Charakterystyka wybranych postaw społecznych w Polsce : analiza statystyczna

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 847. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2011. Michał Major Katedra Statystyki. Paweł Ulman Katedra Statystyki. Charakterystyka wybranych postaw społecznych w Polsce. Analiza statystyczna 1. Wstęp Zmiana ustroju politycznego w Polsce w 1989 r. spowodowała przeobrażenie struktur gospodarczych. Zmieniły się także postawy społeczne poszczególnych obywateli oraz postawy całych grup społecznych w związku z kształtowaniem się społeczeństwa obywatelskiego. Celem pracy jest scharakteryzowanie postaw społecznych Polaków po 15 latach demokracji, w rok po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej. 2. Postawa oraz kształtujące ją czynniki Definicje postaw W literaturze przedmiotu można spotkać wiele różnych definicji pojęcia postawy: definicje oparte na tradycji behawiorystycznej lub psychologii uczenia, nawiązujące do koncepcji socjologicznej oraz do teorii poznawczych w psychologii1. W ujęciu behawiorystycznym zwraca się szczególną uwagę na zachowanie się człowieka i na jego reakcje na świat zewnętrzny, w tym instytucje i relacje 1. Zob. [Mika 1982, s. 111; Aronson, Wilson i Akert 1997, s. 309; Rudnicki 2000, s. 64]..

(2) Michał Major, Paweł Ulman. 6. społeczne. Chodzi tutaj głównie o zachowania powtarzające się i konsekwentne, pojawiające się zawsze w określonej sytuacji czy w związku z określonym przedmiotem. Najbardziej znane definicje behawiorystyczne sformułowali W.M. Fuson [1943], W.A. Scott [1959] i D. Droba [1933]. Wspólnym elementem tych propozycji jest to, że postawa jest określana jako pewnego rodzaju dyspozycje do zachowania się w określony sposób. W socjologii zwraca się uwagę na stosunek wykazującego daną postawę do przedmiotu, którego ona dotyczy. Postawa w tym ujęciu to najczęściej określony, względnie trwały stosunek emocjonalny lub krytyczny do przedmiotu, wyrażany w kategoriach pozytywnych, negatywnych lub neutralnych, bądź predyspozycje do posiadania go. Tego typu definicje opracowali m.in.: L.L. Thurstone i E.J. Chave [1929], H.A Murray i C.D. Morgan [1945], M. Fishbein [1965], K. Obuchowski [1982] oraz J. Reykowski [1973]. W teoriach poznawczych w psychologii podkreśla się, że postawa to nie tylko określone zachowanie czy stosunek krytyczny lub emocjonalny wobec danego przedmiotu, lecz również odnoszące się do niego elementy poznawcze. Postawy w tym ujęciu definiowali: S.E. Asch [1952], M.J. Rosenberg [1962], D. Krech i R.S. Crutchfield [1947], M.B. Smith [1947], S. Nowak [1973], M. Marody [1976], T. Mądrzycki [1970] oraz S. Mika [1982, 1998]. Każda postawa musi mieć określony przedmiot odniesienia, który może mieć charakter fizyczny lub społeczny. Na postawę wobec określonego przedmiotu składają się tendencje do zachowania się w określony sposób, związane z nim emocje oraz procesy poznawcze. Zachowanie wobec przedmiotu wynika z postawy, choć często pomiędzy postawą a zachowaniem występuje rozbieżność. Pomiar postaw Postawy klasyfikuje się na podstawie znaku: plus określa postawę przychylną wobec przedmiotu, minus – postawę negatywną, a zero oznacza niezdecydowanie w danej kwestii. W badaniach postaw społecznych czasami istotna jest również ich siła. Ocenia się ją, wyodrębniając wśród pozytywnych i negatywnych postaw kilka stopni pośrednich, takich jak: silnie ujemna (lub dodatnia), średnio ujemna (lub dodatnia), słabo ujemna (lub dodatnia). Niekiedy tworzy się jeszcze bardziej rozbudowane skale postaw2. Postawy społeczne można badać na wiele sposobów. Wśród najczęściej stosowanych technik wymienia się obserwację zachowania oraz zadawanie pytań, które jest łatwiejsze i w związku z tym częściej przeprowadzane. Może przybrać formę wywiadu, najczęściej jednak przygotowywane są ankiety. W prezentowaWielostopniowe skale pomiarowe to np. skala Thurstone’a i skala Stillwella [Mika 1998, s. 123]. 2.

(3) Charakterystyka wybranych postaw społecznych…. 7. nej analizie badanie postaw społecznych oparto właśnie na danych ankietowych, pochodzących z polskiego generalnego sondażu społecznego (PGSS). Pytania mogą mieć formę otwartą, gdy respondentowi daje się dużą swobodę w formułowaniu odpowiedzi, lub skategoryzowaną – wówczas ankietowany ma możliwość wyboru jednego z proponowanych wariantów. Czynniki kształtujące postawy Czynniki kształtujące postawy mogą mieć charakter zewnętrzny (np. uwarunkowania społeczno-kulturowe) lub wewnętrzny (np. osobiste doświadczenia badanego). Postawy mogą kształtować się pod wpływem informacji pochodzących od innych osób lub rozpowszechnianych przez środki masowego przekazu. Ważnym zagadnieniem jest kształtowanie i zmiana postawy. W procesie tym szczególną rolę odgrywają: nadawca (źródło informacji), przekaz, kanał i odbiorca. Nadawcą jest zawsze osoba mająca określony punkt widzenia, prezentująca jakąś postawę, dążąca do ukształtowania u innych ludzi określonych postaw lub do zmiany już ukształtowanych. Nadawca przekazuje pewien komunikat w celu modyfikacji postaw odbiorcy tego przekazu. Może on mieć formę werbalną lub obrazową. Komunikat nadawcy jest przekazywany określonym kanałem (słuchowym, wzrokowym, dotykowym lub węchowym) do odbiorcy, który po otrzymaniu przekazu ocenia go i reaguje na niego emocjonalnie, niekiedy modyfikuje jego treść, by następnie go zaakceptować lub odrzucić, a co za tym idzie, zmienić swoją postawę lub pozostać przy dotychczasowej. Cały ten proces przebiega w otoczeniu – środowisku społecznym, które aktywnie kształtuje postawy społeczne. Z badań wynika, że w procesie kształtowania i zmiany postaw dużą rolę odgrywają cechy nadawcy, przekazu, kanału oraz odbiorcy. Główną cechą nadawcy wpływającą na jakość przekazu jest jego wiarygodność. Istotną cechą przekazu, decydującą o kształtowaniu postaw, jest jego treść oraz liczba zawartych w nim argumentów, a także to, czy jest on jednostronny, czy dwustronny, tzn. czy przedstawiony jest tylko pożądany typ postawy, czy też inne, sprzeczne typy postaw, a wybór pozostawia się odbiorcy. Na efektywność przekazu wpływa również to, czy zawarte w nim argumenty mają charakter emocjonalny, czy racjonalny. O skuteczności przekazu decydują także cechy odbiorcy kształtowane przez środowisko społeczne: rodzinę oraz grupę społeczną, w której się dorasta, a następnie pracuje lub do której się aspiruje. Z uwagi na ograniczoną dostępność danych statystycznych w empirycznej części opracowania zdecydowano się zaprezentować tylko przegląd wybranych cech i czynników kształtujących postawę społeczną. Nie badano wpływu wszystkich czynników oddziałujących na elementy kształtujące postawę, takich jak wiarygodność nadawcy, jakość kanału przesyłu informacji itd..

