FOLIA OECONOMICA 237, 2010
[9]
Milena Lange*
RUCH NATURALNY W ODZI NA TLE WYBRANYCH
DU!YCH MIAST POLSKI W OKRESIE 1991–2008
1. Wprowadzenie
Znajomo ! przebiegu poszczególnych procesów demograficznych jest nie-zb"dna dla oceny obecnej sytuacji demograficznej, jak i przewidywania jej zmian. Struktura demograficzna ludno ci zamieszkuj#cej na danym terenie kszta$towana pod wp$ywem tych%e procesów odrywa bowiem pierwszorz"dn# rol" w ocenie wielko ci kapita$u ludzkiego i spo$ecznego, czy zapotrzebowania na wybrane dobra i us$ugi.
Na ruch naturalny sk$adaj# si" procesy, które w sposób bezpo redni kszta$tu-j# struktur" ludno ci, a wi"c rozrodczo ! i umieralno !. Ma$%e&sko !, która tak-%e zaliczana jest do ruchu naturalnego, tylko po rednio – poprzez proces rozrod-czo ci – mo%e na& oddzia$ywa!. Kolejnymi sk$adnikami ruchu rzeczywistego, które zostan# omówione nast"pnym rozdziale s# migracje oraz zmiany admini-stracyjne.
Ruch naturalny ludno ci wynika nie tylko z zachowa&, czy to prokreacyj-nych, czy matrymonialnych. Nie jest tak%e tylko i wy$#cznie odzwierciedleniem stanu zdrowia. Silne oddzia$uje na jego przebieg istniej#ca struktura demogra-ficzna. W przypadku niekorzystnej z punktu widzenia liczby urodze& struktury demograficznej – ma$ej liczby kobiet w wieku rozrodczym o najwy%szym nat"-%eniu urodze&, czyli p$odno ci – mimo wysokiego nat"%enia urodze& w po-szczególnych grupach wieku liczba urodze& mo%e by! niska. Podobnie rzecz mo%e mie! miejsce w przypadku liczby zgonów, gdy wysoka liczba osób starych w populacji b"dzie przek$ada$a si" na wysokie nat"%enie zgonów w populacji. Dlatego te% do analizy maj#cej na celu okre lenie zmiany w ruchu naturalnym nale%y wykorzystywa! w pierwszej kolejno ci mierniki, na których warto ci nie ma wp$ywu struktura ludno ci wed$ug p$ci i wieku.
W opracowaniu analizie poddane zostan# proces rozrodczo ci i umieralno ci oraz ich $#czny wp$yw na ruch naturalny. Proces ma$%e&sko ci zostanie omó-wiony tylko w kontek cie zmian w procesie rozrodczo ci. Ze wzgl"du na specy-fik" budowy poszczególnych wspó$czynników demograficznych omówione zostan# ich g$ówne cechy. Analiz# obj"ty zosta$ okres od roku 1991 roku do 2008, a jej podstaw# by$y dane z ewidencji bie%#cej i szacunków GUS, w tym tak%e opracowanie W. Obraniaka [2007] dotycz#ce rozwoju liczby ludno ci w 'odzi na tle innych du%ych miast Polski. Zmiany w poszczególnych proce-sach demograficznych w 'odzi zosta$y omówione na tle trzech innych du%ych miast Polski: Krakowa, Poznania i Wroc$awia, co mia$o na celu ustalenie stopnia odmienno ci w ich przebiegu.
2. Zmiany w zachowaniach prokreacyjnych
Analizuj#c zmiany w zachowaniach prokreacyjnych nie mo%na skupia! si" tylko i wy$#cznie na zmianach w liczbie urodze&, b#d( nat"%eniu urodze&, w danej populacji, jako %e s# one silnie zwi#zane ze zmianami w strukturze de-mograficznej. Liczba, jak i udzia$, kobiet w wieku rozrodczym, a przede wszyst-kim w wieku rozrodczym o najwi"kszej intensywno ci urodze&, w Polsce mi"-dzy 20 a 34 rokiem %ycia, odrywaj# bowiem bardzo wa%n# rol" w kszta$towaniu liczby urodze&. Dlatego te% analiza zmian w zachowaniach prokreacyjnych opie-ra si" na ocenie zmian w dzietno ci, wzorcu p$odno ci oopie-raz udzia$ach urodze& pozama$%e&skich. Najcz" ciej dzietno ! uto%samiana jest z dzietno ci# teore-tyczn#, której miar# jest wspó$czynnik dzietno ci teoretycznej. Wspó$czynnik ten okre la redni# liczb" dzieci urodzonych przez kobiet" z danej populacji przy za$o%eniu realizacji wzorca p$odno ci z badanego roku kalendarzowego. Mimo, %e wspó$czynnik ten nie oddaje faktycznych warto ci dzietno ci kohortowej jest znacznie cz" ciej wykorzystywany do celów prognostycznych.
Mianem wzorca p$odno ci okre lamy rozk$ad grupowych wspó$czynników p$odno ci, które to przedstawiaj# nat"%enie urodze& w poszczególnych grupach wieku kobiet. Jedn# z charakterystyk tego rozk$adu mo%e by! redni wiek w momencie urodzenia dziecka, b#d( redni wiek matki w momencie urodzenia dziecka danej kolejno ci. Szczególne znaczenie dla zmian w zachowaniach pro-kreacyjnych ma analiza zmian redniego wieku w momencie urodzenia pierw-szego dziecka, bowiem zmiany warto ci redniego wieku w momencie urodze-nia dziecka bez uwzgl"durodze-niaurodze-nia kolejno ci mog# by! spowodowane zmianami w poziomie dzietno ci.
