Streszczenie
Artykuł prezentuje koncepcjĊ realizacji usług zdrowotnych na odległoĞü wyko-rzystując w tym celu podstawową charakterystykĊ oraz analizĊ porównawczą tele-medycyny oraz cybertele-medycyny. Analiza tych dwóch obszarów nawiązuje do aktual-nie realizowanej w Polsce strategii „e-Zdrowie Polska”, przed którą stawiane są ogromne wymagania związane nie tylko z poprawą efektywnoĞci procesu obsługi pa-cjenta ale równieĪ informatyzacją całego sektora opieki zdrowotnej.
Słowa kluczowe: e-zdrowie, cybermedycyna, telemedycyna
1. Wprowadzenie
System opieki zdrowotnej przechodzi obecnie w Polsce okres transformacji. Kolejne woje-wództwa realizuj mniej lub bardziej złoone strategie e-Zdrowia, wykorzystujc w tym celu bardzo czsto fundusze i dotacje pochodzce z Unii Europejskiej. Równolegle prowadzone s prace nad projektem „e-Zdrowie Polska” na lata 2009–2015, nadzorowane przez Centrum Syste-mów Informacyjnych Ochrony Zdrowia (CSIOZ). Wiele wskazuje na to, e po kilkunastu latach1 oraz wielu teatralnych obietnicach ze strony kolejnych rzdów wreszcie doczekamy si realnej reformy oraz przystosowania opieki zdrowotnej do funkcjonowania na platformie elektronicznej. Zadania stojce przed t transformacj s bardzo ambitne, a ich realizacja wie si z konieczno- ci pokonania wielu barier ekonomicznych, prawnych, administracyjnych, technicznych czy te społecznych. Obecnie system opieki zdrowotnej w Polsce jest negatywnie oceniany przez opini publiczn. W nowym badaniu dotyczcym oceny ochrony zdrowia z punktu widzenia pacjenta, przeprowadzonym przez brukselski o rodek bada Health Consumer Powerhouse, Polska znajduje si dopiero na 25 miejscu w ród 31 uwzgldnionych krajów Europy (Euro Patient Empowerment Index 2009). W podobnym badaniu – Euro Health Consumer Index – przeprowadzanym dla wybranych krajów europejskich od 2006 roku (od 2008 roku dodatkow kategori oceny jest e-zdrowie) Polska zajmuje równie jedno z ostatnich miejsc w Europie. wiadcz o tym dane zaprezentowane na poniszym wykresie.
1
Tematyka związana z „e-zdrowiem” pojawia siĊ w Polsce od kilkunastu lat. Warto tutaj wspomnieü chociaĪby o kilku kolejnych Konferencjach Internetu Medycznego, które odbywały siĊ począwszy od 1996 roku i których efektem było załoĪenie rok póĨniej Polskiego Stowarzyszenia Internetu Medycznego.
Ϯϲ Ϯϱ Ϯϭ Ϯϳ ϭ ϲ ϭϭ ϭϲ Ϯϭ Ϯϲ ϯϭ ϯϲ ϮϬϬϲ ϮϬϬϳ ϮϬϬϴ ϮϬϬϵ ZŽŬďĂĚĂŶŝĂ D ŝĞ ũƐ ĐĞ ǁ ƌ Ă Ŷ Ŭ ŝŶ Ő Ƶ
Rys. 1. Polska w Rankingu Euro Health Consumer Index na tle wybranych krajów europejskich
ródło: Opracowanie własne.
W celu poprawy efektywno ci oraz rozwoju systemu opieki zdrowotnej przeprowadzane s obecnie próby wprowadzenia usług medycznych w takiej formie, aby ich realizacja mogła si odby równie za po rednictwem Internetu. Biorc pod uwag fakt, e grono uytkowników Internetu nieustannie si powiksza, takie zmiany wydaj si by jak najbardziej uzasadnione.
