"Swobodna wymiana pracy" : idea i rzeczywistość

Jerzy Węcławski

"Swobodna wymiana pracy" : idea i

rzeczywistość

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 24,

291-299

A N N A L ES UNIVERSITATIS M ARIAE CURIE-SKLODOW SKA LUBLIN-POLONIA

V O L .X X IV ,26_________ S E C T IO H ________________________1990 K atedra Ekonomii Politycznej Wydziału Ekonomicznego UMCS

Jerzy W ĘC LA W SK I

” S w o b o d n a w y m i a n a p r a c y ” - i d e a i r z e c z y w i s t o ś ć "A Free Exchange of Labour* - Idea and Reality

P O J Ę C I E S W O B O D N E J W Y M IA N Y P R A C Y

Do specyficznych rozw iązań zastosow anych w ra m a ch sy stem u społecz­ n o -ekono m icznego Jug o sław ii należy in s ty tu c ja "sw obo dn ej w ym ian y p ra c y ” . J e s t o n a ściśle z w ią zan a z k o ncep cją tego sy stem u ja k o sam orządow ej g o sp o d a rk i so cjalisty czn e j o c h a ra k te rz e tow arow ym . S w o b o d n a w y m ian a p ra c y w y ra ż a ta k i uk ład sto su n k ó w społecznych i ekonom icznych, w ra m a ch k tó ry c h p raco w n icy tzw . sfery działalności społecznej, do któ rej zalicza się o św ia tę , n a u k ę , k u ltu rę , o ch ronę zdrow ia oraz opiekę so cjaln ą , w sposób św iad o m y (a nie żyw iołow y) i bezp o śred n io (a nie przez rynek bądz' za p o re d n ic tw e m regu lacji państw ow ej) p rz y sto so w u ją sw oją p racę do p o trz e b k o rz y sta ją c y c h z ich usług.

K o n c ep cja sw obo dn ej (bezpo śred n iej) w ym iany pracy o p ie ra się n a m ark sisto w sk iej teo rii w a rto ści. S w o b o d n a w y m ian a pracy ozn acza w y m ian ę ’’ek w iw alen tó w p ra c y ” . W jej ra m a c h dochodzi do w y m iany różnych p rac k o n k re tn y c h , k tó re m ierzy się je d n ą m ia rą - p ra c ą a b stra k c y jn ą . W7 ten sp o ­ sób p ra w o p ro d u c e n tó w do prop orcjo n aln o ści w y n agrod zeń za p ra cę, k tó rą on i w y k o n u ją i jednak ow ość pracy w y raża się w ty m , że p o m iar p rz e p ro ­ w a d z a się z a p o m o c ą je d n e j m iary - pracy. O znacza to, że je d n a k o w a ilos'ć

2 9 2 Jerzy Wacławski

pracy w jed n ej form ie w y m ien ian a je s t n a je d n a k o w ą ilość p ra cy w innej fo rm ie .1

P odział pracy w społeczeń stw ie sam o d zieln y ch p ro d u c e n tó w to w a ro ­ wych czyni ich relaty w n ie niezależnym i w sensie realizacji p rocesu p ro d u k ­ cji, ale i stw a rz a m iędzy nim i w zajem n e p o w ią z a n ia i zależności od in n ych p o d m io tó w . 2 W y stęp u je to szczególnie w y raźn ie w sy stem ie ro zw in iętej p ro d u k cji tow arow ej, gdzie zu żyw ane p rz ed m io ty s ta ją się to w a ra m i w ogóle ty lk o d lateg o , że są p ro d u k ta m i p ra c , k tó re są w ykonyw ane niezależn ie je d n e od d ru g ich . J e d n a k c a ło k sz ta łt ty ch in d y w id u aln y ch p ra c tw orzy og óln ą p ra c ę społeczną. Poniew aż p ro d u c en ci w c ho dzą w k o n ta k t spo łeczn y d o ­ p iero przez w ym ianę sw oich w yrobów , w ięc specyficzne sp ołeczn e u w a ru n ­ kow ania ich pracy pro d u k cy jn ej p o w sta ją w ra m a c h te j w y m ia n y .3 W te n sposó b M ark s p o d k re śla ł, że p o d sta w ę sto su n k ó w m iędzy w y tw ó rc am i tw o ­ rzy ich p ra c a , z ty m , że w zależności o d sp oso bu p o w ią z a n ia i w y m ian y p ra cy p o w s ta ją różne sy stem y społeczno-ekonom iczne.

