Zbigniew Jarosiński
"Walka o wyzwolenie narodów w
latach II wojny światowej a
literatura"
Biuletyn Polonistyczny 21/4 (70), 68-73
w przedstaw ianiu sytuacji międzyludzkich niż h istorią - sam p isa rz mówi z żalem, że jego tragedie są zmyśleniami; n ależał zre sztą do arkadyjczy- ków. W P olsce akceptowano tragedie i o rato ria M etastasia - przed 1764- rokiem p rzeszło p rzez sceny jego 21 tragedii i 5 oratoriów , co w yrazi ło się co najmniej trzydziestom a realizacjam i. A p ercep cja była tro jak a: 1) W kolegiach (przede wszystkim teatyńskim) przyjmowany był jako tra- gediopisarz (po łacinie) , wywołujący wielkie poruszenie -umysłów i s e r c . Oglądane przede wszystkim w stolicy doskonale dramatyzowane konflikty tragiczne włoskiego p isa r z a wystawiano także w Przem yślu, S z c z e b rz e szynie, w teatrze dworskim w Tartakow ie. 2) Na scenie królew skiej, w Dreźnie i w W arszaw ie, doskonale uzupełniany partyturami H aasego
(z którym długo współpracował) , był M etastasio przedmiotem kontempla cji artystyczn ej. 3) K ształcił smak literack i i w arsztaty dramatyczne po p rzez opublikowane libretta w łoskie, fran cusk ie, przekłady p olsk ie; wpływał na formowanie się klasycyzmu romantycznego, inspirow ał poetów preromantycznych. Do końca XVIII wieku na scenach pobrzmiewa echo dawnej jego św ietności, choćby w przeróbkach baletowych.
Mgr Katarzyna Mroczek
„WALKA O WYZWOLENIE NARODÓW W LATACH II WOJNY ŚWIATOWEJ A LITERATURA”
Sprawozdanie z konferencji naukowej
W dniach 15-16 grudnia 1977 r . odbywała się w Warszawie konferen cja naukowa na temat "W alka wyzwoleńcza narodów w latach 11 wojny światowej a lite ra tu ra ". Zorganizowana przez Instytut Badań Literackich PAN oraz moskiewski Instytut Literatury Światowej im. M. Gorkiego AN Z S RR, konferencja ta stanowiła pierw sze wspólne przedsięw zięcie obu ośrodków badawczych, otw ierające ich d alszą dwustronną w spółpracę.
W planie naukowym była ona przeglądem zagadnień historycznoliterackich związanych z problematyką wojny w literatu rze; zm ierzała do ukazania ich rozm aitości, d ostarczyła pewnych cząstkowych i konkretnych analiz.
W ygłoszone r e f e r a t y , n a jo g ó ln ie j b io r ą c , sku p iały s ię n a tr z e c h n a s tę p u ją cy ch z a g a d n ie n ia c h : l ) lit e r a t u r a w la ta c h II w ojny św ia to w ej, z w ła s z c z a je j fu n k cje i z n a cz en ie w w aru n kach w alki z n a je ź d ź c ą ; 2) tem atyka w ojny i o k u p acji w li t e r a t u r z e ; 3 ) r o la d o św iad czeń w ojennych i p ro b lem aty k i m o ra ln o -p sy c h o lo g ic z n e j la t w ojny w p r o c e s ie p rzem ian li t e r a c k ic h .
N a k o n fe r e n c ji sp o tk ali s ię lite ra tu ro z n a w c y r a d z ie c c y , m ów iący o p iśm ien n ictw ie r a d z ie c k im , o r a z p o lo n iś c i p o ls c y , co n ie tylko um ożliw i ło k o n fro n ta c ję u ję ć i metod b ad aw czy ch , ale s ta ło s ię tak że dogodną o k a z ją do r e f l e k s ji nad podobieństw am i obu lit e r a t u r o r a z ic h z n a c z ą c y mi ro z b ie ż n o ś c ia m i, ja k ie m ają źród ło w od m ienn ości d o św iad czeń wo jen n y ch obu narodów - r e f l e k s ja ta s ta ła s ię jednym z głów nych i s t a ły ch nurtów p ro w ad zo n ej n a k o n fe r e n c ji d y s k u s ji.