Spo ród wymienionych zachowa& prokreacyjnych na zmiany w strukturze ludno ci wed$ug p$ci i wieku nie ma bezpo redniego wp$ywu udzia$ urodze& pozama$%e&skich. Jego po redni wp$yw na dzietno ! zale%ny jest od wielu
czyn-ników, m.in. od tego, czy takie urodzenia maj# miejsce w istniej#cych i d$ugo-trwa$ych zwi#zkach, czy s# wynikiem planowanych lub nieplanowanych decyzji prokreacyjnych, akceptacji spo$ecznej tego zjawiska, szans na utworzenie kolej-nego zwi#zku w przypadku samotkolej-nego macierzy&stwa.
2.1 Liczba i nat"#enie urodze$
We wszystkich badanych miastach – podobnie jak w ca$ej Polsce – liczba urodze& od pocz#tku transformacji ustrojowej ulega$a zmniejszeniu. Cz" ciowo, i tylko na pocz#tku lat 90. by$o to efektem wchodzenia w wiek o najwy%szej p$odno ci1 roczników ni%owych. W 'odzi na pocz#tku lat 90. XX wieku przy-chodzi$o na wiat rocznie blisko 8 tys. dzieci. W kolejnych latach – a% do ko&ca dekady – liczba ta ulega$a szybkiemu zmniejszeniu, nast"pnie w wyniku m.in. korzystnej struktury demograficznej zacz#$ nast"powa! wzrost liczby urodze&. W porównaniu z rokiem 1991, w 2008 roku tylko we Wroc$awiu zosta$ odnoto-wany nieznaczny wzrost liczby urodze& (o 0,7%), w Poznaniu poziom ten po-wróci$ do sytuacji z pocz#tku transformacji, za w 'odzi i Krakowie liczba uro-dze& zmniejszy$a si" odpowiednio o 15% i o blisko 5% (rys. 1). W Krakowie, Poznaniu i Wroc$awiu najni%sz# liczb" urodze& odnotowano w roku 2002, a w 'o-dzi ju% od 2000 roku liczba urodze& powoli zacz"$a wzrasta!. O ile jednak w ci#gu nast"pnych lat wzrost liczby urodze& w porównaniu z rokiem 2002 si"-gn#$ od 32,5% w Krakowie, 40,2% w Poznaniu i 48,1% we Wroc$awiu, o tyle w 'odzi nawet odnosz#c si" do rekordowego pod wzgl"dem niskiej liczby urodze& roku 1999 wzrost wyniós$ zaledwie 22,4% (20,2% w porównaniu do 2002 roku).
Obserwowane zmiany w liczbie urodze& pokrywaj# si" ze zmianami w sto-pie urodze& (nat"%eniu urodze& na 1000 ludno ci), z tym %e najni%sza jego war-to ! w ca$ym okresie, poza 2002 rokiem, obserwowana by$a w$a nie w 'odzi. Od 1992 nie przekroczy$a ona warto ci 9, a w latach 1998–2000 przyjmowa$a warto ci poni%ej 7 urodze& na 1000 ludno ci. W roku 2008 nat"%enie urodze& si"gn"$o ponownie poziomu z roku 1992 (rys. 2), z tym %e wzrost nat"%enia uro-dze& by$ znacznie silniejszy w ostatnim okresie w pozosta$ych miastach ani%eli w 'odzi – w 'odzi w porównaniu do 2002 roku wyniós$ 25,7%, w Krakowie 32,1%, w Poznaniu 42,9%, za we Wroc$awiu 48,5%.
1
Przez p$odno ! rozumiemy w demografii nat"%enie urodze& w poszczególnych grupach wieku kobiet (najcz" ciej analizowane s# grupy 5-letnie).
4000 5000 6000 7000 8000 1 9 9 1 1 9 9 2 1 9 9 3 1 9 9 4 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8
Wroc aw Pozna! "ód# Kraków
Rys. 1. Liczba urodze& %ywych w 'odzi, Krakowie, Wroc$awiu i Poznaniu w latach 1991–2008 )ród$o: Opracowanie w$asne na podstawie [GUS 1992–2009].
6 7 8 9 10 11 12 1 9 9 1 1 9 9 2 1 9 9 3 1 9 9 4 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8
Wroc aw Pozna! "ód# Kraków
Rys. 2. Urodzenia %ywe na 1000 ludno ci w 'odzi, Krakowie, Poznaniu i Wroc$awiu w latach 1991–2008
2.2. Dzietno%& i wzorzec p'odno%ci
Poniewa% zmiany w liczbie urodze& wynika! mog# z jednej strony ze zmian w strukturze ludno ci wed$ug p$ci i wieku, za z drugiej ze zmian w zachowa-niach prokreacyjnych, aby oddzieli! wp$yw pierwszego z czynników w dalszej analizie wykorzystany zosta$, wcze niej omówiony, wspó$czynnik dzietno ci teoretycznej. Obserwacja tego miernika wskazuje, %e spadek w liczbie urodze& jaki by$ obserwowany we wszystkich z badanych du%ych miast spowodowany by$ nie tylko zmianami strukturalnymi, ale tak%e zmianami w zachowaniach prokreacyjnych. G$"boki i szybki spadek dzietno ci obserwowany by$, podobnie jak i spadek liczby urodze& a% do roku 2002. W pierwszej dekadzie transforma-cji (sytuacja w roku 2002 w porównaniu do roku 1991) najmniejszy spadek po-ziomu dzietno ci odnotowano w 'odzi (34,5%), 40,6% w Poznaniu, 38,8% w Krakowie i 42% we Wroc$awiu. O ile w 1991 roku w$a nie w 'odzi wyst"-powa$a najni%sza dzietno ! (1,488, podczas gdy we Wroc$awiu 1,536, w Pozna-niu 1,627, za w Krakowie 1,639), o tyle w 2002 najni%szy poziom wyst"powa$ we Wroc$awiu. Kolejne lata przynios$y nieznaczn# popraw" sytuacji. W 2008 roku poziom dzietno ci w badanych miastach oscylowa$ wokó$ warto ci 1,2, przy czym w 'odzi by$ on najni%szy i osi#gn#$ warto ! 1,15 urodzenia na kobie-t" w wieku rozrodczym. Poziom dzietno ci w ca$ym analizowanym okresie nie gwarantowa$ prostej zast"powalno ci pokole&2 i by$ na poziomie znacznie ni%-szym ni% w Polsce, ale tak%e poni%ej redniej warto ci dla miast Polski, co jest sytuacj# normaln# (najcz" ciej najni%szy poziom dzietno ci wyst"puje w mia-stach wielkich).