(4) 8. Michał Major, Paweł Ulman. Postawy a preferencje Z pojęciem postawy jest również związane pojęcie preferencji, które należy rozumieć jako relacje między postawami wobec przedmiotów tej samej kategorii (np. wobec produktów różnych marek), stanowiące swego rodzaju skalę ocen. Preferencje definiuje się jako pewnego rodzaju system ocen i priorytetów, który pozwala jedne z dóbr i usług cenić wyżej niż inne i substytuować je w określonym stosunku i w określonych granicach. Preferencje zależą od wielu czynników, wśród których wymienia się: poziom dochodów, status społeczny, pozycję socjalną, miejsce zamieszkania, wykształcenie, płeć, zawód i inne czynniki decydujące o pozycji jednostki w społeczeństwie. 3. Źródła danych oraz wyniki empirycznego badania postaw społecznych Analizę procesu kształtowania się postaw społecznych przeprowadzono na podstawie danych pochodzących z PGSS, którego celem jest systematyczny pomiar trendów i skutków zmian społecznych w Polsce [Cichomski, Jarzyński i Zieliński 2006]. Początkowo badanie to było przeprowadzane corocznie, od 1992 r., a następnie co kilka lat. Podczas przygotowywania tej pracy najbardziej aktualne dane dotyczyły 2005 r. – na podstawie indywidualnych wywiadów z reprezentatywną grupą dorosłych Polaków, wylosowaną na podstawie bazy PESEL, uzyskano 1277 obserwacji odnoszących się do różnych cech tych osób, ich gospodarstw domowych oraz poglądów. Do zasadniczego badania postaw społecznych dołączono wówczas dodatkowy moduł, zawierający pytania dotyczące społeczeństwa obywatelskiego. Uzyskane wyniki stały się punktem wyjścia analizy postaw społecznych w Polsce. Zbiór danych liczący 1277 obserwacji ze statystycznego punktu widzenia jest wystarczający do wnioskowania o postawach społecznych dorosłych Polaków. Korzystając z odpowiednich metod statystycznych, autorzy podjęli próbę scharakteryzowania postaw i preferencji społecznych Polaków 15 lat po transformacji systemowej oraz określenia czynników różnicujących te postawy. Należy podkreślić, że zróżnicowanie jest wynikiem procesu kształtowania postaw w danym momencie. Nie zawsze czynnik różnicujący jest jedynym i najważniejszym czynnikiem kształtującym postawy. Określenie czynników kształtujących postawy wymaga przeprowadzenia specjalnych badań statystycznych. Dostępny zbiór informacji z PGSS nie jest w tym zakresie wystarczający..

(5) Charakterystyka wybranych postaw społecznych…. 9. W badaniach uwzględniono następujące zmienne3: – CT1A: na ile ważne w byciu dobrym obywatelem jest konsekwentne uczestniczenie w wyborach? – CT1B: na ile ważne w byciu dobrym obywatelem jest konsekwentne nieuchylanie się od płacenia podatków? – CT1C: na ile ważne w byciu dobrym obywatelem jest konskwentne przestrzeganie prawa? – CT1E: na ile ważne w byciu dobrym obywatelem jest działanie w stowarzyszeniach społecznych lub politycznych? – CT3A: czy respondent podpisał petycję? – CT3C: czy respondent brał udział w demonstracji? – CT3D: czy respondent uczestniczył w spotkaniu lub zgromadzeniu politycznym? – CT4A: czy respondent należy do partii politycznej? – CT4B: czy respondent należy do związku zawodowego? – CT6A: na ile respondent zgadza się ze stwierdzeniem, że ludzie tacy jak on nie mają nic do powiedzenia, jeśli chodzi o działania rządu? – CT8: jaki jest stopień zainteresowania polityką? – CT23A: jak obecnie funkcjonuje w Polsce demokracja? Zmienne CT1A–CT1E oraz CT6A, CT8 i CT23A opisują poglądy respondenta w różnych kwestiach, zmienne CT3A–CT4B dotyczą natomiast konkretnych podjętych przez niego działań. Pierwszy zbiór zmiennych określa więc raczej preferencje respondenta w zakresie kształtowania społeczeństwa obywatelskiego, a drugi zbiór odnosi się do aktywności podejmowanej na rzecz tego społeczeństwa (określonych zachowań). Analizę odpowiedzi respondentów przeprowadzono z uwzględnieniem pięciu kategorii: wieku respondenta (wyróżniono 4 klasy: 29 lat i mniej, od 30 do 39 lat, od 40 do 49 lat, 50 lat i więcej), płci, wykształcenia (4 klasy: co najwyżej podstawowe, zasadnicze zawodowe, średnie, wyższe), sytuacji na rynku pracy (4 klasy: pracuje, bezrobotny, emeryt lub rencista, inna) oraz dochodu na osobę w gospodarstwie (4 klasy – grupy kwartylowe). W związku z dużą liczbą uzyskanych wyników dokładnie zostaną przedstawione jedynie najciekawsze. W pozostałych przypadkach uzyskane rezultaty zostaną tylko krótko opisane. Wszystkie badane struktury zostały oszacowane przy użyciu wag załączonych do oryginalnego zbioru danych. Pozwalają one na uzyskanie wyników analizy reprezentatywnych dla całej zbiorowości dorosłych Polaków. Oznaczenia zmiennych są zgodne z użytymi w zbiorze danych i załączonej do niego księdze kodów PGSS. 3.