P ie rw s z e g o z w y szczeg ó ln io n y ch zag ad n ień d o ty czy ł r e f e r a t p r o f. d r a S te fa n a Ż ó ł k i e w s k i e g o "U w agi o k u ltu rz e l i t e r a c k ie j doby oku p a c ji " . O p ie r a ją c s ię n a danych cy fro w y c h , r e f e r e n t p rz e d s ta w ił w arunki ó w czesn eg o ż y c ia k u ltu ra ln e g o : skład śro d o w isk tw ó rc z y c h , n is z c z e n ie zasobów k s ią ż e k , sz k o ln ictw o , z a s ię g n ie m ie ck ic h wydawnictw w języ k u p o lsk im , s y tu a c ję k in a i te a tr u . Na tym tle s c h a ra k te ry z o w a ł n a stęp n ie fo rm y , zasad y o rg a n iz a c y jn e i fu n k cje k o n s p ira c y jn y c h in ic ja ty w k u ltu r a ln y c h , m echanizm y obiegu w ydaw nictw , skład p u b lic z n o ś c i l i t e r a c k i e j, w zo ry d z ia ła ń tw ó rcz y ch i zachow ań o d b io rc z y c h , typy p u b lik a c ji; s z c z e g ólną uwagę z w ró c ił n a s tru k tu r a ln e , ja k o śc io w e r ó ż n ic e m iędzy s y tu a cją p rzed w o jen n ą i o k u p acy jn ą. K u ltu ra lit e r a c k a la t w ojny u kazan a z o s ta ła w r e f e r a c ie ja k o c z ę ś ć k u ltu ry k o n s p ir a c y jn e j o p a rte j n a sy stem ie ta jn e j k om u n ikacji s p o łe c z n e j - w y k s z ta łc a ją c e j w ięzi w sp ó ln o ty , b u d u jącej sp o łe c z n y o b ieg w a r to ś c i przechow yw anych i tw orzon ych n a now o; k u ltu ry w a lc z ą c e j, z ró ż n ico w a n e j w sw ych t r e ś c ia c h id eo w ych , le c z z je d n o cz o n e j wspólnym i c e la m i.
U zup ełnieniem teg o r e f e r a t u b y ła wypowiedź d r Jadw igi C z a c h o w - s k i e j , k tó r a poin form ow ała o prow adzonych p rz e z P ra co w n ię Do k u m en tacji L ite r a tu r y W s p ó łcz e s n e j I B L p r a c a c h nad b ib lio g r a fią p o l
s k ie j lite r a tu r y o k re s u w o jn y . B ib lio g r a fia ta - do ch w ili o b e c n e j z g ro madzono 2 5 ty s ię c y k a r t - o b ją ć ma p iśm ien nictw o k ra jo w e i w sz y stk ich
środow isk polskich na obczyźnie, publikacje (książkowe i czasopiśm ien- n icze) i utwory rozprowadzane innymi metodami przekazu (kolportaż u st ny, przedstaw ienia i t p , ) , tw órczość autorską i tw órczość samorodną czy popularną,
R eferat prof, d ra M ariana S t ę p n i a "K onspiracyjne diagnozy i p rog nozy" omawiał dyskusje literack ie lat okupacji prowadzone w p ra sie pod
ziemnej, zw łaszcza zaś toczące się w środowisku młodych p isa rz y "poko lenia w ojennego". Wątki przewodnie tych dyskusji - dowodził referen t - dokonujących rozrachunku z p rz e sz ło śc ią literack ą i ożywianych p rzez pytanie o p rzy szły kształt literatu ry , stanowiły silne poczucie kryzysu dotychczasowych wzorów artystycznych oraz - z drugiej strony - dylemat
słowa i czynu, literatu ry i d ziałan ia. Z tej orientacji programowej wy r a sta ła krytyka dw udziestolecia, w szczególn ości dziedzictw a Skam andra; tow arzyszyły je j postulaty powrotu do wielkich trad y cji, do romantyzmu. P rz y sz łą literatu rę widziano jako tw órczość k ieru jącą się ideałami ładu i klasycznego porządku, przenikniętą aprobatą i rozumieniem h isto rii.
R eferat członka-korespondenta AN ZSRR G eorgija O. Ł o m i d z e "W ielka wojna narodowa w wielonarodowej literaturze rad zieck iej" przed staw iał problematykę m oralno-polityczną obecną w utworach o tematyce wojennej. Wizje człow ieczeństw a, jakie przynoszą te utwory, stw ierdził
t
prelegent, uwypuklają w życiu porządek moralny, imperatywy obowiązku i celow ości oraz społeczny wymiar ludzkich działań . R adziecka tw órczość poświęcona wojnie stw orzyła wzorce patriotyzmu, internacjonalizm u, h ero izmu, humanizmu, postawy żołn iersk iej, m oralności so cja listy czn ej. Wy m ieniając tytuły dzieł różnych literatu r radzieckich, jako szczególnie i s totny ich składnik ideowy w skazał referen t poczucie ogólnonarodowej wspólnoty i jedności - ono właśnie ma swe bezpośrednie oparcie w zbio rowych przeżyciach lat wojny.