2. „tele” versus „cyber” – podstawowe wyróĪniki
Współczesna realizacja potrzeb zdrowotnych na odległo wie si przede wszystkim z poj-ciem telemedycyny (ang. Telemedicine). Pierwsze definicje telemedycyny pojawiły si w dobie telefonii (lata 70-te XX wieku) i okre laj praktykowanie medycyny (najcz ciej o charakterze klinicznym) przez lekarza oraz pacjenta znajdujcych si w rónych miejscach (tzw. opieka zdrowotna „in absentia”2) oraz komunikujcych si za po rednictwem przekazu audiowizualnego. W literaturze mona si równie spotka z pokrewnymi okre leniami, takimi jak telezdrowie (ang. Telehealth) oraz telematyka medyczna (ang. Medical Telematics), które w mniej lub bardziej wyrany sposób okre laj znaczenie technologii informacyjno-komunikacyjnych (ang. Informa-tion and CommunicaInforma-tion Technologies – ICT) w wiadczeniu usług medycznych. Obecnie, w Pol-sce przekaz danych pacjenta przez telefon jest bardzo czsto wykorzystywany w badaniach elek-trokardiograficznych osób starszych oraz niepełnosprawnych [zob. 14 s. 116].
Z kolei podstaw powstania oraz cigłej ewolucji pojcia cybermedycyny (ang. cybermedici-ne) stanowi rozwój coraz liczniejszych systemów medycznych funkcjonujcych w cyberprzestrze-ni wykorzystujcej Internet jako medium transmisyjne. Jedna z najcz ciej cytowanych deficyberprzestrze-nicji cybermedycyny została zaproponowana w latach 90-tych XX wieku i w tłumaczeniu autora3 brzmi nastpujco: „cybermedycyna to nauka zajmujca si zastosowa-niem Internetu oraz globalnych technologii internetowych w medycynie oraz zdrowiu publicznym; jak równie ocen moliwo ci oraz wyzwa opieki zdrowotnej” [3]. Z kolei W. Slack [12, s. 121] zwraca uwag na cele, które jego zdaniem powinny spełnia rozwizania z zakresu cybermedycy-ny w opiece zdrowotnej. W ród nich wylicza: usprawnienie pracy klinicznej, łatwiejszy dostp do
2
W literaturze anglojĊzycznej okreĞlana jako in absentia health care lub distance medicine. 3 Definicja zaczerpniĊta z literatury anglojĊzycznej.
wyników bada diagnostycznych, skrócenie czasochłonnych procedur administracyjnych, dostp do efektywnych porad, konsultacji, bezpo redni dostp do zbiorów literatury medycznej oraz ułatwienie komunikacji pomidzy lekarzami. W Polsce cybermedycyna jest najcz ciej utosa-miana z pojciem e-Zdrowie (ang. eHealth) oraz rzadziej z pojciem Internet medyczny (ang. Medical Internet). Ponisza tabela prezentuje wyniki wyszukiwania poszczególnych poj (w jzyku polskim oraz zgodnie z wcze niej przytoczonymi tłumaczeniami w jzyku angielskim) w wyszukiwarce Google.
Tabela 1. Wyniki wyszukiwania w Google. Stan na dzieĔ 12.04.2010 r.
Zapytanie Wyniki (strony
polskojzyczne)
Wyniki (strony anglojzyczne)
Cybermedycyna [Cybermedycyna + definicja] 6 [1] 44 500 [1 730]
Telematyka medyczna [Telematyka medyczna + definicja] 2 400 [647] 361 000 [101 000]
Telezdrowie [Telezdrowie + definicja] 4 230 [268] 642 000 [72 900]
Telemedycyna [Telemedycyna + definicja] 49 000 [7 990] 1 350 000 [240 000]
Internet medyczny [Internet medyczny + definicja] 1 290 000 [29 700] 106 000 000
[14 700 000]
e-Zdrowie (eZdrowie) [e-Zdrowie (eZdrowie) + definicja] 3 644 000 [142 960] 1 930 000 [270 000]
ródło: Opracowanie własne.