Obserwowany w latach 90. XX wieku spadek dzietno ci wspó$wyst"powa$ ze zmianami we wzorcu p$odno ci. O ile na pocz#tku lat 90. w badanych mia-stach, podobnie zreszt# jak i w ca$ej Polsce najwy%sza p$odno ! realizowana by$a w grupie 20–24-latek (rys. 4), o tyle obecnie ma to miejsce w starszych grupach – w grupie 25–29-latek (w 'odzi i Poznaniu), b#d( 30–34-latek (w Kra-kowie i Wroc$awiu) (rys. 5). W 1991 roku w 'odzi w porównaniu z innym ba-danymi miastami znacznie ni%sz# p$odno ci# charakteryzowa$y si" kobiety 30 i 40-letnie. Ró%nice w p$odno ci w starszych grupach wieku mog# jednak wyni-ka! ze struktury urodze& wed$ug kolejno ci (por. pkt. 2.3), w tym by! wynikiem wy%szego udzia$u urodze& pierwszej kolejno ci.
2
Do prostej zast"powalno ci pokole& niezb"dny jest poziom dzietno ci utrzymuj#cy si" w d$ugim okresie czasu na poziomie ok. 2,1 (w przypadku niskiej umieralno ci).
0,8 0,9 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1 9 9 1 1 9 9 2 1 9 9 3 1 9 9 4 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8
Kraków "ód# Pozna! Wroc aw
Rys. 3. Dzietno ! kobiet (wspó$czynnik dzietno ci teoretycznej – rednia liczba urodze& na kobiet") w 'odzi, Krakowie, Poznaniu i Wroc$awiu w latach 1991–2008 )ród$o: Opracowanie w$asne na podstawie [GUS 1992–2009].
0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 120,0 140,0 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 Kraków "ód# Pozna! Wroc aw
Rys. 4. Rozk$ad grupowych wspó$czynników p$odno ci w 'odzi, Krakowie, Poznaniu i Wroc$awiu w roku 1991
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 Kraków "ód# Pozna! Wroc aw
Rys. 5. Rozk$ad grupowych wspó$czynników p$odno ci w 'odzi, Krakowie, Poznaniu i Wroc$awiu w roku 2008
)ród$o: Opracowanie w$asne na podstawie [GUS 1992–2009].
Najwi"ksza redukcja urodze& nast#pi$a w najm$odszych grupach wieku. W grupie o dotychczas najwy%szym nat"%eniu urodze& tj. 20–24-latek spadek p$odno ci si"gn#$ 2/3 dotychczasowych warto ci, za w najm$odszej (15–19 lat) oko$o po$owy. Spadek w kolejnej grupie (25–29 lat) w 'odzi by$ znacznie ni%-szy ani%eli w pozosta$ych miastach i wyniós$ tylko 14%, podczas gdy w pozosta-$ych zmiany te przekroczy$y ¼. W trzech kolejnych grupach wieku we wszyst-kich miastach nast#pi$ wzrost p$odno ci, przy czym w 'odzi wzrost w grupach 30–34 i 35–39-latek ten by$ znacznie silniejszy ni% w pozosta$ych miastach (tab. 1).
Tab. 1. Zmiany w nat"%eniu urodze& (w %) w poszczególnych grupach wieku w 'odzi, Krakowie, Poznaniu i Wroc$awiu w roku 2008 w porównaniu do roku 1991
Zmiany w nat"%eniu urodze& (w %) w grupie wieku
Miasto 15–19 20–24 25–29 30–34 35–39 40–44
Kraków –50 –67 –28 44 53 12
ód( –49 –66 –14 77 75 46
Pozna& –47 –63 –25 58 60 72
Wroc$aw –53 –67 –25 72 65 7
Obserwowane zmiany w poziomie p$odno ci w poszczególnych grupach wieku (rys.6, tab. 1) zwi#zane s# w g$ównej mierze z podwy%szaniem wieku wydawania na *wiat pierwszego dziecka.
0 20 40 60 80 100 120 140 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 1991 2008
Rys. 6. Rozk$ad grupowych wspó$czynników p$odno ci w 'odzi w roku 1991 i 2008 )ród$o: Opracowanie w$asne na podstawie [GUS 1992–2009].
