Wanda Roszkowska-Sykałowa
"Synteza dziejów dramatu i teatru
staropolskiego", t. II : (zebranie
zespołu autorskiego)
Biuletyn Polonistyczny 16/50, 68-73
„SYNTEZA DZIEJÓW DRAMATU I TEATRU STAROPOLSKIEGO” , t. II Zebranie zespołu autorskiego
Z ebranie, Aońre odbyło s i ę w Warszawie w dniach 17-18 maja 1973 r . , miało c h a r a k te r sprawozdawczy. Omawiano na nim dwa e tapy prac nad tomem "Barok" pod r e d . W .Roszkowskiej:
a ) prace przygotowawcze (j .L e w a ń s k ie g o , T. B ieńkow skiego, ’.7. R o sz k ow sk iej)
b ) gotowe r o z d z i a ł y k s i ą ż k i (P .L e w in , J .O k o n ia ).
Zakres problemowy z eb ra n ia obejmował: 1) krąg k u ltu r y mis terium (J .Lew ański, P . L e w in ), 2) t e a t r s z k ó ł zakonnych i r ó ż - now ierczyoh, scenę r e l i g i j n ą i ok a z jon a ln ą (T.B ie ń k ow s ki, J. Okoń, W.Roszkowska).
Dr hab. J u lia n L e w a ń s k i , "Przemiany gatunku m is- t e r y j n e g o do połowy X VII w . " .
Zadaniem postawionym p r z e z r e f e r e n t a b y ł e p r z e ś l e d z e n i e przemian i k o n ty n u a c ji X V I-w iecznego misterium w w yd zielonych grupach utworów: "fa b u la rn y oh dialogach r e l i g i j n y c h " , " n e o m is te - r i a c h (dramatach e r u d y o y jn y c h )" , "s t ru k t u ra c h t r a d y c y jn y o h " (dramat o św. K a t a r z y n ie , D ia lo g K o ń sk o w o lsk i). Drugą p ł a s z czyznę badań s t a n o w i l i dramaturgowie i ioh w a r s z t a t y , t r z e c i ą - i n s c e n i z a c j e , czw artą - widownia. W r e f e r a c i e wskazano p o la zmian konstrukcyjnych ( t r a g iz m , cz a s trw a n ia sp ek taklu , i n t e n - c jo n a ln o ś ć dramatu: edukacja w i d z a ) , wpływu a l e g o r i i . W kon- f r o n t a o j i różnyoh w arsztatów l i t e r a c k i o h zwróoono uwagę na no wą fu n k cję s z t u k i u Daohnowskiego (przy zaohowawozej f o r m i e ) , zmianę rozum ienia gatunku u P o to o k ie g o ("o d p ra w ia n ie komedyi"), t e o l o g i o z n e ukierunkowanie "D ia lo g u o Zmartwychwstaniu Pańskim". W stosunku do widowni podkreślono n a s ta w ie n ie na pobożność i u c z u c ie , " z a l e o e n i a do z a p a m ię ta n ia ".
Dr hab. Pa u lin a L e w i n , "Ruski dramat m is t e r y jn y po zaszkolny na Ziemiach R z p l i t e j X VII i p i e r w s z e j połowy X V I I I w .".
»7 r e f e r a c i e dokonano a n a liz y str u k tu r y dramatu pod kątem je g o t e a t r a l n e j r e a l i z a c j i , o g r a n ic z a j ą c s i ę - zgodnie z z a ł o żeniem konspektu k s i ą ż k i - do c z y s t e g o o p isu , bez w yc ią g a n ia wniosków ogólnych. Twórczość m is t e r y jn a , użytkowana p r z e z l u ź
ne z e s p o ły wykonawcze, znana Jest g łó w n ie d z i ę k i zabytkom o tem atyce w ielk o ty g o d n io w e J : "Słowo o z b u rz en iu P i e k ł a " (X V I I w.), o p a r t e na k o n f l i k c i e mocy p i e k i e l n e j i n i e b i e s k i e j ( K r ó l P i e k ł a i C hrystus, Lucyper - Jan C h r z o i o i e l \ zbudowane na f l u k - t a c j i n a p i ę c i a dramatycznego; t e k s t z "Kazania w ielka n oo n eg o" o d e r y w a c j i s o e n i o z n e j (ten sam wątek Chrystusa burząoego Pie k ł o ^ , " D ia lo g u s de P a s s io n e " ze Smerekowa (po r . 1660), f r a g menty r ę k o p is u lw owskiego z " A n t y p r o lo g ie m " o ra z r e ż y s e r s k i egzem pla rz z Dernowa: " D i a l o g siedmiu person"(znam ienny p r z e z wprowadzenie na scenę p o s t a c i Chrystusa^, emausowy dramat u - k r a iń s k l,p o z b a w io n y świadomie elementu komizmu.