(6) Michał Major, Paweł Ulman. 10. Na początek poddano analizie bezwarunkowe (ogólne) odpowiedzi dotyczące poglądów respondenta w zakresie postaw obywatelskich. W tabeli 1 zaprezentowano strukturę odpowiedzi respondentów na pytania CT1A–CT1C oraz CT1E. Trzy filary sprawnie funkcjonującego demokratycznego państwa (udział w wyborach, ponoszenie obciążeń podatkowych oraz przestrzeganie prawa) są dla większości respondentów ważne lub bardzo ważne. Najwięcej wątpliwości dotyczyło ważności udziału społeczeństwa w wyborach. W dużej mierze wynik ten koresponduje z przekonaniem respondentów o braku wpływu na działania rządu (rys. 1). Okazuje się, że prawie 80% z nich postrzega swój głos jako nieistotny. Tabela 1. Struktura odpowiedzi respondentów na pytania CT1A–CT1C oraz CT1E (w %) Na ile ważne w byciu dobrym obywatelem jest: aktywne uczestStopień ważności branie udziału płacenie przestrzeganie nictwo w stow wyborach podatków prawa warzyszeniach 1 – w ogóle nieważne 3,47 1,76 0,42 8,44 2 2,88 1,18 0,25 8,84 3 5,84 2,18 0,91 11,27 4 11,56 7,62 4,26 22,14 5 12,98 11,31 6,58 18,99 6 20,49 23,61 20,83 11,85 7 – bardzo ważne 39,78 48,93 65,43 11,02 Trudno powiedzieć 2,99 3,40 1,32 7,45 Ogółem 100,00 100,00 100,00 100,00. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z PGSS z 2005 r.. Nieco odmienny jest rozkład oceny stopnia ważności aktywnego uczestnictwa w stowarzyszeniach społecznych lub politycznych. Mniej więcej tyle samo osób ocenia tę formę aktywności społecznej jako mało istotną oraz jako ważną. Podczas gdy w wypadku wcześniej opisanych aspektów bycia dobrym obywatelem większość respondentów uważała je za bardzo ważne, to w wypadku aktywności w stowarzyszeniach stopień ważności jest w odczuciu najliczniejszej grupy respondentów umiarkowany (najczęściej respondenci wskazywali na 4. poziom ważności w skali od 1 do 7). Spora grupa respondentów nie potrafiła wyrazić swego zdania na ten temat. Jeśli rozpatrzy się kształtowanie się omawianych struktur ze względu na opisywane czynniki (w pięciu przekrojach), można zauważyć pewne prawidłowości4. O istotności wpływu danego czynnika na różnicowanie badanych struktur wnioskowano na podstawie statystyki chi-kwadrat, użytej w teście niezależności chi-kwadrat. Jako standardowy 4.

(7) Charakterystyka wybranych postaw społecznych…. 11. Kobiety i mężczyźni w podobny sposób postrzegają ważność udziału w wyborach (χ2 = 7,88; p = 0,247)5, płacenia podatków (χ2 = 6,23; p = 0,398) oraz przestrzegania prawa (χ2 = 2,73; p = 0,605) – test niezależności chi-kwadrat nie dał podstaw do odrzucenia w żadnym z tych przypadków hipotezy o niezależności postaw kobiet i mężczyzn odnośnie do badanych aspektów życia społecznego. Mężczyźni w nieco większym stopniu niż kobiety uznają kwestię aktywności w stowarzyszeniach społecznych lub politycznych za ważną. Ponad 10% kobiet nie było w stanie wyrazić swej opinii na ten temat, podczas gdy mężczyzn – około 4,5%. Test chi-kwadrat nie daje jednak podstaw do odrzucenia hipotezy o braku zależności między opinią na temat członkostwa w stowarzyszeniach społecznych lub politycznych a płcią respondentów (χ2 = 7,14; p = 0,308). Najważniejszymi czynnikami różnicującymi poglądy na omawiane aspekty bycia dobrym obywatelem są wiek i wykształcenie respondenta. W prawie wszystkich przypadkach istotnie wpływały one na poglądy ankietowanych. Im wyższy poziom wykształcenia, tym ważniejszy jest dla respondenta udział w wyborach (χ2 = 30,27; p = 0,035) i mniej ważny jest aktywny udział w stowarzyszeniach (χ2 = 36,90; p = 0,005). Respondenci niezależnie od wykształcenia mają podobne opinie na temat ważności przestrzegania prawa (χ2 = 20,88; p = 0,052), a szczególnie kwestii nieuchylania się od płacenia podatków (χ2 = 11,87; p = 0,456). Największe problemy z wyrażeniem swojego zdania mieli respondenci o niższym poziomie wykształcenia (w niektórych przypadkach stanowili oni 19%). Wraz ze wzrostem wieku respondentów wzrasta także poczucie ważności wszystkich omawianych kwestii. Po przeprowadzeniu testu niezależności chi-kwadrat odrzucono hipotezę o braku zależności między opiniami na te tematy a wiekiem respondentów. Jedynie w wypadku poglądów dotyczących przestrzegania prawa można się wahać, czy utrzymać, czy odrzucić hipotezę o braku związku z wiekiem (χ2 = 20,18; p = 0,064). Podobnie jak z wykształceniem: wraz ze wzrostem wieku respondenta zwiększa się niezdecydowanie. W przekroju ze względu na sytuację respondenta na rynku pracy nie uwidaczniają się szczególnie wyraźne różnice badanych struktur. W wypadku wszystkich rozpatrywanych aspektów postawy społecznej (CT1A–C oraz CT1E) po przepropoziom istotności przyjęto wartość 0,05. Test chi-kwadrat wymaga odpowiedniej liczby obserwacji w poszczególnych polach tablicy kontyngencji (co najmniej 6; zob. [Kot, Sokołowski i Jakubowski 2007, s. 294]). W związku z tym połączono niektóre kategorie cech (czynników) poddanych analizie. Przy wyznaczaniu wartości statystyki chi-kwadrat nie uwzględniono ponadto kategorii „trudno powiedzieć”.. W nawiasach podano wartość statystyki chi-kwadrat w teście niezależności chi-kwadrat oraz odpowiadający jej – przy odpowiednich stopniach swobody – poziom prawdopodobieństwa testowego. Oczywiście, test chi-kwadrat pozwala stwierdzić istnienie zależności między cechami, nie umożliwia jednak określenia ewentualnego kierunku zależności. Wszystkie wnioski na ten temat zostały wyciągnięte na podstawie bezpośredniej analizy uzyskanych tabel kontyngencji. 5.

