach uČyÙ masywniejszych klamer). PozostaÙe zielniki s­ równieČ o wiele lepiej zachowane, a kolory roïlin praktycznie

nie ulegÙy zmianom

, co moČna przypisa° wi¿kszej wprawie E. Orzeszkowej podczas zasuszania. Przez brak wzoru,

któ-rym moČna si¿ kierowa° podczas rekonstrukcji zapinki, podj¿to decyzj¿ o wykonaniu brakuj­cego fragmentu w

najdelikat-niejszej, jak to moČliwe, formie. Obecnie trwaj­ prace nad projektem brakuj­cej cz¿ïci zapinki, który zostanie zrealizowany

dopiero po skonsultowaniu z Muzeum Narodowym w Warszawie.

Kruchy kҝopot

Najwi¿kszym problemem w zielniku byÙa kruchoï° suszonych roïlin. Jak juČ wspomniano, w Polsce nie

przeprowa-dzano konserwacji zielników. Zacz¿to wi¿c szuka° w zagranicznych ĊródÙach sposobów rozwi­zania problemu

krucho-ïci zasuszonych roïlin. Konsultacje e-mailowe ze specjalist­ od konserwacji zbiorów naturalnych – Simonem Moorem

_,

pozwoliÙy wst¿pnie okreïli° drog¿ dalszego post¿powania. PoleciÙ on wykona° próby wzmacniania z zastosowaniem

Čywicy syntetycznej – Paraloidu B72

_{. Oprócz poleconej substancji wybrano jeszcze trzy dodatkowe i przeprowadzono}

badania starzeniowe

, dzi¿ki którym udaÙo si¿ opracowa° metod¿ zabezpieczania artystycznych kompozycji

_.

Podsumowanie

gwiadomoï° ogromnej odpowiedzialnoïci spoczywaj­cej na konserwatorze podczas prac z tak wyj­tkowym

obiek-tem, spowodowaÙa koniecznoï° wielotorowego przygotowania, które trwaÙo Ù­cznie dwa lata. Przedstawiony w artykule

przebieg dziaÙaÚ maj­cych na celu dogÙ¿bne poznanie obiektu, jest przykÙadem interdyscyplinarnego podejïcia

koniecz-nego do przeprowadzenia konserwacji obiektu zabytkowego. Konserwacja jest rodzajem leczenia, wi¿c moĴ o lekarzy -

Prim um non nocere

- odnosi si¿ równieČ do konserwatorów. …eby nie zaszkodzi° trzeba wiedzie°, co moČe mie° zÙy wpÙyw

na obiekt i dlaczego. Tylko rzetelnie przeprowadzone rozpoznanie, Ù­cz­ce narz¿dzia pozyskiwania wiedzy z róČnych

dziedzin nauki, pozwala wyci­gn­° odpowiednie wnioski i przygotowa° wÙaïciwy plan konserwacji. NaleČy pami¿ta°, Če

„diabeÙ tkwi w szczegóÙach” i brak dogÙ¿bnej analizy moČe skutkowa° problemami w trakcie zbiegów konserwatorskich,

a nawet nieodwracalnymi zmianami obiektu zabytkowego.

Bibliografia

[1] Birkenmayer A, Kocowski B, Trzynaldowski J. (red.), Encyklopedia Wiedzy o Ksi­Čce, WrocÙaw 1971. 41 Zielony kolor jest efektem oksydacji miedzi wchodzącej w skáad páatków.

42 TrwaáoĞü barw zaleĪna jest miĊdzy innymi od procesu zasuszania. JeĞli roĞliny zostaáy zasuszone szybko, poprzez umieszczenie ich pomiĊdzy czĊsto wymienianymi cháonnymi papierami i pod obciąĪeniem, dáuĪej zachowują swoje barwy, J. Drobnik, dz.cyt., s. 86.

43 Simon Moor jest czáonkiem angielskiego stowarzyszenia The Natural Sciences Collection Association and the Institute of Conservation. 44 Paraloid B72 jest Īywicą syntetyczną stosowaną w wielu zabiegach konserwatorskich. Zob. C. H., Thuer Scottish Renaissance Interiors: Facings and

adhesives for size- tempera painted wood, “Technical Paper”, no. 11, Edinburgh 2011, http://www.historic-scotland.gov.uk/technicalpaper11-2.pdf, s. 40,