S w ob o d n a w y m ian a pracy m oże być re alizo w an a je d y n ie ja k o w y­ m ia n a p ra c o c h a ra k te rz e u ży tk o w y m , tj. ty lk o w ów czas, gdy r e z u lta ty d a ­ nej pracy za sp o k a ja ją określoną p o trz e b ę sp o łeczn ą i w te n sp o só b u zy sk u ją a k c ep tację ja k o część całej pracy społeczn ej. O z n acz a to , że p ra c e te b ęd ą stanow iły p o d sta w ę do za sp o k a ja n ia ok reślonych p o trz e b ich w ykonaw ców ty lk o w takiej sy tu a c ji, gdy b ęd ą one w y m ien ialn e n a każdy inn y ro d z aj pracy.

S w obodn a w y m ian a p ra cy m oże się dokonyw ać je d y n ie w sy stem ie społeczno-ekonom icznym o p a rty m n a społecznej w łasności śro d k ó w p ro d u k ­ cji, rozw iniętej p ro d u k cji tow arow ej i sam o rz ąd n o ści. W łasn o ść sp o łecz n a oznacza praw o bezp o śred n ich w ytw órców do u ż y tk o w a n ia śro d k ó w p ro d u k ­ cji, d y sp o n o w an ia nim i oraz o siąg n ięty m przy ich zasto so w an iu d o c h o d e m .4 S połeczna w łasność środków p ro d u k c ji oraz zw iązan e z n ią s to s u n k i p ro d u k ­ cji g w a ra n tu ją członkom sp o łeczeń stw a p raw o do w y k o n y w a n ia p ra c y p rzy użyciu społecznych środków p ro d u k c ji w celu z a sp o k o je n ia z a ró w n o ich oso­ b isty ch , ja k i w spólnotow y ch p o trz e b o raz p ra w o do k iero w an ia sw o ją p ra c ą , o k reślan ia w aru n k ó w jej w y ko ny w ania i d y sp o n o w a n ia re z u lta ta m i p ra cy niezależnie od tego czy w y k o n u ją sw oją p ra cę w sferze p ro d u k c ji m a te r ia l­

*K. Marks: Krytyka programu gołajskiego. Warszawa 1975, s. 26.

2Do takiego sposobu organizacji działalności zmierza jugosłowiański system eko­ nomiczny oparty na organizacjach pracy zespolonej, umowach i porozumieniach wprowadzony na początku lat siedemdziesiątych.

3K. Marks: Kapitał. T. 1. Warszawa 1981, s. 45 i 51.

* Swobodna wymiana pracy* » idea i rzeczywistość 2 9 3

n ej, czy w sferze d ziałaln ości społecznej.