Wyniki wyszukiwania ukazuj du rónorodno definicji kluczowych poj zwizanych z opiek zdrowotn na odległo . W zwizku z tym pojawiaj si trudno ci w okre leniu jedno-znacznych, uniwersalnych definicji tych poj (dla przykładu w literaturze anglojzycznej ju w 2005 roku wyodrbniono ponad 50 odrbnych definicji pojcia eHealth, zob. [11]). Przenikanie analizowanych obszarów obrazuje poniszy rysunek.
Rys. 1. Obszary zastosowania cybermedycyny ródło: [3]. CYBERMEDYCYNA Telemedycyna Informatyka medyczna Zdrowie publiczne Medycyna kliniczna Medycyna oparta na faktach (dowodach) INTERNET
Ze wzgldu na to, i czsto pojawiaj si trudno ci z jednoznacznym okre leniem rónic mi-dzy medycyn w formie „cyber” oraz „tele”, w poniszej tabeli zaprezentowano ich porównanie.
Tabela 2. Porównanie telemedycyny oraz cybermedycyny [rok 1999]
Cecha Telemedycyna Cybermedycyna
Zasig geograficzny Lokalny lub regionalny Globalny
Obszar zastosowania Przede wszystkim medycyna
lecznicza
Przede wszystkim medycyna profilaktyczna (zapobiegawcza)
Bezpieczestwo danych Wysokie Ograniczone
Rodzaj przetwarzanych, udostp-nianych oraz wymieudostp-nianych danych
Spersonalizowane dane kliniczne Informacje słuce edukacji
zdrowotnej pacjenta oraz jego samoopieki (rozumianej jako prowadzenie zdrowego trybu ycia), dane kliniczne słuce edukacji medycznej, dane doty-czce epidemiologii oraz zdrowia publicznego
Rodzaj relacji Pacjent – lekarz, lekarz – lekarz Pacjent – pacjent, pacjent – lekarz,
lekarz – lekarz
Główne cele Monitorowanie zdrowia
indywi-dualnego pacjenta, diagnozy oraz leczenie
Zapobieganie chorobom, profilak-tyka, monitoring zdrowia popula-cji, gromadzenie epidemiologicz-nych oraz inepidemiologicz-nych daepidemiologicz-nych od pacjentów, wykorzystanie wiedzy, do wiadcze oraz wymaga pacjentów oraz konsumentów w rozwoju medycyny opartej na faktach (ang. Evidence Based
Medicine)
Determinanty rozwoju Niekiedy bodziec technologiczny Najcz ciej wpływ, nacisk
konsumentów
Otoczenie Kontrolowane, limitowana liczba
szczegółowo zdefiniowanych uytkowników
Niekontrolowane warunki
Ocena efektywno ci Istnieje moliwo dokonywania
ocen efektywno ci (zarówno po stronie opieki zdrowotnej jak równie po stronie pacjenta)
Wpływ na populacj bardzo trudny do zmierzenia
Zasig Szacowany w setkach oraz
tysicach uytkowników
Szacowany w milionach uyt-kowników
ródło: [3] w tłumaczeniu autora.
Analizujc powysz tabel warto zwróci uwag na rol, jak w cybermedycynie odgrywaj konsumenci. Okazuje si bowiem, e ich rosnce wymagania stanowi główny czynnik determinu-jcy rozwój rozwiza z jej zakresu. W ród konsumentów ery Internetu popyt na informacje, w tym równie te dotyczce zdrowego trybu ycia, nieustannie ro nie. Efektem jest powstajca obecnie nowa, bardzo wymagajca grupa odbiorców internetowych usług medycznych. Wymaga-nia wynikaj z faktu, e konsumenci w przeciwiestwie do pacjentów mog ale nie musz
korzy-sta z opieki zdrowotnej. Takie podej cie do opieki medycznej z punktu widzenia potencjalnego konsumenta zdaniem Eysenbacha tworzy pozytywne sprzenie zwrotne z medycyn opart na faktach (ang. Evidence Based Medicine) i prowadzi do dynamicznego rozwoju cybermedycyny. Dane z tabeli 2 zostały opublikowane po raz pierwszy 11 lat temu. Przez ten okres coraz wicej procesów telemedycznych w wiatowej opiece zdrowotnej zaczło by realizowanych za po red-nictwem Internetu. Taka sytuacja przyczynia si do „przejcia” przez cybermedycyn kolejnych cech oraz funkcji telemedycyny.