15.12.2013

45 Badania starzeniowe stosowane są (nie tylko w konserwacji) w trzech celach: podczas wybierania najlepszych materiaáów z danej grupy biorąc pod uwagĊ ich wytrzymaáoĞü Þ zyczna i stabilnoĞü chemiczną; podczas okreĞlania „ĪywotnoĞci” danego materiaáu i stopnia jego zuĪycia w okreĞlonych warunkach klimatycznych; przewidywanie mechanizmów degradacji danego materiaáu i ich Þ zycznych konsekwencji, R. L. Feller, Accelerated Aging, Photochemical and

Thermal Aspects, Michigan 1994, s. XV. Do przeprowadzenia badaĔ wykorzystuje siĊ na przykáad komorĊ starzeniową, w której umieszcza siĊ próbki i poddaje

dziaáaniu niesprzyjających warunków klimatycznych w okreĞlonym czasie by przewidzieü, w jaki sposób dany materiaá bĊdzie ulegaá starzeniu.

46 Przebieg badaĔ i wyniki zaprezentowane zostaáy podczas sesji posterowej w ramach konferencji Men and Books: From Microorganisms to

[2] Bogacz-Walska M., GÙówne przyczyny niszczenia zbiorów archiwalnych, „Archeion” 1998, nr XCIX. [3] Drobnik J., Zielnik i zielnikoznawstwo, Warszawa 2009.

[4] Kielak A. M., Zielnik Elizy Orzeszkowej, nieznany zabytek botaniczny przechowywany w zbiorach PTPN, PoznaÚ 2004. [5] Kleber A., Eliza Orzeszkowa – pisarka i piewczyni nadniemeÚskiej ß ory, „BiaÙoruskie Zeszyty Historyczne” 2009, nr. 32. [6] Kowalska-Lewicka A., Etnobotanika, „EtnograÞ a Polska” 1964, T. 8.

[7] KuĊnicka B., Zielniki i albumy ß orystyczne Elizy Orzeszkowej, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2006, nr 51/2.

[8] Méyet L., List do E. Orzeszkowej z 29 X 1889, Warszawa, Archiwum Elizy Orzeszkowej Instytutu BadaÚ Literackich Polskiej Akademii Nauk, sygn., 403, maszynowa kopia.

[9] Orzeszkowa E., List do Leopolda Méyeta z 15 VIII 1889, Miniewicze, Archiwum Elizy Orzeszkowej Instytutu BadaÚ Literackich Polskiej Aka-demii Nauk, sygn., 1057, maszynowa kopia.

[10] Orzeszkowa E., List do Leopolda Méyeta z 25 X 1889, Grodno, Archiwum Elizy Orzeszkowej Instytutu BadaÚ Literackich Polskiej Akademii Nauk, sygn., 1057, maszynowa kopia.

[11] Orzeszkowa E., Listy zebrane do Leopolda Méyeta, oprac. Jankowski E., T. II., WrocÙaw1955. [12] Orzeszkowa E., Listy zebrane, Jankowski E. (oprac.), T. VII, WrocÙaw 1971.

[13] Purewal V., The identiÞ cation of four persistent and hazardous residues present on historic plant collection housed within the National Museum and

Gal-leries of Wales, “Collection Forum” 2001, nr 16 (1-2).

[14] Sobucki W., Kilka aktualnych uwag o odkwaszaniu papierów, „Notes Konserwatorski” 2000, nr 4.

[15] Szmelter I. M., WspóÙczesna teoria konserwacji i restauracji dóbr kultury. Zarys zagadnieÚ, „Ochrona Zabytków” 2006, nr 2. [16] Feller, R. L. Accelerated Aging, Photochemical and Thermal Aspects, Michigan 1994.

[17] Tiszczenko, E., Botaniczna DziaÙalnoï° Elizy Orzeszkowej, „Analecta” 2007, nr 16/1-2.

[18] Zaj­c I., Historia Zabytkowych Albumów do FotograÞ i, Maszynopis pracy doktorskiej, promotor: prof. dr hab. Irena Huml, Instytut Sztuki Pol-skiej Akademii Nauk, Warszawa 2011.

[19] Zdonkiewicz E. (red.), MiÙoïnicy graÞ ki i ich kolekcje w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, Warszawa 2006.

Netografia

[20] Maitland C., Microscopy for Paper Conservation: Comparing Various Adhesives and Examing Wheat Starch Paste Preparation Metods, Baltimor 2010, hĴ p://old.library.jhu.edu/departments/preservation/hsc/AIC%202010%20Poster%20Maitland.pdf, 10.12.2013.

[21] Thuer C.,H., ScoĴ ish Renaissance Interiors: Facings and adhesives for size- tempera painted wood, „Technical Paper”, no. 11, Edinburgh 2011, hĴ p:// www.historic-scotland.gov.uk/technicalpaper11-2.pdf, 15.12.2013.