U społecznienie środków p ro d u k cji i rozwój sam orządności przyczyniły się d o in te g ra c ji, w zajem nego p o w iązan ia i uzależnienia w szystkich sfer i ele­ m en tó w sk ładow ych życia ludzkiego. N astępuje za ta rcie granicy m iędzy sferą " p ro d u k c y jn ą ” i " n ie p ro d u k c y jn ą ” , m iędzy p ro d u k c ją m a te ria ln ą i u sługam i n ie m a te ria ln y m i, m iędzy w ytw ó rcą i konsu m entem . D ochodzi do p o w iąz an ia p raco w n ik ó w o p a rte g o n a w spólnych in teresach , w spólnej pracy, w spólnie z realizo w a n y m d o chodzie. P row ad zi to do tra k to w a n ia sfery działalności społecznej ja k o rów norzędnego ze sferą p ro d u k cji m ateria ln e j elem en tu je d ­ n o lite g o pro cesu re p ro d u k cji spo łeczn ej.5 W ten sposób dąży się d o likw i­ d a c ji, w łaściw ych d la pew nego e ta p u rozw oju gospodarki so cjalisty czn e j, sto su n k ó w m iędzy ty m i d w o m a sferam i o p a rty c h n a określonej w yższości p ra c y p ro d u k c y jn e j n ad działaln o ścią usługow ą i p o d p o rz ąk o w an ia usług sp o łecz n y ch p ro d u k c ji m a te ria ln e j.

S w o b o d n a w y m ia n a pracy o p ie ra się n a zależności dochodow ej p o ­ szczególn ych g ru p uczestn ików pro cesu rep ro d u k cji sp ołecznej.6 P ra c a w yko­ n y w a n a w sferze d ziałalno ści społecznej, chociaż nie prow adzi do p o w sta n ia now ej w a rto śc i, to je d n a k p rz y czy n ia się do po w iększania wielkości p ro d u k ­ cji m a te ria ln e j. R ozw ój n a u k i i stosow anie jej re zu ltató w w p ro d u k c ji, p o ­ ziom w y k sz ta łc e n ia z a tru d n io n y c h , s ta n zdrow ia i k o n d ycja psychofizyczna praco w n ik ó w itd . p o s ia d a ją duży w pływ n a w ydajność p racy, a przez to n a rozw ój ekonom iczny. Dochód osiągany przez organizacje go sp o d arcze ze sfery p ro d u k c ji m a te ria ln e j je s t z a te m p o śred n io re z u lta te m w k ład u pracy praco w n ik ó w ze sfery działalności społecznej.

D o k o nując w o p arciu o społeczny p o d ział pracy sw obodnej wy­ m ia n y p ra c y p racow nicy św iadczący usługi n iem ateria ln e o sią g a ją swój d o ch ó d i z a p e w n ia ją sobie jed n ak o w e z p racow nikam i innych sfer g o sp o d ark i po ło żen ie społeczne i ekonom iczne. Dzięki te m u sfera działalności społecznej s ta je się re la ty w n ie sam o d zie ln a i w zajem nie p o w iąz an a z in n y m i sferam i d z ia ła ln o śc i u cz estn iczący m i w je d n o lity m procesie re p ro d u k cji spo łeczn ej.

I N S T Y T U C J O N A L N E F O R M Y R E A L IZ A C J I S W O B O D N E J W Y M I A N Y P R A C Y

O rg a n iz a c ja i sposób funkcjonow ania je d n o ste k św iadczących usługi n ie m a te ria ln e zo stały o p a rte n a ty ch sam y ch zasad ac h co w sferze p ro d u k c ji

5Ustav SFR J. Beograd 1981, Osnovna nacela III, pkt. 12.

6M. Perowić-Jovanović: Dohodak kao instrum ent sistema samoupraunog drustve-

2 9 4 _{Jerzy W idaw ski}

m ateria ln e j. Ich p o d sta w ą je s t koncepcja sam orządow ego z e sp a la n ia p ra c y .7 Z n ajd u je o n a swój w yraz w ty m , że p racow nicy łączą sw oją siłę ro b o c z ą ze społecznym i środ kam i produ kcji w celu w y ko nyw an ia określonej d ziałaln o ści, a in sty tu c jo n a ln ą form ą tego procesu je s t podstaw ow a- o rg a n iz a c ja p ra cy zespolonej (O O U R ).