(8) Michał Major, Paweł Ulman. 12. wadzeniu testu niezależności chi-kwadrat odrzucono jednak hipotezę o ich niezależności od sytuacji materialnej respondenta (najwyższy poziom prawdopodobieństwa testowego wynosił 0,017). Z bardziej szczegółowej analizy wynika, że jeśli respondent jest bezrobotny, poszczególne aspekty bycia dobrym obywatelem są dla niego mniej ważne niż w innych grupach społecznych. Najczęściej jako istotne postrzegają te kwestie emeryci i renciści, co koresponduje z analizą wpływu wieku na te opinie. Okazuje się, że dochód na osobę nie ma wpływu na poszczególne odpowiedzi, poza tymi dotyczącymi udziału w wyborach (χ2 = 22,68; p = 0,031): wraz ze wzrostem zamożności zwiększa się chęć uczestniczenia w wyborach. Zdecydowana większość respondentów nie podejmowała konkretnych działań na rzecz społeczeństwa obywatelskiego (tabela 2). Zazwyczaj około 90% osób (w wypadku pytania o przynależność do partii politycznych – ponad 99%) nie wykazywało aktywności obywatelskiej w badanym zakresie. Zastanawiający jest również duży udział osób, które wykluczają możliwość podjęcia takiej aktywności – w każdym przypadku wynosi on więcej niż 50%. Tabela 2. Odpowiedzi respondentów na pytania CT3A, CT3C, CT3D i CT4A, CT4B (w %) Pytanie:. Pytanie:. czy brał Opcja Opcja czy należy czy należy czy brał odpowiedzi czy podpisał udział w de- udział w spo- odpowiedzi do partii do związku tkaniu polipetycję monstracji? politycznej? zawodowego? tycznym?. Tak, ostatni rok Tak, wcześniej Nie, nie wyklucza. Nie i wyklucza. Trudno powiedzieć. Ogółem. 6,54. 0,74. 0,95. 6,38. 3,91. 4,58. 32,47. 21,09. 24,07. 52,81. 73,23. 69,56. 1,80. 1,04. 0,85. 100,00. 100,00. 100,00. Tak, aktywny. Tak, nieaktywny. Nie, ale należał. Nie, nie należał. Trudno powiedzieć. Ogółem. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z PGSS z 2005 r.. 0,21. 2,03. 0,48. 5,67. 7,47. 29,10. 91,51. 62,84. 0,33. 0,36. 100,00. 100,00. Kobiety są mniej aktywne. Częściej także wykluczają możliwość podjęcia aktywności. Zdecydowanie częściej niż mężczyźni wykluczają możliwość udziału w demonstracji lub spotkaniu politycznym. Ponad 95% kobiet nie należy i nigdy nie należało do partii politycznej (mężczyzn – około 87%). Odnośnie do każdej z opisywanych aktywności w teście chi-kwadrat odrzucono hipotezę o braku zależności od płci. Najmniejszy poziom tego zróżnicowania (mierzony.

(9) Charakterystyka wybranych postaw społecznych…. 13. wartością prawdopodobieństwa testowego dla statystyki χ2) obserwuje się jednak w wypadku działalności w związkach zawodowych. Podobnie w jak w wypadku odpowiedzi przedstawionych w tabeli 1 wykształcenie respondenta oraz jego wiek są najważniejszymi czynnikami różnicującymi postawy społeczne w zakresie podejmowanej aktywności. Im wyższy jest poziom wykształcenia, tym większa aktywność we wszystkich analizowanych obszarach oprócz przynależności do partii politycznych (w tym przypadku test chi-kwadrat nie prowadzi do odrzucenia hipotezy o braku zależności między przynależnością do partii i poziomem wykształcenia – prawdopodobieństwo testowe wynosi 0,102). Ponadto osoby z wyższym wykształceniem rzadziej wykluczają możliwość podjęcia danego działania. Gdy czynnikiem różnicującym jest wiek, obserwuje się nieco odmienną sytuację. Zazwyczaj starsze osoby częściej niż młode podejmują aktywność na rzecz społeczeństwa, ale jednocześnie zdecydowanie częściej starsi respondenci wykluczają możliwość uczestnictwa w analizowanych działaniach. Młodsi członkowie społeczeństwa są zatem mniej aktywni, ale nie wykluczają podejmowania działań. Starsi ludzie częściej należą lub należeli do partii politycznych bądź związków zawodowych. Młodych osób zrzeszonych w partiach lub związkach (obecnie lub w przeszłości) jest mniej niż ludzi starszych, m.in. dlatego że młodzi respondenci nie zdążyli jeszcze podjąć decyzji o aktywności społecznej, nie można więc z przekonaniem stwierdzić, iż młodzi Polacy nie chcą działać społecznie. Po przeprowadzeniu testu dotyczącego braku zależności badanej aktywności społecznej od wieku respondenta zdecydowanie odrzucono tę hipotezę w wypadku każdej z wymienionych aktywności. Grupy dochodowe niejednoznacznie różnicują analizowane postawy społeczne. Liczba osób należących do partii politycznych wzrasta wraz ze zwiększaniem się dochodu na osobę w gospodarstwie domowym, podobnie jest z przynależnością do związków zawodowych. W obydwu przypadkach w wyniku przeprowadzenia testu statystycznego odrzucono hipotezę o braku zależności podejmowania tych działań od dochodu (prawdopodobieństwo testowe nie przekroczyło 0,005). Jeśli chodzi o pozostałe pola aktywności, nie stwierdzono takiej zależności. Jedyną grupą, w której udzielono odmiennych odpowiedzi na pytania dotyczące analizowanych kwestii ze względu na sytuację na rynku pracy, są emeryci i renciści. Podobne wyniki otrzymano w grupie ludzi starszych. W pozostałych przypadkach nie zaobserwowano istotnych różnic struktur odpowiedzi – były one podobne do tych uzyskanych w grupie młodszych respondentów. Można jednak zauważyć, że w każdym obszarze działalności osoby pracujące podejmują aktywność częściej niż osoby bezrobotne. Zastosowanie testu chi-kwadrat pozwoliło na odrzucenie hipotezy o braku zależności między określonymi formami aktywności i sytuacją respondenta na rynku pracy, przede wszystkim z powodu odmienności wyników uzyskanych w grupie emerytów i rencistów..