N i e l i c z n e są z a b y t k i B ożonarodzeniowe, s ta n ow iąc e,w raz ze sceną Zwiastow an ia, elementy sk ładanki m i s t e r y j n e j (t a k ż e de klam acja na Zmartwychwstanie z 1719 r . ) . Dramat w i e l k o t y g o d niow y , poza "Słowem", wykazuje u le g a n ie p o l s k i e j p ra ktyoe mi s t e r y j n e j ; samo " S ło w o " zaważyło w podobnym sto p n iu na tw ór c z o ś c i r u s k i e j . Ostatnim zabytkiem Jest m o r a lit e t o w o naoeoho- wany, zachowany we fragmentach dramat o Bogaczu i Ł a z a r z u .
Dr Jan O k o ń , "Jezu iok a scena r e l i g i j n a XVII w . " . Wskazując na dynamiozność sceny r e l i g i j n e j w dobie p o t r y - d e n o k ie j r e f e r e n t z w r ó o i ł uwagę na wewnętrzne prawa dramatur g i i j e z u i c k i e j , z a k ł a d a j ą c e j n ie t y l k o ewokowanie p r z e ż y o i a , a l e i z r a c j o n a l i z o w a n i e go ( t r e ś c i t e o l o g i c z n e ^ ; wyprowadza ją c dramat z form XVI w ., w skazał u p r z y w ile jo w a n ie tem aty ki p a s y j n e j i stopniowe za n ik a n ie e u c h a r y s t y c z n e j , z a n i k a n i e sztw. na Boże N a r o d z e n ie , r o z l u ź n i a n i e więzów t e a t r u z l i t u r g i ą i p r o c e s j ą na Boże C i a ł o .
Polem p r z e k s z t a ł c e ń są dwa n u r ty : O dramat e u c h a r y s t y c z ny, 2 ' p a » y j n y . W dramacie eucharystycznym stw ierdzon o e k s - pansywność d i a l o g u reformacyJnego i m o r a l i t e t u ( p r z y k ł a d " V i a - t o r a " , 1609\ nowy - w stosunku do t r a d y o j i - model postawy a s c e t y c z n e j , bez m i s t y k i . W s p ó łza leż n o ś ć: o k a z j a - temat (w ąt k i starotestam entowe^ r o z l u ź n i a s i ę , przewagę zysku je tem aty ka h i s t o r y c z n a . D rugi nurt p r z e o b r a ż e ń e g z e m p l i f i k u j e " M i f i - b o z e t " : odchodzenie od znaczeniowo i s t o t n e j 3 fe r y dogmatu ku e ty c z n o -m o r a in e J , p o l i t y c z n e j . Zmianom p o d le g a rozum ienie o k a z j i , zrazu t e o l o g i c z n e j , na stęp n ie p a n e g ir y c z n e J .
Dramat p a sy jn y , dynamioznie p r z e k s z ta łc a n y w p r o w i n c j i l i t e w s k i e j , skupia uwagą na p r z e ż y o iu Męki Chrystusa i poczuciu w iny, z m ie r z a ją c ku ukazaniu rozumowemu sensu P a s j i na t l e ca ł e j h i s t o r i i zb a w ie n ia . Rozwój te o h n ik t e a t r a l n y c h , d ą ż e n ie do k a r a e r a liz a o j i powoduje zmianą środków, p r e z e n t a c j i (odohodzenie od wątków p r e f i g u r a o y j n y c h ) . Widoczna j e s t ten d en oja do uwspół c z e ś n i a n i a t e m a ty k i, agresywność r e t o r y k i (argum entacja - s t y l i s t y k a ' . Z la io y z o w a n ie tem atyki n ie zmienia podporządkowania j e j i d e i n a c z e l n e j . Dramaturgia t a , plon w ie l u gatunków, pod dana j e s t pewnym rygorom j e z u i c k i e g o klasycyzmu.
Dr hab. Tadeusz B i e ń k o w s k i , " R e l i g i j n a scena r ó ż n o w i e r c z a " .