K olektyw y pracow nicze O O U R sam o d zieln ie d e c y d u ją o sposobie i w a ru n k ach swojej d ziałalności, a tak że o po dziale o siąg n ięteg o d o c h o d u . Ze zrealizow anego przez organizacje gospodarcze ogólnego p rz y ch o d u p o k ry ­ w an e są m a te ria ln e koszty ich d ziałalno ści. P o z o sta ła je g o część (dochód b ru tto ) p o o płaceniu ustaw ow ych i iu ny ch zobow iązań sta n o w i dochód czy­ sty , k tó ry m kolektyw pracow niczy sam o dzielnie d y sp o n u je i d o k o n u je jego p o d ziału n a ak u m u lację i ko nsum p cję in d y w id u aln ą. T ak w ięc położenie, p ra w a i obow iązki pracow ników w sferze p ro d u k c y jn e j i w sferze d ziałalno ści społecznej są ta k ie sam e. R óżne są je d y n ie form y społecznej a k c e p ta c ji p racy kolektyw ów (w pierw szym p rz y p ad k u d o ko nu je się o n a głów nie n a ry n k u , a w d ru g im w procesie sw obodnej w y m ian y p ra cy ).

In te g ra c ja pracy sfery p ro d u k c ji m a te ria ln e j i sfery działaln o ści społecznej o d b y w a się w op arciu o in tere sy p oszczególnych p o d m io tó w , ja k o p odstaw o w y m otyw do ko n y w an ia sw ob od nej w y m ian y pracy. S tw a rz a to w a ru n k i do d e e ta ty z a c ji w zajem nych sto su n k ó w m iędzy p ra co w n ik am i w y tw a rzają cy m i d o b ra m a te ria ln e i uży tk o w n ik am i usług spo łeczn y ch z je d ­ nej stro n y , a pracow nik am i św iadczącym i te usługi i k o n su m e n ta m i d ó b r z d rugiej stro n y .8

T aki układ stosun ków m iędzy sferą p ro d u k c ji m a te ria łn e j a sferą d ziałalności społecznej po w odu je, że usługi św iadczone s ą przez tę o s ta tn ią n a rzecz z góry zn anych użytkow ników . P o zw a la to n a o rg a n iz ację ak ­ tyw ności sfery działalności społecznej ja k o racjo n aln eg o p ro cesu p racy , k tó ry służy za sp o k ajan iu rzeczyw isty ch p o trz e b sp o łecz n y ch .9 O p a rc ie s to ­ sunków m iędzy p racow nikam i w y tw a rzają cy m i d o b ra m a te ria ln e a p ra co w n i­ kam i św iadczącym i usługi n ie m a te ria ln e n a z a sad ac h ró w n o p raw n o śc i, w za­ jem n o ści i solidarności p o zw ala z drug iej stro n y n a za p ew n ien ie w pływ u ty c h pierw szych n a w a ru n k i i sposób k o rz y sta n ia z usług w za k resie ośw iaty , n a u k i, k u ltu ry , o ch ro n y zd row ia itd .

W celu z a sp o k o je n ia swoich in d y w id u aln y ch i w sp ó ln o to w y ch p o ­ trz e b w zakresie usług n ie m a te ria ln y c h ludzie p ra cy b e z p o śre d n io b ąd ź 7Szerzej na ten tem at patrz np. D. V. Marsenić: P n vredn i sistem Jugoslavijt. Beograd 1979, s. 80-83.

*H.Balog: Nacelo slobodne razmene rada. Socijalizam 1977, 1, s. 69. ®M. Ylaskalić, V. Zeković: Ekonomika Jugoslavi]'e. Beograd 1979, s. 73.

"Swobodna wymiana pracy" - idea i rzeczywistość 295

za p o śre d n ic tw em swoich organizacji za k ła d ają sam orządow e w spólnoty in ­ teresów (S IZ ).10 W spólnoty te sk u p iają przedstaw icieli O O U R ze sfery działaln o ści społecznej oraz przedstaw icieli użytkow ników ich usług. Przez stw o rz en ie sam orząd o w y ch w spólnot interesów usiłuje się un ik n ąć a rb i­ tra ln o śc i p a ń s tw a i żywiołowości ryn ku ja k o altern aty w n y ch płaszczyzn p o w iązań m iędzy różnym i sferam i życia ekonom icznego i społecznego.