2.3. Struktura urodze$ wed'ug kolejno%ci
Znacznie wi"ksze zmiany w strukturze urodze& wed$ug kolejno ci urodzenia dziecka u danej matki zasz$y w Krakowie, Poznaniu i Wroc$awiu ani%eli w 'o-dzi. Wska(nik podobie&stwa struktury dla roku 1991 i 2008 wyniós$ w porów-nywanych miastach 90,1–91,6%. W 'odzi w omawianym okresie ró%nica w strukturze urodze& wed$ug kolejno ci przyj cia na wiat dziecka u danej matki wynios$a niespe$na 5%. Nale%y jednak zwróci! uwag", i% na pocz#tku okresu transformacji w 'odzi wyst"powa$a najni%sza dzietno !, najwy%szy by$ ju% wówczas udzia$ urodze& pierwszej kolejno ci, które to urodzenia stanowi$y po-nad po$ow" wszystkich urodze& %ywych. We wszystkich miastach nast#pi$ wzrost udzia$u urodze& pierwszej kolejno ci, przy czym w 'odzi by$ on najni%-szy (zarówno mierzony bezwzgl"dn#, jak i wzgl"dn# ró%nic# udzia$u). W 'odzi nast#pi$ spadek udzia$u urodze& drugiej kolejno ci, podczas gdy w Poznaniu i Wroc$awiu udzia$ ten pozosta$ na prawie niezmienionym poziomie, za w Kra-kowie uleg$ zwi"kszeniu. W przypadku urodze& dalszej kolejno ci zmiany w ich udzia$ach by$y znacznie mniejsze ni% w porównywanych miastach – np. w przy-padku urodze& trzecich spadek udzia$u w 'odzi wyniós$ ¼ (2,4 punktu proc.), za w pozosta$ych miastach przekroczy$ 40%.
Tab. 3. Udzia$ urodze& pierwszej, drugiej i trzeciej kolejno ci w ród urodze& %ywych w 'odzi, Krakowie, Poznaniu i Wroc$awiu w roku 1991 i 2008
1991 2008
Miasto pierwsze drugie trzecie pierwsze drugie trzecie Kraków 45,7 34,2 13,5 53,0 36,7 7,7
ód( 51,8 35,0 9,6 56,6 33,5 7,3
Pozna& 46,4 34,9 13,3 55,1 34,9 7,3 Wroc$aw 47,9 34,7 12,0 56,1 34,9 6,8
)ród$o: Opracowanie w$asne na podstawie [GUS 1992–2009].
0,6% 1,8% 7,3% 33,5% 56,6% 1 2 3 4 5 6+
Rys. 7. Struktura urodze& %ywych wed$ug kolejno ci przyj cia na wiat u danej matki w 'odzi w roku 2008
)ród$o: Opracowanie w$asne na podstawie [GUS 1992–2009].
2.4 Urodzenia pozama'#e$skie
Na obserwowane w Polsce zmiany w zachowaniach prokreacyjnych sk$adaj# si" nie tylko zmiany w p$odno ci, dzietno ci oraz strukturze urodze& wed$ug kolejno ci, ale tak%e w cz"sto ci urodze& w zwi#zkach ma$%e&skich i poza taki-mi zwi#zkataki-mi. W omawianym okresie tak liczba, jak i udzia$ urodze& pozama$-%e&skich, ulega$y zwi"kszeniu, zarówno w miastach, jak i na wsi. Poza Polsk# Pó$nocno-Zachodni# znacznie wy%szy udzia$ urodze& pozama$%e&skich
wyst"-powa$ na obszarach zurbanizowanych. Na pocz#tku okresu transformacji spo-$eczno-ustrojowej udzia$ urodze& omawianej kategorii by$ w Polsce na relatyw-nie niskim (oko$o 7%), jak na Europ" poziomie. W miastach, szczególrelatyw-nie mia-stach du%ych, udzia$y te by$y znacznie wy%sze i si"ga$y tak ja w 'odzi 10%, czy we Wroc$awiu 12%. W 'odzi, Poznaniu oraz Wroc$awiu obserwowany by$ dy-namiczny wzrost udzia$u urodze& pozama$%e&skich. W Krakowie, mimo, %e tak%e wyst#pi$ taki% wzrost, by$ on znacznie s$abszy, co jest charakterystyczne dla tego regionu (Polski Po$udniowej i Wschodniej).
0,00 0,05 0,10 0,15 0,20 0,25 0,30 0,35 1 9 9 1 1 9 9 2 1 9 9 3 1 9 9 4 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8
Kraków "ód# Pozna! Wroc aw
Rys. 8. Udzia$ urodze& pozama$%e&skich w ogólnej liczbie urodze& %ywych w 'odzi, Krakowie, Poznaniu i Wroc$awiu w latach 1991–2008
)ród$o: Opracowanie w$asne na podstawie [GUS 1992–2009].
W 'odzi udzia$ urodze& pozama$%e&skich wzrós$ o blisko 180% (w roku 2008 w porównaniu do 1991), we Wroc$awiu blisko dwukrotnie, w Poznaniu ponad trzykrotnie, za w Krakowie o 76%. Obecnie (2008 rok) urodzenia poza-ma$%e&skie stanowi# blisko 30% wszystkich urodze& w 'odzi, oko$o ¼ w Po-znaniu i Wroc$awiu i oko$o 15% w Krakowie.