(10) Michał Major, Paweł Ulman. 14. Na aktywną postawę społeczną mogą mieć wpływ przekonania dotyczące skuteczności podejmowania działań. Poproszono respondentów o ustosunkowanie się do stwierdzenia o braku wpływu na działania rządu. Wyniki zaprezentowano na rys. 1. Okazuje się, że 3/4 społeczeństwa wątpi w to, że ma wpływ na działalność rządu, a jedynie 15% uważa inaczej. W grupach kobiet i mężczyzn nie występują zasadnicze różnice opinii na ten temat (χ2 = 1,79; p = 0,618). Zależą one jednak od wykształcenia i wieku respondenta (odpowiednio: χ2 = 40,50, p = 0,000; χ2 = 49,22, p = 0,000). Im respondent jest lepiej wykształcony oraz im jest młodszy, tym mniej sceptycznie odnosi się do możliwości wpływania na działalność rządu. Dochód na osobę w gospodarstwie domowym, chociaż w mniejszym stopniu, również wpływa na przekonania dotyczące tej kwestii (χ2 = 17,52; p = 0,041): im lepsza sytuacja finansowa, tym większe przekonanie o wpływie na działania rządu. Bezrobotni oraz emeryci i renciści częściej uważają, że ich głos nie ma znaczenia (χ2 = 55,90; p = 0,000). W wypadku emerytów i rencistów wpływa na to nie tylko sytuacja materialna, lecz także wiek. Zdecydowanie się nie zgadzam 3 Nie zgadzam się 12. Trudno powiedzieć 2. Ani się zgadzam, ani się nie zgadzam 8. Zdecydowanie się zgadzam 36. Zgadzam się 39. Rys. 1. Struktura odpowiedzi na pytanie: „Czy zgadzasz się ze stwierdzeniem, że ludzie tacy jak ty nie mają wpływu na działania rządu?” (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z PGSS z 2005 r.. Jeśli chodzi o zmienną CT8, dotyczącą zainteresowania polityką, okazuje się, że 3,32% respondentów jest bardzo zainteresowanych. Polityka dość interesuje 30,18% z nich, niezbyt interesuje – 47,84%, a w ogóle nie jest nią zainteresowanych 17,58% badanych osób. Jedynie 1,07% respondentów miało trudności z udzieleniem jednej z wymienionych odpowiedzi. Z testu niezależności chi-kwadrat oraz analizy tabel kontyngencji wynika, że polityką bardziej interesują.

(11) Charakterystyka wybranych postaw społecznych…. 15. się mężczyźni niż kobiety (około 44% mężczyzn i około 24% kobiet), a ponadto głównie respondenci z wyższym wykształceniem (ponad 51% i tylko około 25% z wykształceniem co najwyżej podstawowym), raczej ludzie starsi (około 38% osób w wieku 50 lat i starszych oraz około 28,5% do 30 lat), zamożni (około 44% respondentów z gospodarstw o dochodach na osobę z czwartej grupy kwartylowej, czyli najbogatszych, oraz około 26% respondentów z najbiedniejszych gospodarstw) oraz osoby niebędące bezrobotne (około 36% pracujących i należących do grupy emerytów lub rencistów, a tylko około 27% bezrobotnych). W każdym z omówionych przypadków w wyniku przeprowadzenia testu niezależności chi-kwadrat jednoznacznie odrzucono hipotezę o braku zależności między zainteresowaniem polityką a cechami respondenta. Opinie respondentów na temat stanu demokracji w Polsce są niejako podsumowaniem i uogólnieniem ich poglądów dotyczących opisanych kwestii. Na rys. 2 przedstawiono strukturę odpowiedzi respondentów. 25. 23,36. 20 15. 12,99. 10. 6,21. 11,92. 9,81. 7,93. 8,18 4,76. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Trudno powiedzieć. 0,56 0,63 1. Bardzo dobrze. 0. Bardzo słabo. 5. 4,75. 8,89. Rys. 2. Struktura odpowiedzi na pytanie: „Jak funkcjonuje obecnie demokracja w Polsce?” (w %) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z PGSS z 2005 r.. W społeczeństwie przeważa opinia o słabej kondycji demokracji w Polsce. Przyjmując ocenę 5 za rozgraniczającą negatywną i pozytywną opinię, należy stwierdzić, że prawie 45% respondentów uważa, iż demokracja w Polsce funkcjonuje słabo. Jedynie około 24% jest innego zdania. Negatywne opinie na ten temat częściej występują w odpowiedziach ludzi starszych (48,39% osób z najstarszej grupy wiekowej źle ocenia demokrację w Polsce, a w grupie najmłodszych respon-.

(12) Michał Major, Paweł Ulman. 16. dentów – 36,56%), słabiej wykształconych (47% respondentów z wykształceniem co najwyżej podstawowym, 36,5% z wykształceniem wyższym), mniej majętnych (48,5% najbiedniejszych respondentów, 36,35% najbogatszych) oraz bezrobotnych (53,46% bezrobotnych, 43,3% pracujących). Jedynie płeć nie różnicuje ocen demokracji w Polsce, co potwierdzono także testem chi-kwadrat (χ2 = 3,09; p = 0,378). 4. Model probitowy w analizie determinant poglądów respondentów w kwestiach społecznych Model probitowy jest jednym z modeli opisujących prawdopodobieństwo zachowania się (wyboru, opinii) określonego obiektu ekonomicznego. Zachowanie się takiego obiektu jest rejestrowane w zmiennej dyskretnej, która może być binarna lub wielomianowa. W tym drugim przypadku wybory lub opinie respondenta mogą podlegać jakiemuś uporządkowaniu lub nie. Jeżeli podlegają, należy zastosować wielomianowy model kategorii uporządkowanych (multinomial ordered probit model). Taka sytuacja ma miejsce w analizie poglądów respondentów, poproszono ich bowiem o ustosunkowanie się do określonych stwierdzeń (np. zawartych w zmiennych CT1A–C i CT1E oraz w CT6A, CT8 i CT23A), dając możliwość wyboru z kilku (więcej niż dwóch) uporządkowanych odpowiedzi: zdecydowanie się zgadzam, zgadzam się, ani się nie zgadzam, ani zgadzam, nie zgadzam się oraz zdecydowanie się nie zgadzam. Dysponując charakterystykami respondentów i ich gospodarstw domowych, można oszacować model umożliwiający wskazanie, która z tych charakterystyk i w jaki sposób wpływa na prawdopodobieństwo udzielenia jednej z możliwych odpowiedzi. Istnieje więc także możliwość modelowania struktury odpowiedzi. Wielomianowy model kategorii uporządkowanych może być probitowy lub logitowy6. W pracy zdecydowano się oszacować model probitowy. Prawdopodobieństwo wystąpienia danej wartości zmiennej dyskretnej jest w nim określone za pomocą dystrybuanty standaryzowanego rozkładu normalnego (por. [Greene 1993, s. 673]): P(Y = 1) = Φ(−β ' x). P(Y = 2) = Φ(−β ' x + β1 ) − Φ(−β ' x) P(Y = 3) = Φ(−β ' x + β 2 ) − Φ(−β ' x + β1 ) . P(Y = j) = 1 − Φ(−β ' x + β j−1 ),. (1). 6 Uogólnieniem modelu probitowego i logitowego jest model wielomianowy II rzędu z rozkładem t Studenta, którego aspekty teoretyczne oraz zastosowanie w analizie niespłacalności kredytów przedstawił J. Marzec [2008]..