R eg u lac ja działalności jed n o stek św iadczących usługi n ie m a te ria ln e do ko n u je się w op arciu o p o ro zu m ien ia sam orządow e zaw ierane m iędzy z a ­ in tereso w an y m i s tro n a m i. P o ro zu m ien ia te są in stru m e n ta m i poziom ej ko­ o rd y n a cji celów i interesów p luralisty cznego społeczeństw a zorganizow anego n a zasad ac h sam o rządow ych. W razie po trzeb y stosuje się rów nież regulację działaln o ści sfery św iadczącej usługi n iem aterialn e w oparciu o um ow y sp o ­ łeczne. A k ty te słu żą do pionow ej koordynacji i w y ra żan ia re laty w n ej hie­ ra rc h ii decyzji w społeczeństw ie sam o rz ąd o w y m .11

P od staw o w e o rganizacje p ra cy zespolonej ze sfery działalności sp o ­ łecznej są do chodow o po w iązane z podstaw ow ym i o rg a n iz acja m i pracy zespolonej ze sfery p ro d u k cji m ateria ln e j i na p o d staw ie tego p o w iąz an ia o sią g a ją swój dochód przez sw o b o d n ą w ym ianę pracy. Jeg o wysokość je s t u za le żn io n a od w kładu pracy ja k i wniosły w realizację re z u lta tó w re p ro ­ d u k cji społecznej i rozwój społeczeństw a ja k o całości. Sfera d ziałalności sp o ­ łecznej stan o w i je d n a k elem en t sy stem u społeczno-ekonom icznego, w k tó ry m d ziała n ie prawr rynkow ych nie może być w większości p rzyp adk ów p o d sta w ą do re g u lo w an ia p o trz e b i nakładów pracy, ani służyć do w arto ścio w an ia pracy . W zw iązku z ty m pow iązanie dochodow e od stro n y o rg a n iz a c y j­ nej m oże się dokonyw ać ja k o b ez p o śred n ia w sp ó łp ra ca zaintereso w an y ch p o d m io tó w bąd ź w ra m a c h sam orządow ych w spólno t interesów . W p ra k ty c e o rg a n iz acje św iadczące usługi n iem ateria ln e dok onu jąc sw obodnej w ym iany p ra c y o sią g a ją swój dochód w n a stęp u ją cy sposób:

1) z ogólnego p rz y ch o d u organizacji p ro d u k cy jn y ch n a zasad ac h uzgo­ d n io n y c h z nim i b ez p o śred n io bąd ź w ra m a ch SIZ;

2) z d o c h o d u in nych O O U R w oparciu o w kład w osiągnięcie tego d o c h o d u n a p o d staw ie uzgodnionej w sposób sam orządow y o p ła ty za św iadczen ie usług;

3) z in d y w id u aln y ch dochodów pracow ników se k to ra uspo łeczn io neg o b ąd ź d o c h o d u (p rzy ch o d u ) in d yw id ualnych rolników , em ery tó w itd . zgodnie z w k ład e m , k tó ry m p rzyczyniły się przez sw oją pracę do zasp o k o je n ia po­

10 Ustav..., art. 51.

296

trz e b i realizacji interesów ko rzy stający ch z usług p o d m io tó w .12

N ajczęściej sto so w an ą form ą o siąg an ia d o ch o d u przez sw o b o d n ą w ym ianę pracy je s t określanie jeg o wysokos'ci w ra m a c h sam o rz ąd o w y c h w spólnot interesów .