Wzrost odsetka urodze& pozama$%e&skich jest traktowany jako jeden z g$ów-nych wyznaczników tzw. drugiego przej cia demograficznego [Szukalski, 2001, s.31], którego cechami charakterystycznymi s# m.in. przemiany modelu rodziny oraz zasad jej tworzenia i rozwi#zywania [Kotowska, 1998, s. 9–10]. Badania przeprowadzone w Zak$adzie Demografii3 Uniwersytetu 'ódzkiego [Kowaleski 2002, Pietruszek 2002] nad charakterystykami matek rodz#cych poza zwi#zkami
3
ma$%e&skimi w po$owie lat 80. i pod koniec lat 90. pozwoli$y stwierdzi!, %e za wzrost udzia$u urodze& pozama$%e&skich odpowiada przede wszystkim z$a sytu-acja materialna. Cz"sto ! urodze& pozama$%e&skich najwy%sza by$a, w porów-naniu do innych grup matek, u kobiet o niskim poziomie wykszta$cenia i znajdu-j#cych si" w stosunkowo trudnych warunkach materialnych. Kolejnym czynni-kiem mo%e by! mniejszy nacisk spo$eczny na zawieranie naprawczych zwi#z-ków ma$%e&skich przez bardzo m$ode kobiety. Tak# hipotez" mo%na by postawi! tak%e w odniesieniu do urodze& pozama$%e&skich w badanych miastach, jako %e p$odno ! w grupie wieku 15–19 lat w Krakowie by$a i jest znacznie ni%sza ni% w 'odzi, czy we Wroc$awiu.
3. Umieralno%&
Podobnie jak w przypadku badania zamian w zachowaniach prokreacyjnych nie mo%na skupia! si" tylko i wy$#cznie na zmianach w liczbie urodze&, w przy-padku analizy zmian w umieralno ci musi obejmowa! ona, poza zmianami w liczbie zgonów, które w znacznej mierze wynikaj# ze zmian w strukturze lud-no ci wed$ug p$ci i wieku, umierallud-no ! w poszczególnych grupach wieku, zmia-ny przeci"tnego dalszego trwania %ycia, przyczyzmia-ny zgonów, czy bardziej szcze-gó$owe kwestie jak np. umieralno ! niemowl#t.
Nale%y zwróci! uwag", %e warto ! syntetycznego miernika umieralno ci, ja-kim jest przeci"tne dalsze trwanie %ycia, ulega zmianie pod wp$ywem zmian w prawdopodobie&stwach zgonu w poszczególnych grupach wieku. Najsilniej oddzia$uj# na jego warto ! zmiany w umieralno ci najm$odszych, w tym przede wszystkim niemowl#t. Istotn# kwesti# jest tak%e powi#zanie struktury zgonów wed$ug przyczyn ze struktur# wieku osób zmar$ych. Aby uzyska! porównywal-no ! struktury zgonów wed$ug przyczyn nale%a$oby stosowa! standaryzowane wspó$czynniki zgonów.
3.1. Liczba zgonów
W wyniku zmian w liczbie oraz strukturze mieszka&ców badanych miast wed$ug p$ci i wieku obserwowane by$y w analizowanym okresie zmiany w licz-bie zgonów. W 'odzi b"d#cej najstarszym z badanych miast, a do niedawna tak%e i najwi"kszym, odnotowywano tak%e najwi"cej zgonów. Liczba zgonów zmniejsza$a si" w 'odzi od ponad 12 tys. w roku 1991 do 10,3 tys. w roku 2004, a w ostatnich latach liczba zgonów w mie cie utrzymuje si" na poziomie poni%ej 11 tys. W pozosta$ych miastach, w tym zbli%onym pod wzgl"dem liczby ci Krakowie, liczba zgonów by$a o oko$o 2/3 ni%sza (rys. 9). Tak%e nat"%enie
zgonów w 'odzi w ca$ym analizowanym okresie pozostawa$o na znacznie wy%-szym poziomie. Podczas gdy w pozosta$ych trzech miastach liczba zgonów oscylowa$a wokó$ 10 na 1000 mieszka&ców, w 'odzi nat"%enie tego zjawiska wynosi$o ok. 13–14 zgonów na 1000 mieszka&ców (rys. 10).
0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 1 9 9 1 1 9 9 2 1 9 9 3 1 9 9 4 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 Kraków "ód# Pozna! Wroc aw
Rys. 9. Liczba zgonów w 'odzi, Krakowie, Wroc$awiu i Poznaniu w latach 1991–2008 )ród$o: Opracowanie w$asne na podstawie [GUS 1992–2009].
0 2 4 6 8 10 12 14 1 9 9 1 1 9 9 2 1 9 9 3 1 9 9 4 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 Kraków "ód# Pozna! Wroc aw
Rys. 10. Liczba zgonów na 1000 mieszka&ców w 'odzi, Krakowie, Wroc$awiu i Poznaniu w latach 1991–2008
3.2. Struktura zgonów wed'ug wieku
Na ogóln# liczb" zgonów wp$yw ma struktura ludno ci wed$ug p$ci i wieku oraz nat"%enie zgonów w poszczególnych grupach wieku. Szczegó$owe badania prowadzone przez W. Obraniaka4 [2007, s. 27–28] w odniesieniu do lat dzie-wi"!dziesi#tych minionego stulecia wskazuj#, %e nat"%enie zgonów, tak m"%-czyzn jak i kobiet, by$o wówczas w 'odzi wy%sze ni% w innych miastach. Co wi"cej, poziom standaryzowanych wspó$czynników zgonów, które eliminuj# wp$yw odmiennej struktury wed$ug wieku ludno ci w poszczególnych miastach, by$ w 'odzi najwi"kszy i wynosi$ w 1995 r. 107,7 na 10 tys. ludno ci, a w pozo-sta$ych miastach mie ci$ si" w granicach od 87,1 w Warszawie do 92,5 w Po-znaniu. W wietle standaryzowanych wspó$czynników zgonów dla województw w 2008 r., najwi"ksz# umieralno ci# cechowali si" w$a nie mieszka&cy woje-wództwa $ódzkiego. Dane te po rednio mog# wskazywa! na utrzymywanie si" niekorzystnej pozycji 'odzi w ród wielkich miast [Obraniak 2007 s. 27–28].