(13) Charakterystyka wybranych postaw społecznych…. 17. gdzie: Φ – dystrybuanta standaryzowanego rozkładu normalnego, β – wektor oszacowanych parametrów, β1, …, βj – oszacowane stałe. Dodatnia wartość parametru β dla danej zmiennej objaśniającej x (przy jej rosnących wartościach) powoduje zwiększanie się prawdopodobieństwa wystąpienia pierwszej wartości zmiennej objaśnianej Y oraz zmniejszanie prawdopodobieństwa dla ostatniej – j. Zmiany prawdopodobieństwa wystąpienia środkowych wartości zmiennej objaśnianej są już niejednoznaczne. Nie można stwierdzić (znając oszacowanie parametru), w którym kierunku nastąpi zmiana prawdopodobieństwa w tych klasach. Innymi słowy, jednoznacznie można interpretować parametry odnoszące się do pierwszej i ostatniej klasy, a w wypadku całego zakresu zmiennej objaśnianej można przeprowadzić symulacje zmian w strukturze odpowiedzi na dane pytanie. Zbudowano wielowymiarowy model probitowy kategorii uporządkowanych dla trzech zmiennych objaśnianych: CT6A, CT8 oraz CT23A. Jako zmienne objaśniające wzięto pod uwagę wszystkie te czynniki, których wpływ na postawy społeczne analizowano we wcześniejszej części pracy. W wypadku takich czynników jak wiek i dochód na osobę rozpatrywano ich reprezentację za pomocą zmiennej ciągłej oraz z uporządkowanymi kategoriami, a także zespołu zmiennych zero-jedynkowych odpowiadających poszczególnym kategoriom zmiennej porządkowej (kategorią odniesienia dotyczącą wieku była klasa do 29 lat, a dochodu – klasa z pierwszej grupy kwartylowej). Zróżnicowanie wykształcenia respondentów określono zmienną porządkową oraz odpowiadającym jej zespołem zmiennych zero-jedynkowych (kategorią odniesienia było wykształcenie co najwyżej podstawowe). Sytuację na rynku pracy zakodowano w czterech zmiennych zero-jedynkowych (kategorią odniesienia była klasa osób będących pracownikami), a płeć ujęto w jednej zmiennej zero-jedynkowej (kategorią odniesienia były kobiety). Największe trudności napotkano podczas modelowania pierwszej ze zmiennych objaśniających (CT6A), odnoszącej się do oceny wpływu respondentów na działania rządu7. Ostateczne wyniki estymacji parametrów wielomianowego modelu probitowego kategorii uporządkowanych zaprezentowano w tabeli 38.. Zmienna CT6A (ustosunkowanie się respondentów do stwierdzenia o braku wpływu na działania rządu) poddana modelowaniu obejmuje cztery kategorie: 1 – zdecydowanie się zgadzam, 2 – zgadzam się, 3 – ani się zgadzam, ani się nie zgadzam, 4 – nie zgadzam się (tu połączono dwie ostatnie kategorie). 7. 8. W pracy przedstawiono jedynie ostateczne wyniki estymacji poszczególnych modeli..

(14) Michał Major, Paweł Ulman. 18. Tabela 3. Wyniki estymacji wielomianowego modelu probitowego kategorii uporządkowanych dla zmiennej CT6A Zmienna objaśniająca Stała 1 Stała 2 Stała 3 Wiek Wykształcenie średnie Wykształcenie wyższe. Ocena parametru –0,7730 0,3951 0,7041 –0,0107. 0,1053 0,1044 0,1058 0,0019. Wartość statystyki t –6,864 3,784 6,658 –5,728. Prawdopodobieństwo testowe 0,0000 0,0002 0,0000 0,0000. 0,1279. 0,0730. 1,753. 0,0797. 0,4084. 0,0907. 4,504. 0,0000. Błąd oceny. Test ilorazu wiarygodności: χ2 (3) = 73,28; p-value = 0,0000. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z PGSS z 2005 r.. Wyniki przedstawione w tabeli 3 potwierdzają istotną zależność między poglądami respondentów na temat ich wpływu na działania rządu a ich wiekiem oraz wykształceniem. Podobnie jak we wcześniejszej analizie płeć okazała się czynnikiem niewpływającym na poglądy respondentów. Nie udało się także podtrzymać hipotezy o istotnym wpływie dochodu oraz sytuacji respondenta na rynku pracy na wyrażane opinie. W wypadku dochodu – w ramach wcześniejszej analizy za pomocą testu niezależności chi-kwadrat – odrzucono hipotezę o braku zależności między poglądami i poziomem dochodu, prawdopodobieństwo testowe wynosiło wtedy jednak 0,041, a więc było bliskie przyjętemu poziomowi istotności testu (0,05). Wspomniane trudności modelowania zmiennej CT6A wynikają przede wszystkim z zasadniczych dysproporcji udzielanych odpowiedzi (zob. rys. 1) – 75% z nich odnosiło się do dwóch spośród pięciu kategorii. Modelowanie takiej struktury jest trudne. Zdecydowanie lepszy rezultat modelowania struktury odpowiedzi respondentów uzyskano w przypadku badania stopnia zainteresowania polityką (zmienna CT8)9. Wyniki zaprezentowano w tabeli 4. Z testu ilorazu wiarygodności wynika, że wprowadzone zmienne objaśniające wniosły istotne informacje do opisu kształtowania się struktury stopnia zainteresowania polityką. W modelu tym nie udało się podtrzymać hipotezy o istotnym wpływie dochodu na zainteresowanie polityką, chociaż we wcześniejszej analizie wpływu indywidualnych czynników taka zależność została wskazana. Może być to rezultatem skorelowania zmiennych objaśniających – w tym przypadku dochodu Zmienna CT8 obejmuje cztery kategorie: 1 – bardzo się interesuję, 2 – dość się interesuję, 3 – niezbyt się interesuję, 4 – w ogóle się nie interesuję. 9.