Odpowiednio do światopoglądu r e l i g i j n e g o ś r o d o w isk a ,n a c ze ln e m iejs oe zajmuje dramat w ielkopiątk ow y ( z wyjątkiem gimnazjum Jednoty z L e s z n a ), zgodnie z prawami teatru e u r o p e j s k i e g o c z e r p ią c y tematyką z B i b l i i , antyku. C el je g o j e s t w y ł ą c z n ie r e l i g ijn o - m o r a ln y : sp ek ta k l d o pełn ia obrządku r e l i g i j n e g o . S r e p e r tu a r z e z n a l a z ł y s ią utwory autorów e u r o p e js k ic h (H .G r o t iu s , G.Buchanan), inscenizowane p rz ez p r o fe s o r ó w , a ta k że ic h w ła s na tw órczość (ep iz o d y Mąki, sy m b o licz n ie przed staw ian e wątki b i b l i j n e ) . I s t n i a ł y t e ż deklamaoje o Męce. T e a t r ten u n ik a ł a
l e g o r i i na r z e o z fa b u ły (M ą k i), o p o w ie ś c i o p o s t a c ia c h Howego Testamentu i w spółczesnych. Elementy n a t u r a l i s t y o z n e p r z e k a z y wano n a rra tyw n ie . Większe r o z b i e ż n o ś c i z teatrem zakonnym wys t ę p u ją w spektaklach na Boże n a rodzenie (a kty o r a t o r s k i e z a paratem soenioznym) - unikano sceny p a s t e r s k i e j na r z e o z pro roctw o narodzeniu , dysput f i l o z o f ó w , pochodów Magów. Dramat b y ł otwarty na t r e ś o i aktualne, wykorzystywano z w ł a s z c z a apel "Pokój lu dziom ". O r g a n iz a c y jn ie i p r e s t iż o w o soena t a z a l e ż a ł a od władz m ie js k io h , oo wpływało na j e j oh a r a k te r .
Dr Jan O k o ń , "J ez u ic k a soena św ieoka".
Rozkwit soeny w XVII w. tłumaczy s ią rozbudowaniem ż y c i a p u b lic zn e g o w P o ls c e s z l a o h e c k i e j i sarmaokim kultem wymowy,co r zu to w a ło na z a ł o ż e n i a wyohowawcze (w cią ga n ie u cz n ia w ż y c ie p u b l i c z n e ) . W p ł a s z c z y ź n i e l i t e r a o k i e j dramat nawiązuje do pa- n e giry k u , "świadomości s y l w i o z n e j " , sp ek ta k l jednak p e ł n i r o l ą d o p e ł n ia ją o ą . Komponentem j e g o , j e s t o k o lic z n o ś ć p r z e d s t a w ie n ia
^dobór tematu, k o n s t r u k c ja dramatyczna, forma i n s c e n i z a c j i ) , r z e c z y w i s t o ś ć zew nętrzna decyduje o k s z t a ł c i e św ia ta p r z e d s ta w io n e g o . Scenę ok azjon a ln ą znamionuje dydaktyczny u t y l i t a - ryzm , r o z w i n i ę o i e nowych s t r u k tu r - d ia lo g ó w s i l n i e j z a l e g o - ryzowanych, ekspansywność d ia lo g u na dramat z autonomicznym światem przedstawionym. W d r u g i e j p o ło w ie wieku obserwuje s i ę z a n i k XVI-w iecznych bram try u m fa lnych. R e f e r a t w y r ó ż n i ł dwie grupy dramatu: 1) z elementem pochwały w c z ę ś c i końoowej, 2) z elementem pochwały idącym r ó w n o le g le z a kcją lub p a r a l e l n i e ( j a k o " a k c j a " p a n e g i r y o z n a ) . W obu typach widoczny j e s t dua l i z m planów, f i k o j i i r z e c z y w i s t o ś o i z e w n ę t r z n e j. P r e f e r e n c j e wobec tych form u z a le ż n io n e b y ły od p r o w i n o j i - p ie r w s z a w p o l s k i e j , druga w l i t e w s k i e j . B ył t o wynik odmiennych koncep c j i dram aturgicznych.