M IĘ D Z Y ID E Ą A R Z E C Z Y W IS T O Ś C IĄ

S w obodn a w y m ian a p racy nie o siągnęła w g o sp o d arce ju go słow iań skiej tak ieg o c h a ra k te ru i s to p n ia rozw oju, ja k i je s t o k reślan y w teo re ty c z n y c h założeniach tej in sty tu c ji. W yrazem tego je s t w y stęp o w a n ie w p ra k ty c e sze­ regu problem ów zw iązanych z jej stoso w an iem do regu lacji p rzeb ieg u p rocesu rep ro d u k cji społecznej.

J e d n ą z p odstaw ow y ch przy czyn n ied o statec zn eg o s to p n ia realizacji idei sw obodnej w ym iany p ra cy m iędzy o rg a n iz acja m i ze sfery p ro d u k c ji m a ­ teria ln e j i org an izacjam i św iadczącym i usługi n ie m a te ria ln e j e s t u trz y m u ją c e się ciągle tra k to w a n ie p ra cy tych o sta tn ic h ja k o d ziałaln o ści o c h a ra k te ­ rze k o n su m p cy jn y m . Tego ty p u po dejście zazn ac za się w w y ra źn y spo sób zarów no ze s tro n y organizacji p ro d u k c y jn y c h , ja k i o rganó w p a ń s tw a .13 Z drugiej stro n y nie ulega w ątpliw ości, że część w y d a tk ó w n a finan so w anie usług n iem ateria ln y ch fakty czn ie p o sia d a c h a ra k te r k o n su m p cy jn y . Nic też dziw nego, że o rg anizacje p ro d u k c y jn e u w a żają je za ob ciążen ie kosztów sw o­ jej działalności.

R ealizacja idei sw obodnej w ym ian y p ra cy n a p o ty k a rów nież n a isto tn e tru d n o ści m etodologiczne zw iązane z p rzeło żeniem k a te g o rii te o re ty c z ­ n ych n a in stru m e n ty i m echanizm y, k tó ry m i m o żna by było p o sług iw ać się w p ra k ty c e . K o ncepcja sw obodnej w y m ian y p ra cy o p iera się n a w y m ian ie ” ekw iw alentów p ra c y ” . Nie w y jaśn ia się je d n a k d o sta te c z n ie szczegółow o, co się przez to rozum ie i ja k p o w in n a być p ro w a d zo n a d ziała ln o ść o p a r ta o tę zasadę. W p ra k ty c e nie istn ie ją d o ty ch cz as m iern ik i, k tó re m o głyb y służyć ja k o a d e k w a tn a p o d sta w a do realizacji w ym iany o k reślon ych ’’ek w iw alentów p ra c ” m iędzy o rg a n iz acja m i p ro d u k c y jn y m i a o rg a n iz a c ja m i ze sfery usług n iem ateria ln y ch .

G o sp o d a rk a jugosłow iańska je s t n a o b ec n y m e ta p ie ro zw o ju gosp o­ d a r k ą to w aro w ą, w k tórej p ra w a rynkow e w y w ie rają is to tn y w pływ n a p rz e ­ bieg procesu re p ro d u k cji społecznej. W y m ia n a ek w iw alentów p ra c y m o g łab y 12B. Ilić: Drustveno-ekonomske déterminante i znacaj slobodne razmene rada. Ekonomika udruzenog rada 1979, nr 6, s. 329.

13Por. M.Novak: Probierni ostvarivanja dohotka slobodnom razmjenom rada [w:]