Pokrewny w sposobie u jęcia h istorycznoliterackiej problematyki był re fe ra t doc. Paw ła M. T o p e r a (IL Ś ) "Antyfaszystow ski ruch oporu w latach II wojny światowej a lite ra tu ra ". Referent scharakteryzow ał cele i funkcje literatu ry radzieck iej okresu woje,nnego - literatury słu żą cej społecznej m obilizacji, obsługującej potrzeby frontu, ukazującej woj nę jako starcie dwu ideologii, a walkę z faszyzmem - jako obronę ty cia
i id eałów hum anizm u. Tem at w ojenny o tw ie r a ł w te j tw ó r c z o ś c i, a potem d a ls z y c h d z ie ła c h lite r a tu r y r a d z ie c k i e j, s z e r s z ą p ro blem aty ką id eo w ą; o b ra z "c z ło w ie k a n a w o jn ie " staw ał s ię punktem w y jś c ia ro zm y ślań nad "lo se m c z ło w ie k a " , je g o zasad n iczy m i d eterm in a cja m i i w ew n ętrzną lo g ik ą .
D r D m itrij W. S t a r i k o w ( I L S ) w r e f e r a c i e " R a d z ie c k a lit e r a t u r a o w o jn ie a w sp ó łc z e sn e problem y sty lu ż y c ia " ro z w a ż a ł zag ad n ien ia mo- ra ln o -p s y c h o lo g ic z n e utw orów o tem atyce w o jen n ej w p ersp ek ty w ie wybo r u p o sta w , m odeli o b y cz a jo w y ch , w zorów zach o w an ia. P o d k r e ś la ją c , iż lit e r a t u r a u kazu je m o żliw o ści w yborów zdecydow anie z ró ż n ico w a n y ch , a ró w n o rzęd n y ch co do w a r to ś c i m o r a ln e j, z w r a c a ł uwagę n a t e , k tó re nie są p r o s tą r e a l i z a c ją norm y s p o łe c z n e j, le c z aktem , p o d czas k tó reg o c z ł o w iek k r e u je w łasn ą n iep o w ta rz a ln ą o so b o w o ść. O sobną r e f l e k s ję p o św ię c i ł r e f e r e n t motywowi tę sk n o ty z a kom batancką p r z e s z ło ś c ią , ja k i p o ja w ia s ię w u tw o rach w s p ó łc z e sn y c h : s y tu a c je t r a g ic z n e , w ypełnione g r o z ą , p o w ra c a ją w lu d z k iej p am ięci ja k o h e r o ic z n e , s tw a r z a ją c e s z a n s ę w ielk ieg o w yboru.
R e fe r a t d ra Z bigniew a J a r o s i ń s k i e g o ( I B L PA N ) o "D o ś w ia d c z e n ia c h w ojennych jak o czynniku p rzem ian lit e r a c k ic h " om aw iał tr z y z ja w i
s k a . P o p ie r w s z e , wpływ w ojennego w s trz ą s u św iad om ości i tem atyki o k u p acy jn ej n a ew o lu cję form y p o w ie ś c io w e j: b ez p o śred n io po w yzw ole niu w zgląd n a d o św iad czen ie w ojenne aktyw izu je d ą ż en ia r e a lis t y c z n e , w la ta c h p ó ź n ie js z y c h s p r z y ja ten d encjom p rzeciw staw n y m - dekom pozy c j i fo rm y , su b ie k ty w iz a cji o p isu , naw iązaniom do dorobku d w ud ziesto w ie cz n e j aw angardy p o w ie śc io w e j. P o d r u g ie , ro z w ó j tw ó r c z o ś c i doku m e n ta cy jn e j i p a m ię tn ik a r s k ie j, je j k u ltu ra ln e j n o b ilit a c ji, k tó r a czy n i z n ie j sam o istn ą g a łą ź p iśm ien n ictw a. P o t r z e c i e , p rzem ian ę w zo rco w e go b o h a te ra li t e r a c k ie g o , k tó ry w stopniu w iększym n iż p rz ed w ojną je s t czło w iek iem uformowanym p r z e z d o św iad czen ia p o lity cz n e i m o ra ln e , p r o c e s y h is to r y c z n e , p r z e s u n ię c ia sp o łecz n e o z a s ię g u pow szechnym .
Podobną tem atykę p o d ję ła m gr Anna S o b o l e w s k a w r e f e r a c ie " P r o z a p s y c h o lo g icz n a p ie rw s z y c h la t pow ojennych w obec w ojny i okupa c j i " . K o n sta tu ją c o s ła b ie n ie po w ojnie d ążeń e k sp e ry m e n ta to rs k ich i
ka scharakteryzow ała następnie zasadnicze typy przedstaw ień psychicz nych doświadczeń wojny i okupacji w ówczesnej p ro zie: "literatu rę he roicznego w yboru", ukazującą człow ieka w sytuacji granicznej i w pisują cą dylematy czasu wojennego w wielką problematykę moralną (katolicyzm , laicki tragizm) ; u jęcia antyheroiczne i dem itologizujące (czę ste zw łaszcza w prozie "cyw ilnej") , obrazujące psychologiczne fenomeny okupacyjnego
stanu wyjątkowego; analizy dekompozycji osobow ości, przedstaw iające człowieka o psychice zredukowanej pod wpływem strachu i bólu czy przyjm ującego role narzucone p rzez opraw cę.