Br hab. Wanda R o s z k o w s k a , " T e a t r p i j a r s k i w pierwszym 4 0 - l e c i u i s t n i e n i a (1664-1700' w ś w i e t l e programów". Przedmiotem uwagi r e f e r e n t k i b y ły dwa z a g a d n ie n ia : 1) wa r u n k i powstania i d z i a ł a n i a t e a t r u w ś w i e t l e zarządzeń i o p i n i i władz zakonnych, o k o l i c z n o ś c i z a k ła d a n ia k o l e g ió w ; 2) o p i s form dramatyoznyoh sceny r e l i g i j n e j i p a n e g ir y c z n e j na po d sta w ie programów, ź r ó d ł a dotyohczas n i e w yk orzystanego, z wyłączeniem m a te r ia łó w arohiwalnyoh. Stwierdzono znaczną ży wotność ż y c i a t e a t r a l n e g o sz k ó ł pobożnych: znane są 82 p ro gramy z 8 k o le g ió w (z ozego ponad 40£ z Warszawy). N i k ł a l i - ozba sztuk r e l i g i j n y c h k a z a ła zrezygnować z b l i ż s z e g o r o z p a t r z e n i a t e j " o k a z j i " - doraźne w n iosk i muszą u le c p r z e w a r t o ś c io w a n iu . W p ł a s z c z y ź n i e soeny i ś w i e o k i e j , i r e l i g i j n e j t e a t r p i j a r s k i o d r ó ż n ia s i ę od j e z u i c k i e g o odmiennością z a ł o ż e ń ( n a - o i s k na służbę s z k o l e , m niejszy - na propagandę r e l i g i i ) . K o n c e p c j a e d u k a o ji, b l i ż s z a modelowi gimnazjum renesansowego
( k s z t a ł c e n i e do ż y c i a p u b l i c z n e g o ) , s t a w ia scenę ok azjon a ln ą na pierwszym m ie js c u w całym t e a t r z e p ija r s k im X V II w. Ten sam, co u je z u i t ó w (model wykształo ony p r z e z c b y c z a j k u lt u r o w y ), "k a le n d a r z o k a z j i " wskazuje na inne p r o p o r o j e - r o z w a r - s t w i e n i e : 40& - scena świecka, 29^ - szk o ln a ( t j . i s t n i e j ą c a w ramaoh cyklu s z k o ln e g o , w ew nętrzna). Z k i l k u rozw ią za ń drama tu ok a z jo n a ln eg o wybrano dramat krańcowo p a n e g i r y c z n y , pis any d l a t e a t r u k r ó le w s k ie g o na Zamku w 1. 1680-1696 (10 utworów):
"muta scenarum r e p r a e s e n t a t i o " , r z u t u j ą c y na inne soeny k o l e g i a l n e p i J a r s k i e , konstruowany na scenę sukcesywną z h e t e r o - gennych komponentów (kodów t e a t r a l n y c h dominujących nad kodem Językowym). Cechuje go: na oisk d i a l o g u a le g o r y c z n e g o , interm e dium operowego, ozynników agresywnych wobec autonom iczności św ia ta p rzed staw ion e go . Typ o k a z j i : u r o c z y s t o ś o i o najwyższym znaozeniu publiozno-państwowym, i osoba a d r e s a ta determ inują stru k tu rę dramatyczną (b o h ater - wzór osobowy). Rysem k u ltu r y sarmaokiego dworu władcy wydaje s i ę s i ę g n i ę c i e do t r a d y c J i"b ra m try u m fa ln y ch ", X VI-w iecznego " D ia lo g u o Pokoju" (z er w a n ie i l u z j i s c e n io z n e j d la utrzymania ą u a s i-s a k r a ln e J t o n a c j i ) .
Dr hab. Tadeusz B i e ń k o w s k i , "O kazjon alna soena r ó ż n o w i e r o z a " .
W r e e r a c i e r o z p a tr z o n o skąpy r e p e r t u a r gimnazjów r ó ż n o - w iero z y o l ( n a j l i o z n i e J s z y z Gdańska i T o r u n ia ) . A u torzy ozerpa- l i z r ep er tu a ru e u r o p e j s k i e g o , a n ty c zn e g o, p i s a l i t e ż na oka z j ę ("Hosanna n u p t i a l e " na wjazd M a r i i Lu dw iki, 1646). Poziom t e g o dramatu od b ieg a od nieporadnych utworów na scenę r e l i g i j ną, łą c z y go z p o z o s ta ły m i typami o k a z j i wspólny c e l : tenden c j a m o r a lis ty o z n a , w łaściw a oałemu t e a t r o w i różnowierczemu. Ź r ó d ła dramatu: n o w e l is t y k a e u r o p e js k a , opowieść h i s t o r y c z n a , pseu doh istoryo zn a. Przedmiotem Jest o z ę s t o k o n f l i k t nam iętnoś- o i , r o z p ę t a n ie z ł a tkw iąoego w n a tu rze dworu, walka nam iętnoś- o i ze s z l a o h e t n o ś o ią , n ie u n ik n ion o ść kary za z b r o d n i e . Dramaty z d z ie j ó w Pomorza o p eru ją kontrastem w a r t o ś c i : negatywnego Krzy
żaka i poj rtywnego, t z n . skromnego, uczciw ego mieszkańoa Prus. W środowis ru mieszczańskim akceptowano przed staw ian e na sc en ie przykła dy nzorowyoh małżeństw, w i e r n o ś c i n a r z e c z e ń s k ie J , t r a g e d i ę matek po s t r a o i e synów ( " T r o a s " S e n e k i). Dramat p r z e z n a - ozony d la u ozo ze n ia wydarzeń na dworze polskim pisan y b y ł wed l e " s z k o ln e j p o e t y k i " (obrazy scen ic zn e z długim i deklam acja m i) . Romansowe w ą t k i, m i ło ś ć , r o l e k o b ie c e - o t o , co o d ró żn ia t ę soenę od a n a l o g i o z n e j w szko ła ch zakonnych.