(15) Charakterystyka wybranych postaw społecznych…. 19. i poziomu wykształcenia. Wszystkie parametry modelu mają ujemne oceny. Z porównania tego wyniku ze wzorem (1) wynika, że przyrost wartości zmiennej objaśnianej przy ujemnym parametrze skutkuje zwiększaniem się prawdopodobieństwa wyboru przez respondenta pierwszej kategorii zmiennej objaśnianej i jednocześnie zmniejszaniem się prawdopodobieństwa wyboru ostatniej kategorii. Jak wspomniano, zmiany prawdopodobieństwa wyboru pośrednich kategorii przy zmianach wartości danej zmiennej objaśniającej nie są jednoznaczne. W związku z tym zwiększenie prawdopodobieństwa wyboru pierwszej kategorii zmiennej objaśnianej (bardzo interesuję się polityką) kosztem ostatniej (w ogóle się nie interesuję polityką) jest związane ze wzrostem poziomu wykształcenia oraz wieku respondenta. Mężczyźni bardziej niż kobiety interesują się polityką. Tabela 4. Wyniki estymacji wielomianowego modelu probitowego kategorii uporządkowanych dla zmiennej CT8 – model 1 Zmienna objaśniająca Stała 1 Stała 2 Stała 3 Wiek Wykształcenie zasadnicze zawodowe Wykształcenie średnie Wykształcenie wyższe Płeć. Ocena parametru –3,2277 –1,6990 –0,2699 –0,0096. 0,1611 0,1415 0,1360 0,0020. Wartość statystyki t –20,03 –12,00 –1,984 –4,858. Prawdopodobieństwo testowe 0,0000 0,0000 0,0472 0,0000. –0,3833. 0,0922. –4,156. 0,0000. –0,7550 –1,1124 –0,6082. 0,0907 0,1095 0,0650. –8,322 –10,16 –9,356. 0,0000 0,0000 0,0000. Błąd oceny. Test ilorazu wiarygodności: χ2 (5) = 200,48; p-value = 0,0000. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z PGSS z 2005 r.. W celu określenia wpływu wysokości dochodu na osobę w gospodarstwie domowym na poziom zainteresowania polityką oszacowano parametry drugiego modelu dla zmiennej CT8. Z góry przyjęto, że w modelu tym nie zostaną uwzględnione zmienne odnoszące się do wykształcenia. Wyniki estymacji tego modelu zaprezentowano w tabeli 5. Wprowadzenie do modelu kwartylowych klas dochodowych umożliwiło ukazanie zależności między poziomem zainteresowania polityką a zamożnością. Ujemne parametry oraz ich wzrastająca wartość w kolejnych klasach dochodu świadczą o tym, że zainteresowanie polityką zwiększa się wraz ze wzrostem dochodu. Wartość statystyki χ2 jest istotnie mniejsza niż we wcześniejszym modelu, czyli układ czynników wziętych pod uwagę w pierwszym modelu lepiej wyjaśnia zróżnicowanie zainteresowania polityką..

(16) Michał Major, Paweł Ulman. 20. Tabela 5. Wyniki estymacji wielomianowego modelu probitowego kategorii uporządkowanych dla zmiennej CT8 – model 2. –2,4398 –0,9715 0,4126. 0,1031 0,0784 0,0753. Wartość statystyki t –23,66 –12,39 5,481. –0,2782. 0,0915. –3,039. 0,0024. –0,3555. 0,0926. –3,838. 0,0001. –0,5381. 0,0910. –5,913. 0,0000. –0,5150. 0,0653. –7,883. 0,0000. Zmienna objaśniająca Ocena parametru Stała 1 Stała 2 Stała 3 2. grupa kwartylowa dochodu na osobę 3. grupa kwartylowa dochodu na osobę 4. grupa kwartylowa dochodu na osobę Płeć. Błąd oceny. Test ilorazu wiarygodności: χ (4) = 99,40; p-value = 0,0000. Prawdopodobieństwo testowe 0,0000 0,0000 0,0472. 2. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z PGSS z 2005 r.. Na koniec przeprowadzono modelowanie zmienną CT23A10, określającą opinie respondentów na temat demokracji w Polsce. Wyniki zestawiono w tabeli 6. Tabela 6. Wyniki estymacji wielomianowego modelu probitowego kategorii uporządkowanych dla zmiennej CT8 – model 1. –1,2587 –0,4874 0,6129 1,7909 –0,0132 0,1468 0,1942. 0,1243 0,1211 0,1219 0,1496 0,0022 0,0765 0,1022. Wartość statystyki t –10,12 –4,023 5,029 11,97 –6,102 1,918 1,900. 0,2234. 0,0798. 2,799. 0,0051. –0,1605. 0,0953. –1,685. 0,0920. Zmienna objaśniająca Ocena parametru Stała 1 Stała 2 Stała 3 Stała 4 Wiek Wykształcenie średnie Wykształcenie wyższe 4. grupa kwartylowa dochodu na osobę Osoba jest bezrobotna. Błąd oceny. Test ilorazu wiarygodności: χ2 (5) = 70,06; p-value = 0,0000. Prawdopodobieństwo testowe 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0551 0,0574. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z PGSS z 2005 r. 10 Do modelowania przyjęto pięć kategorii zmiennej: 1 – demokracja funkcjonuje bardzo słabo (1. i 2. kategoria pierwotnej zmiennej), 2 – demokracja funkcjonuje słabo (3. i 4. kategoria), 3 – demokracja funkcjonuje przeciętnie (5. i 6. kategoria), 4 – demokracja funkcjonuje dobrze (7. i 8. kategoria), 5 – demokracja funkcjonuje bardzo dobrze (9. i 10. kategoria)..