Najwi"kszy udzia$ w ród osób zmar$ych w 'odzi stanowi$y w 2008 roku osoby powy%ej 70 roku %ycia, przy czym w przypadku kobiet by$o to blisko ¾ wszystkich zmar$ych, za w przypadku m"%czyzn poni%ej po$owy. Prawie dwu-krotnie wy%szy by$ udzia$ zmar$ych m"%czyzn w wieku 50–59 lat oraz 60–69 lat (tab. 4). Wi"ksze ró%nice wyst"powa$y w strukturze wieku zmar$ych m"%czyzn (wska(nik podobie&stwa struktury dla 'odzi i Krakowa wyniós$ 0,93, najwy%szy by$ dla Krakowa i Poznania 0,97), ani%eli kobiet (najni%sz# warto ! wska(nika podobie&stwa struktury – 0,965 – otrzymano dla Krakowa i 'odzi).
Tab. 4. Struktura wieku zmar$ych w 'odzi wed$ug wieku w roku 2008
Udzia$ (w %) zmar$ych w wieku
P$e! 0–4 5–19 20–29 30–39 40–49 50–59 60–69 70+ m"%czy(ni 0,6 0,4 1,4 3,3 7,1 19,9 20,1 47,3 kobiety 0,3 0,2 0,5 1,0 2,9 9,7 12,1 73,4
)ród$o: Opracowanie w$asne na podstawie [GUS 1992–2009].
4
Badania te dotyczy$y przebiegu procesów demograficznych w 'odzi w zestawieniu z inny-mi wielkiinny-mi inny-miastainny-mi: Warszaw#, Krakowem, Wroc$awiem i Poznaniem. Punktem wyj cia anali-zy by$ rok 1984, w którym wsanali-zystkie miasta cechowa$y si" wzrostem liczby ludno ci i dodatnim przyrostem naturalnym. W nast"pnym roku 'ód( wkroczy$a w faz" depresji demograficznej, której wyrazem by$ nieustanny ubytek zaludnienia zwi#zany z ujemnym przyrostem naturalnym [Obraniak 2007, s. 4].
Na przestrzeni badanego okresu nieco wi"kszym zmianom uleg$a struktura wieku zmar$ych m"%czyzn ani%eli kobiet. Najwi"ksze zmiany obserwowano we Wroc$awiu (21% w przypadku m"%czyzn i 18% w przypadku kobiet) w pozosta-$ych miastach zmiany te wynosi$y ok. 12–15% dla m"%czyzn i 9–12% dla kobiet.
Nale%y zwróci! uwag" na zmiany w umieralno ci najm$odszej grupy miesz-ka&ców miast – umieralno ci niemowl#t, która uznawana jest jako jeden z g$ów-nych wyznaczników rozwoju spo$eczno-gospodarczego. We wszystkich bada-nych miastach – podobnie jak w ca$ej Polsce – obserwowany by$ w badanym okresie spadek umieralno ci w tej grupie wieku. Na pocz#tku badanego okresu na 1000 %ywo urodzonych dzieci odnotowywano kilkana cie zgonów. W ostat-nich latach nat"%enie to zosta$o zredukowane do ok. 5–7 zgonów. Relatywnie najmniejszy spadek wyst#pi$ w Poznaniu, w którym umieralno ! niemowl#t na pocz#tku lat 90. XX wieku by$a najni%sza. Najwi"kszy spadek – wynosz#cy przesz$o 2/3 warto ci pocz#tkowej – odnotowano w przypadku 'odzi. Ze wzgl"-du na ma$# liczb" urodze& wspó$czynniki te w kolejnych latach podlegaj# sko-kowym zmianom, co utrudnia analiz", jednak%e mo%na stwierdzi!, i% sytuacja 'odzi nie odbiega obecnie od sytuacji w tym wzgl"dzie w pozosta$ych miastach (rys. 11). 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 1 9 9 1 1 9 9 2 1 9 9 3 1 9 9 4 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8 Kraków "ód# Pozna! Wroc aw
Rys. 11. Nat"%enie zgonów dzieci do 1 roku %ycia na 1000 urodze& %ywych )ród$o: Opracowanie w$asne na podstawie [GUS 1992–2009].
GUS nie publikuje danych dotycz#cych zgonów wed$ug przyczyn dla du-%ych miast, jednak na odstawie standaryzowanych wspó$czynników zgonów obliczanych dla województw mo%na stwierdzi!, i% w województwie $ódzkim wyst"puje wysoka umieralno ! powodu chorób uk$ad kr#%enia, przyczyn ze-wn"trznych, czy chorób uk$adu trawiennego [GUS 2009].