Probierni samoupravne organizacije. Pr. zbiór, pod red. M. Novaka. Zagreb 1981,

się z a te m dokonyw ać w sposób n ajb ard ziej obiektyw ny w d ro d ze ko nfro n ­ ta c ji p o d aż y i p o p y tu n a usługi św iadczone przez sferę dzialainos'ci sp o ­ łecznej. Je d n a k założeniem koncepcji sw obodnej w ym iany pracy je s t w yeli­ m in o w an ie w szelkiego p o śre d n ic tw a, w ty m p o śre d n ic tw a ry n k u , w procesie o k re śla n ia sto su n k ó w m iędzy organ izacjam i p ro d u k cy jn y m i a je d n o s tk a m i św iad czący m i usługi n iem ateria ln e. Z resztą w odn iesien iu do w iększości z ty c h usług nie m a m ożliw ości okres'łenia żadnej bezpo śred niej zależności eko­ nom icznej m iędzy efek tam i pracy organizacji z tych dw óch sfer d ziałaln ości. Tego ty p u zależności w y stę p u ją dopiero n a szczeblu go spo darki b ąd ź sp o ­ łecz eń stw a ja k o całości. D ochodzi do nich przy tym z reguły d o p iero po up ływ ie dłuższego czasu. O z n acz a to, że śro d k i, które są w d a n y m okresie p rzezn a czo n e n a finansow anie sfery działalności społecznej p rz y n io są efekty d o p ie ro w przyszłości.

W obec ta k ic h o biektyw nych ograniczeń w prow adzanie do p ra k ty k i ko n cep cji sw o b o d n ej w ym iany p ra cy o p a rto n a um ow ach z a in te reso w a­ n y c h p o d m io tó w zaw ieranych b ezpo średnio bądź w ra m a ch sam o rząd o w y ch w sp ó ln o t interesó w . B rak precyzyjnego określen ia p o d sta w sw obodnej wy­ m ia n y p ra cy i a d e k w atn y ch m ierników służących do w y ra żan ia w y m ien ia­ n y ch "ek w iw alen tó w p ra c y ” prow adzi do znacznej arb itra ln o ści o k re śla n ia sto su n k ó w w tej dziedzinie. Jej w ynikiem je s t duże zróżnicow anie rozw oju poszczególnych rodzajó w usług n iem ateria ln y ch oraz p o ło żen ia o rg an izacji św iad czący ch te usługi, niezależnie od rzeczyw istych nakładów ich pracy.

T rz ecia g ru p a problem ów zw iązanych z przebiegiem procesu sw o b o d ­ nej w y m ian y p ra cy we w spółczesnej gospodarce jugosłow iańskiej d otyczy d ziałaln o ści sam o rząd o w y ch w sp ó ln o t interesów . S tan o w ią one, ja k w skazano pow yżej, p o d sta w o w ą form ę in s ty tu c jo n a ln ą regulacji sto su n k ó w m iędzy o rg a n iz a c ja m i ze sfery p ro d u k c y jn e j i o rgan izacjam i św iad czący m i usługi n ie m a te ria ln e .

W cały m okresie p o zm ian ach k o n sty tu cy jn y ch z 1974 r. w ystępow ały s ta le n ac isk i ze stro n y różnych p o d m io tó w , w ty m p ań stw a , n a pow iększenie za k re su p o trz e b w spólnotow y ch zaspok ajan y ch w ra m a c h SIZ. ro z szerz an ia fu n k c ji ty c h in s ty tu c ji itd . D oprow adziło to do d y nam icznej rozbudow y in fra­ s tr u k tu r y sp ołeczn ej, a w efekcie znacznego o b ciążenia fiskalnego o rg a n iz acji g o sp o d arczy c h ze sfery p ro d u k c y jn e j.

P rz y c h o d y b r u tto sam orządow ych w spólno t interesów ze sfery d z ia ła l­ ności społecznej k ształto w a ły się w la ta c h 1976-1980 n a poziom ie ok. 20% p ro d u k tu społecznego i d o p iero kryzys la t osiem dziesiątych zm usił d o ich sto p n io w ej re d u k cji do wysokości 16,2% w 1985 r . 14 R oczne s to p y w z ro stu

___________________ "Sw obodna wymiana pracy" - idea i rzeczywistość_________ i

.2 9 8 Jerzy Wacławski

tych przychodów były przy ty m często wyższe niż sto p y w z ro stu p ro d u k tu społecznego i kształtow ały się niezależnie od w z ro stu społecznej w yd ajn ości pracy. S kłania to do w niosku, że ek sp a n sja sfory d ziałaln ości społecznej p rze­ k ra cza ła możliwości w ynikające ze s to p n ia rozw oju g o sp o d ark i n aro d o w ej. W yrazem tego było jej częściowo deficytow e finansow anie, co oczyw iście nie pozostaw ało bez w pływ u n a stab iln o ść go sp o d ark i i inflację.