(17) Charakterystyka wybranych postaw społecznych…. 21. Jeśli przyjmie się poziom istotności testu równy 0,1, to wszystkie oszacowane parametry można uznać za istotnie różne od zera. Ujemny znak parametru stojącego przy zmiennej wiek świadczy o tym, że im dana osoba jest starsza, tym gorzej ocenia demokrację w Polsce. Osoby bezrobotne również mają gorszą opinię na ten temat niż pozostali respondenci. Dodatnie wartości parametrów pozostałych zmiennych wskazują na zwiększanie udziału pozytywnych ocen demokracji w Polsce wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia oraz zamożności respondenta. Parametr stojący przy zmiennej płeć okazał się nieistotny statystycznie, co dowodzi, że ocena demokracji nie zależy od płci respondenta. 5. Zakończenie Dokonano próby określenia wpływu wybranych czynników na kształtowanie postawy społecznej. Oprócz określonych postaw reprezentowanych w badaniu przez zmienne CT1A–CT1E oraz CT6, CT8 i CT23 ujęto zmienne opisujące korespondujące z tymi postawami zachowania (zmienne CT3A–CT4B). Potwierdziło to wniosek o dość częstej rozbieżności między postawą a zachowaniem. Deklaracje składane na etapie kształtowania postaw są następnie weryfikowane przez takie czynniki jak wiek, poziom dochodów czy wykształcenie. Potwierdziło się również, że kobiety są mniej skłonne do podejmowania działań i decyzji wiążących się z określonym ryzykiem. Zauważalny jest wzrost świadomości społecznej odpowiadający wzrostowi poziomu wykształcenia oraz wieku. Potwierdza to często sygnalizowaną w psychologii społecznej zależność dodatnią pomiędzy wykształceniem danej osoby a oddziaływaniem na nią racjonalnego przekazu. W stosunku do niektórych zmiennych zastosowano dwa podejścia do badania wpływu określonych czynników na wybrane poglądy respondentów w zakresie społeczeństwa obywatelskiego. Pierwsze polegało na zastosowaniu testu chi-kwadrat do stwierdzenia indywidualnego wpływu danego czynnika na określoną postawę, pogląd czy działanie respondentów. Drugim było podejście wielowymiarowe. Analiza wielowymiarowa jest trudniejsza zarówno pod względem specyfikacji modelu, jak i jego estymacji oraz interpretacji. Przeprowadzenie jej daje jednak możliwość całościowego ujęcia problemu i wykorzystania modelu do analiz symulacyjnych. Wyniki uzyskane za pomocą obu metod są zbieżne. Literatura Aronson E., Wilson T.D., Akert M.R. [1997], Psychologia społeczna. Serce i umysł, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań. Asch S.E. [1952], Social Psychology, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, New York..

(18) 22. Michał Major, Paweł Ulman. Cichomski B. (kierownik tematu), T. Jarzyński, M. Zieliński [2006], Polskie generalne sondaże społeczne. Skumulowany komputerowy zbiór danych 1992–2005, Instytut Studiów Społecznych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa. Droba D. [1933], The Nature of Attitudes, „Journal of Social Psychology”, vol. 4. Fishbein M. [1965], A Consideration of Beliefs, Attitudes and Their Relationships [w:] Current Studies in Social Psychology, red. L.W. Steiner, M. Fishbein, Holt, Rinehart and Winston, New York. Fuson W.M. [1943], Attitudes: A Note on the Concept and Its Research Context, „American Sociological Review”, vol. 7. Green W.H. [1993], Econometric Analysis, 2nd ed., Prentice-Hall, Inc., New York. Kot S.M., Sokołowski A., Jakubowski J. [2007], Statystyka. Podręcznik dla studiów ekonomicznych, Difin, Warszawa. Krech D., Crutchfield R.S. [1948], Theory and Problems of Social Psychology, McGraw-Hill, New York. Marody M. [1976], Sens teoretyczny a sens empiryczny pojęcia postawy, PWN, Warszawa. Marzec J. [2008], Bayesowskie modele zmiennych jakościowych i ograniczonych w badaniach niespłacalności kredytów, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków. Mądrzycki T. [1970], Psychologiczne prawidłowości kształtowania się postaw, PZWS, Warszawa. Mika S. [1982], Psychologia społeczna, PWN, Warszawa. Mika S. [1998], Psychologia społeczna dla nauczycieli, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa. Murray H.A., Morgan C.D. [1945], A Clinical Study of Sentiments, „Genetical Psychological Monographs”, vol. 32. Nowak S. [1973], Pojęcie postawy w teoriach i stosowanych badaniach społecznych [w:] Teorie postaw, red. idem, PWN, Warszawa. Obuchowski K. [1982], Psychologia dążeń ludzkich, PWE, Warszawa. Reykowski J. [1973], Postawy a osobowość [w:] Teorie postaw, red. S. Nowak, PWN, Warszawa. Rosenberg M.J. [1962], Cognitive Reorganizations in Response to the Hypnotic Reversal of Attitudinal Affect [w:] Problems in Social Psychology, red. C.W. Backman, P.S. Second, McGraw-Hill, New York. Rudnicki L. [2000], Zachowanie konsumentów na rynku, PWE, Warszawa. Scott W.A. [1959], Attitude Change by Response Reinforcement Replication and Extension, „Sociometry”, vol. 22. Smith M.B. [1947], The Personal Setting of Public Opinions: A Study of Attitudes toward Russia, „Public Opinion Quarterly”, vol. 11. Thurstone L.L., Chave E.J. [1929], The Measurement of Attitudes, Chicago University Press, Chicago..

(19) Charakterystyka wybranych postaw społecznych…. 23. A Sketch of Selected Social Attitudes in Poland – a Statistical Analysis The transformation of the political system in Poland in 1989 brought about deep changes in the country’s economic structures. Changes of no less significance occurred in the formation of civic society, which expresses itself in the social attitudes of both particular citizens and entire social groups. The aim of the paper is to look at a sketch of the social attitudes of Poles after fifteen years of democracy, in the year after the country gained accession to the European Union. On the basis of appropriate statistical methods, an attempt is made to illustrate the social attitudes and preferences of Poles. To this end, data from the Polish General Social Survey (PGSS) for year 2005 were used. The research confirms the conclusion that there is fairly frequently a discrepancy between an attitude and behaviour, the “finished product”..

(20)