3.3. Przeci"tne dalsze trwanie #ycia
Miernikiem, który w sposób syntetyczny oddaje zmiany w umieralno ci jest przeci"tne dalsze trwanie %ycia. Niestety w latach 90. GUS nie publikowa$ war-to ci tych wska(ników dla miast licz#cych ponad 100-tysi"cy mieszka&ców. Porównuj#c warto ci przeci"tnego dalszego trwania %ycia w wieku 0, 15, 30, 45 jak i 65 lat zwraca uwag" fakt, i% zarówno w przypadku kobiet, jak i m"%czyzn sytuacja w 'odzi kszta$tuje si" na niekorzystnym poziomie. Szczególnie du%e s# ró%nice w przypadku noworodków p$ci m"skiej – mi"dzy Krakowem, a 'odzi# ró%nica si"ga$a w 2008 roku 5,5 lat (tab. 5). Jednocze nie w ci#gu blisko 30 lat (wska(niki z tablic trwania %ycia dla 1970–1972 i 2008 roku) w 'odzi wyst#pi$ najmniejszy wzrost d$ugo ci trwania %ycia noworodka p$ci m"skiej – o niespe$na 3 lata. W Kra-kowie, w którym d$ugo ! trwania %ycia na pocz#tku lat 70. by$a wy%sza ni% w pozo-sta$ych miastach odnotowano wzrost d$ugo ci trwania %ycia a% o 6 lat, podobnie jak w przypadku noworodków p$ci %e&skiej. Poza Krakowem wzrost d$ugo ci trwania %ycia by$ wy%szy w przypadku kobiet ni% m"%czyzn – w 'odzi wyniós$ 4,5 lat, pod-czas gdy w Poznaniu by$o to 5,2 lat, za we Wroc$awiu 5,7 lat (tab. 6).
Tab. 5. Przeci"tne dalsze trwanie %ycia w 2008 r. w Krakowie, 'odzi, Poznaniu i Wroc$awiu
Przeci"tne dalsze trwanie %ycia w wieku lat
0 15 30 45 60 Miasta M"%czy(ni Kraków 74,1 59,5 45,0 31,0 19,3 'ód( 68,6 54,4 40,2 27,2 17,0 Pozna& 72,7 58,6 44,1 30,1 18,8 Wroc$aw 72,8 58,2 43,9 30,3 18,9 kobiety Kraków 81,0 66,5 51,7 37,1 23,7 'ód( 77,7 63,2 48,6 34,5 21,9 Pozna& 80,0 65,8 51,0 36,6 23,4 Wroc$aw 80,2 66,0 51,3 36,8 23,5
Tab. 6. Przeci"tne dalsze trwanie %ycia noworodka w 'odzi, Krakowie, Poznaniu i Wroc$awiu w latach 1970–72, 2002 i 2008 1970–1972 2002 2008 1970–1972 2002 2008 Miasta m"%czy(ni kobiety Kraków 68,1 73,1 74,1 75,1 79,8 81,0 ód( 65,7 68,0 68,6 73,2 76,9 77,7 Wroc$aw 68,5 72,0 72,7 74,8 79,5 80,0 Pozna& 67,8 72,2 72,8 74,5 78,7 80,2
)ród$o: Opracowanie w$asne na podstawie [Obraniak 2007, GUS 2009].
4. Reprodukcja ludno%ci
Do badania reprodukcji ludno ci stosuje si" dwie grupy miar – proste oraz za-gregowane. W ród pierwszej grupy wyró%niamy wspó$czynnik przyrostu natu-ralnego oraz wspó$czynnik przyrostu rzeczywistego, które pozwalaj# bada! zmiany liczby ludno ci wskutek ruchu naturalnego, b#d( z uwzgl"dnieniem ruchu w"drówkowego. Druga grupa pozwala okre la! wp$yw rozrodczo ci, b#d( rozrodczo ci i umieralno ci na przysz$e zmiany w liczbie ludno ci. Wspó$czyn-nik reprodukcji brutto informuje o redniej liczbie dziewczynek urodzonych przez kobiet" w hipotetycznej generacji przy za$o%eniu realizacji wzorca ci z danego roku kalendarzowego, czyli uwzgl"dnia wp$yw tylko dzietno ci na reprodukcj"; wspó$czynnik reprodukcji netto informuje o redniej liczbie dziew-czynek urodzonych przez kobiet" w hipotetycznej generacji, które do%yj# wieku matki w momencie ich urodzenia, a wi"c pozwala uwzgl"dni! zarówno wp$yw dzietno ci, jak i umieralno ci na reprodukcj".
Najwcze niej, bo ju% w 1985 roku ujemny przyrost naturalny pojawi$ si" w 'odzi. W Poznaniu mia$o to miejsce 5 lat pó(niej, za w Krakowie i Wroc$a-wiu dopiero od 1992 roku [Obraniak 2007, s. 12]. W wyniku wzrostu liczby urodze&, jaki obserwowany jest w ostatnim okresie, w roku 2008, zarówno w Krakowie, jak i w Poznaniu ponownie odnotowano niewielki dodatni przyrost naturalny (rys. 12). W 'odzi w badanym okresie przyrost naturalny by$ znacznie ni%szy ni% w porównywanych du%ych miastach Polski – ubytek ludno ci si"ga$ od 4 do 6 tys. osób rocznie (5–7 osób na 1000 ludno ci), czego przyczyn# by$a mniejsza dzietno !, jak i wy%sza umieralno ! 'odzian.
-8 -6 -4 -2 0 1 9 9 1 1 9 9 2 1 9 9 3 1 9 9 4 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8
Kraków "ód# Pozna! Wroc aw
Rys. 12. Przyrost naturalny na 1000 mieszka&ców w 'odzi, Krakowie, Poznaniu i Wroc$awiu w latach 1991–2008
)ród$o: Opracowanie w$asne na podstawie [GUS 1992–2009].