R eferat d ra Św iatoslaw a 1. B e ł z y (1L S) "Filozoficzno-etyczne poszu kiwania w nowej prozie o wojnie" zajmował się "drugą falą " (tzn. zapo czątkowaną w latach sześćdziesiątych ) literatu ry o tematyce wojennej w krajach socjalistyczn ych. Za jej wyróżniki uznał referen t z jednej strony - rezygnację z "b eletry zacji h isto rii" i zainteresow ań batalistycznych na rzecz zwrotu ku problematyce filozoficzn ej, psychologicznej i socjologi czn ej, z drugiej zaś - rozwój nowatorskich technik literackiego p rzek a zu, takich jak monolog wewnętrzny i strum ień-św iadom ości, a także p ro gramowy dokumentaryzm. W prozie tej wojna staje się przede wszystkim modelową sytuacją graniczną ludzkiego życia, a przedmiotem p isa rsk ie j obserw acji są mechanizmy ludzkiego zachowania w warunkach najw yższe go n apięcia, wzorce konfliktów międzyludzkich, dramatyczne zderzenia czynników subiektywnych i obiektywnych kształtujących los ludzki itp.
Dr Helena Z a w o r s k a w re fe ra c ie poświęconym "Modelowi heroizmu dwoistego w opowiadaniach Jarosław a Iw aszkiew icza" analizowała rolę i sens tematyki wojennej w tw órczości autora "Sław y i chw ały". W utwo rach o wojnie, dowodziła, znajdują w yraziste zobrazowanie pewne funda mentalne przekonania moralne i światopoglądowe p is a r z a : że krańce n a tury ludzkiej stykają się zaw sze ze sobą, człowiek nie je st dobry ani zły, m iłość m iesza się z n ienaw iścią, upadek może być wzlotem. Toteż czyn heroiczny u Iw aszkiew icza nie zawsze zbawia - może być wzniosły i okrutny, potrzebny i daremny, szlachetny i budzący odrazę.
R eferat d ra Andrieja L . G r i s z u n i n a (1L Ś) ">W asyl Tiorkin«* Aleksandra Twardowskiego jako wybitne zjaw isko artystyczne" przyniósł szkicową monografię poematu, jednego z najznaczniejszych w dwudziesto
wiecznej literaturze r o sy jsk ie j. Referent przedstaw ił h istorię powstania utworu, jego re ce p cję , a zw łaszcza popularność w cz a sie wojny oraz scharakteryzow ał jego walory literack ie: k reację bohatera bliskiego ano nimowości, będącego jednym z ludowej m asy; szerokość wizerunku epoki, która pozw ala nazwać poemat - jak "Eugeniusza Oniegina" - "panoramą
życia ro sy jsk ie g o "; w artości dokumentarne; twórcze naw iązania do wiel kich tradycji poetyckich folkloru.
M ateriały konferencji ukażą się drukiem w publikacji zbiorowej. Dr Zbigniew Jarosiń ski
„MARKSIZM - KULTURA - LITERATURA”
Ogólnopolska konferencja naukowa
W dniach 19-20 grudnia 1977 r. odbyła się w Białobrzegach koło Warszawy ogólnopolska konferencja naukowa nt. "M arksizm - Kultura - L ite ratu ra ", zorganizowana przez Zakład T eorii L iteratury i Poetyki Instytutu Literatury P olsk iej Uniwersytetu W arszaw skiego.
Spraw a marksizmu i in sp iracji m arksistow skich w literaturoznaw stwie nabiera szczególnego znaczenia d z isia j, gdy dużą ofensywność w humani styce w spółczesnej wykazują te kierunki, które z marksizmem niewiele mają wspólnego lub sytuują się wobec niego polem icznie. Popularność form alno-strukturalistycznej tradycji literaturoznaw czej, fenomenologii, neopozytywizmu i innych tendencji zmusza w pewien sposób m arksistow
skich badaczy literatury do zaję cia stanow iska wobec tych kierunków i pełn iejszego sformułowania przesłanek własnego sposobu myślenia o lite raturze .
Celem omawianej konferencji była jednak nie tylko dyskusja z innymi, niem arksistowskimi kierunkami w humanistyce w spółczesnej, lecz także ujawnienie i przypomnienie rzeczyw istych dylematów związanych z meto dologią badań m arksistow skich, z h istorią m arksistow skiej myśli o kul tu rze, z możliwościami twórczego wyzyskania marksizmu przy objaśn ia niu i ocenie zjaw isk kultury i literatury w spółczesnej.