Rozwój sfery usług n iem ateria ln y ch m ial jed n o cz eśn ie w d u ży m s to p ­ niu c h a ra k te r ekstensyw ny. W 1985 r. działało w Ju g osław ii w tej dziedzinie p o n ad 4500 sam orządow ych w sp óln ot interesów , a ich z a tru d n ie n ie w ynosiło p o n ad 45 ty s. o só b .15 W pływ około 2,5 m in pracow ników sfery p ro d u k c y jn e j n a p racę tych w spóln ot był w p ra k ty c e b a rd z o m ały. W ynikało to ze sfo rm a­ lizow ania in sty tu c ji sam orząd ow ych i z b iu ro k ra ty z o w a n ia ich działaln o ści. K onsekw encją takiego s ta n u rzeczy były w y stęp u jąc e n a d u ż ą skalę zjaw iska n ieracjonalności w zasp o k ajan iu p o trz e b n a usługi n ie m a te ria łn e , o g ra n ic za­ nie ich a s o rty m e n tu , jakości i t d .16

P o d su m o w u jąc pow yższe ro z w aża n ia n a te m a t koncepcji sw o b o d ­ nej w ym ian y p ra cy i jej realizacji m o żn a stw ierd zić, że j e s t o n a je d n y m z przy k ład ó w niedo sto so w an ia, a tra k c y jn y c h z teo re ty czn e g o p u n k tu w idze­ nia, rozw iązań sam orządow ych do o siągn ięteg o s to p n ia rozw oju społeczno- ekonom icznego gospodarki jugosłow iańskiej i s ta n u św iad om o ści społecznej. U silnie forsow an a w la ta c h sied em d ziesiąty ch i n a p o c z ą tk u la t osiem d ziesią­ ty ch id e a ’’g o sp o d ark i bez p rz y m u su ” , k tó rej is to tn y m e le m e n te m m iała być sw o b o d n a w y m ian a pracy m iędzy o rg a n iz acja m i ze sfery p ro d u k c ji m a te ­ rialnej i je d n o stk a m i ze sfery działalności społecznej nie z d a ła eg zam in u p ra k ty c zn eg o . N iska skuteczność rozw iązań sam o rząd o w y ch stosow an ych do regulacji sto su n k ó w m iędzy ty m i sferam i, z b iu ro k ra ty z o w a n ie in s ty tu ­ cji sam o rząd o w y ch i preferow anie interesów p a rty k u la rn y c h nie tylko nie pozw alały na praw idłow e za sp o k ajan ie p o trz e b n a usługi n ie m a te ria ln e , ale i oddziaływ ały n iek o rzy stn ie n a całą g o sp od arkę.

SUMMARY

The system of self-governing economy practised in Yugoslavia is based on a number of specific solutions. These comprise "a free exchange of labour” between the productive and non-productive spheres. The free exchange of labour is carried out in the form of exchanging the utility jobs. This slurs the difference between the material production and non-material services, the result being that the workers of all spheres of economy are related to one another on the principle of coordinance. The free exchange of labour is based on the income dependence of all the groups which participate in the process of

15 Ibidem, 1986, s. 107, 131.

"A Free Exchange of Labour” - Idea and Reality 2 9 9

social reproduction and it takes place when the interests of particular subjects taking part in this process are considered. The agreements of self-governments are an institutional form of coordinating the interests of different social groups.

The free exchange of labour in Yugoslavia has not reached the degree of develop­ ment which is defined in the concept of this institution. This fact is expressed by a number of disproportions between the departments, conflicts in the divisions of the revenue and low efficiency of the system solutions in the sphere of non-material services.