0,4 0,6 0,8 1 9 9 1 1 9 9 2 1 9 9 3 1 9 9 4 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 7 2 0 0 8
Kraków "ód# Pozna! Wroc aw
Rys. 13. Warto ci wspó$czynnika reprodukcji brutto w 'odzi, Krakowie, Poznaniu i Wroc$awiu w latach 1991–2008
Analizuj#c warto ci wspó$czynników zagregowanych – czy to wspó$czynni-ka dzietno ci teoretycznej, czy wspó$czynniwspó$czynni-ka reprodukcji brutto, zauwa%amy %e poziom dzietno ci w ca$ym analizowanym okresie nie zapewnia$ prostej zast"-powalno ci pokole&5. Ju% na pocz#tku lat 90. ubieg$ego stulecia dzietno ! kobiet by$a na poziomie niewystarczaj#cym do prostej zast"powalno ci pokole&, a w bada-nym okresie sytuacja ta uleg$a jeszcze pogorszeniu. Warto ! wspó$czynnika reprodukcji brutto zmniejszy$a si" o oko$o ¼ we wszystkich miastach, jednak%e w 'odzi pozostaje na najni%szym – po ród badanych miast – poziomie. Dodat-kowo t" niekorzystn# sytuacj" pog$"biaj# ujemne salda migracji, o których mo-wa b"dzie w kolejnym rozdziale.
5. Podsumowanie
Analiza zmian w zachowaniach prokreacyjnych oraz umieralno ci miesz-ka&ców 'odzi w okresie od 1991 do 2008, na tle pozosta$ych trzech miast Polski o podobnej wielko ci wykaza$a, %e przebieg poszczególnych procesów demogra-ficznych nie jest dla tego miasta korzystny. Spadek dzietno ci w 'odzi by$ znacznie g$"bszy ni% w pozosta$ych miastach, wy%szy jest udzia$ urodze& poza-ma$%e&skich. W d$ugim okresie czasu trwanie %ycia, tak kobiet, jak i m"%czyzn by$o najni%sze, a dodatkowo jego wzrost by$ wolniejszy. W po$#czeniu z ukszta$towan# wcze niej struktur# demograficzn# mieszka&ców 'odzi powodowa$o to, i powo-duje, znacznie wi"kszy ubytek ludno ci, ani%eli w Krakowie, Poznaniu, czy Wroc$awiu. Zahamowanie tego trendu by$oby mo%liwe poprzez nap$yw ludno ci do miasta, popraw" stanu zdrowia mieszka&ców, b#d( – co wydaje si" mniej realne – wzrost dzietno ci. W przypadku utrzymania si" dotychczasowych tren-dów poszczególnych procesów demograficznych b"d# wp$ywa$y one negatyw-nie na wielko ! kapita$u ludzkiego, jak i spo$ecznego 'odzi.
Wed$ug szacunków G$ównego Urz"du Statystycznego, w 2007 roku 'ód( z liczb# 753 tys. mieszka&ców znalaz$a si" na trzecim miejscu pod wzgl"dem liczby mieszka&ców. Wed$ug prognozy GUS na lata 2003–2030 (w momencie powstania opracowania GUS nie publikowa$ wyników Prognozy ludno ci Polski na lata 2008–2035 dla du%ych miast) w 2030 roku liczba mieszka&ców 'odzi mia$aby wynie ! tylko 605 tys. osób, a wi"c niespe$na 60 tys. wi"cej ni% liczy$by sobie Wroc$aw.
5
Aby dzietno ! zapewnia$a prost# zast"powalno ! pokole& wspó$czynnik reprodukcji brutto, przy za$o%eniu braku zgonów kobiet do ko&ca wieku rozrodczego, powinien w d$ugim okresie utrzymywa! si" na poziomie 1. Poniewa% w Polsce umieralno ! kobiet do 50 roku %ycia pozostaje na bardzo niskim poziomie w rzeczywisto ci powinien by! on niewiele wy%szy od 1.
Literatura
GUS (G$ówny Urz#d Statystyczny), 1992–2009, Roczniki demograficzne, Warszawa
GUS (G$ówny Urz#d Statystyczny), 2009, Trwanie ycia w 2008 r., publikacja dost"pna na stronie www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_lud_trwanie_zycia_2008.pdf w dniu 13.04.2010 Kotowska I.E., 1998, Teoria drugiego przej!cia demograficznego a przemiany demograficzne w
Polsce w latach 1990., Studia Demograficzne nr 4 (134), s. 3–35
Kowaleski J.T., 2002, Urodzenia pozama" e#skie w $odzi w !wietle wyników bada# w"asnych, w: J.T. Kowaleski (red.) Reprodukcja ludno!ci i mobilno!% przestrzenna na obszarze Ziemi
$ódzkiej, Wyd. U', 'ód(
Pietruszek M., 2002, Analiza porównawcza p"odno!ci i dzietno!ci kobiet na obszarze województw
Polski &rodkowej (uj'cie przekrojowe i quasi-kohortowe), w: Kowaleski J.T. (red.) Repro-dukcja ludno!ci i mobilno!% przestrzenna na obszarze Ziemi $ódzkiej, Wydawnictwo U',
'ód(
Obraniak W., 2007, Ludno!% $odzi i innych wielkich miast w Polsce w latach 1984–2006, GUS, Warszawa, publikacja dost"pna w dniu 25.03.2010 na stronie www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/ lodz/ ASSETS _ludnosc_Lodzi_i_innych_wielkich_miast.pdf w
Szukalski P., 2001, P"odno!% i urodzenia pozama" e#skie w Polsce, Prace Instytutu Ekonometrii i Statystyki U' nr 132, Wyd. U', 'ód(