W Leszn ie pokazano k i l k a dramatów h i s t o r y c z n y c h , z k tó r y c h i n t e r p r e t a c j i można wysnuć: n i e s t a ł o ś ć f o r t u n y » k o n ie c z n o ś ć ka ry za występek. Dwa b l i ż e j znane dramaty t o A . D e V a l e n t i i "T u r b o " , malujący b u r z liw e lo s y f i l o z o f a n ie m ie o k ie g o , z n a j d u ją c e go sens ż y c i a w nauce i cnotach c h r z e ś c i j a ń s k i c h , o r a z D .K .L o
-h e n s t e i n a , op a r ty na senekańskim sc-hemacie g ry n a m ię t n o ś c i, z b r o d n i - z a w ie r a ją c y " s z k o ln y m o r a ł": ukaranie in t r y g a n t ó w , o o a l e n i e w i e l k i e j m i ł o ś c i .
Doo. dr hab. Wanda Roszkowska
SPOŁECZNE FU N K C JE LITERATURY I PARALITERATURY Konferencja naukowa, Warszawa, 26-28 marca T973 r.
S e s ja ,z o r g a n iz o w a n a p r z e z Praoownię Badań nad L i t e r a t u r ą Współozesną IBL PAR pod kierunkiem p r o f . S te fa n a Ż ó ł k i e w s k i e g o , b y ł a kolejnym rekonesansem badawozym na t e r e n p rob lem a ty k i wskazanej w t y t u l e . Wię kszość r e f e r e n t ó w sprowadzała spo ł e c z n e funkojonowanie l i t e r a t u r y i form pogranioznyoh do spo łe c z n y c h norm o d b io r u tekstów . Norm d w oja kiego r o d z a j u : w p i sanych w daną wypowiedź znakową i j e j k o n te k s t kulturowy d y - ' r e k ty w i n t e r p r e t a c y j n y c h ( r e f e r a t y p r o f . J e r z e g o Ziomka, doo. d ra Edwarda B a lc e r z a n a , mgra Bogdana Klukowskiego, mgra Ma r i a n a P ł a o h e o k i e g o ) o r a z , z d r u g i e j stron y - norm k s z t a ł t u j ą cych o d b ió r jako s y t u a c j ę sp ołe czn ą w znao znej m ierz e n i e z a l e ż n ą od z a w a r t o ś c i komunikatu ( r e f e r a t y dra K r z y s z t o f a Dmi- t r u k a i mgra Janusza L a l e w i c z a ) . Wspomniane p o s u n ię o ie badaw cz e o k a z a ło s i ę t r a f n e w o b eo n e j, o i ą g l e j e s z c z e w stęp n ej f a z i e r e f l e k s j i nad funkcjonowaniem l i t e r a t u r y : pomaga w ł a ś o i -w ie p o s t a -w ić problem - a l e go n ie r o z -w i ą z u j e . T o t e ż p o j ę o i e " s p o łe c z n y o h f u n k o j i " t e k s t u l i t e r a o k i e g o ozy p a r a l i t e r a o k i e - go p o j a w i a ł o s i ę w w ys tą p ie n ia o h r e f e r e n t ó w i dyskutantów r a c z e j o k a z j o n a l n i e , w sposób d a l e k i od a r t y k u l a c j i j e d n o l i t e g o , o d n ie s io n e g o do h i s t o r y c z n i e o k re ś lo n y c h kolektywów o d - b i o r c z y o h paradygmatu f u n k o j i .
N ie oznaoza t o , że r e f e r a t o m wygłoszonym podozas s e s ji bra kowało t e o r e t y c z n e j kon se k w en c ji. P r z e o i w n i e : obok in d y w id u a l nych, zróżnió owanyoh programów m eto d o lo g ic z n y c h , dodatkową klamrą s p i ą ł t e k s t y B a lc erz a n a , L a l e w i c z a , B m it r u k a ,a jp o ś r e d
-ł