3. Cybermedycyna w relacji obywatel – opieka zdrowotna
Biorc pod uwag rosnc dostpno Internetu w Polsce4 oraz coraz wiksz wiadomo in-ternetow obywateli pojawia si realna szansa na szerokie zastosowanie medium transmisyjnego jakim jest Internet równie w opiece zdrowotnej. Nowe internetowe moliwo ci takie jak: rejestra-cja do lekarza, dostp do porady medycznej, monitorowanie stanu zdrowia, zamawianie recept, czy korzystanie z programów medycznych dla wybranych grup docelowych maj na celu ułatwie-nie obywatelom dostpu do opieki zdrowotnej oraz zachcaułatwie-nie do wzbogacania wiedzy na temat zdrowego trybu ycia. Naley jednak pamita o tym, e pomimo wykorzystania Internetu jako idealnego po rednika w interakcji obywatel – opieka zdrowotna, stwarza on równie wiele zagro-e. Autor w 2009 roku przeprowadził internetowe badanie umieszczajc odno nik do ankiety na kilku arbitralnie wybranych studenckich forach internetowych w Polsce. Głównymi czynnikami doboru grupy docelowej były: wiek respondentów5, zaufanie do transakcji internetowych oraz czsto korzystania z usług medycznych [wicej w 8]. Ankiet poprawnie wypełniły 202 osoby (tylko dwie z nich korzystały z internetowych usług medycznych w Polsce), a wyniki dotyczce potencjalnych szans i zagroe koncepcji internetowej obsługi pacjenta zaprezentowane zostały w poniszej tabeli.
Osoby ankietowane cz ciej wymieniały potencjalne korzy ci (197 wskaza) ni zagroenia (120 wskaza) internetowych usług medycznych. Oszczdno czasu oraz zwikszenie dostpno- ci usług medycznych to najczdostpno- ciej wskazywane korzydostpno- ci. Prawie 90% respondentów zadeklaro-wało, e w razie zaistnienia potrzeby zdrowotnej byliby zainteresowani internetow form obsługi pacjenta. Z kolei główne zagroenia zdaniem respondentów mog stanowi błdne diagnozy, wycieki danych pacjentów oraz oszustwa. Analizujc zawarto tabeli 3 warto zwróci uwag na jeszcze jeden istotny aspekt, który w przyszło ci ma by gwarantem uniknicia wła nie takich, najcz ciej wskazywanych zagroe. Aby zasig wyej wymienionych usług miał charakter globalny, nie wystarczy wyposay jednostki opieki medycznej w sprzt komputerowy, połczony w sieci z dostpem do Internetu. W tym celu naley spełni warunek, którym jest wdroenie standardów interoperacyjno ci systemów w sektorze opieki zdrowotnej, tak aby umoliwi (oraz usprawni i zabezpieczy ) elektroniczn wymian danych midzy placówkami oraz umoliwi dostp do ogólnych baz danych. Dopiero wówczas bdzie mona mówi o pełnej cybernetyzacji opieki zdrowotnej w Polsce.
4 Według danych MSWiA odsetek gospodarstw domowych z szerokopasmowym dostĊpem do Internetu w Polsce przekroczył w 2009 roku 50%. Szacuje siĊ, Īe w 2011 roku wskaĨnik ten przekroczy w Polsce Ğrednią unijną.
5
Według danych MSWiA w Polsce w 2009 najliczniejszą grupą (ponad 70% jej reprezentantów) osób korzystających codziennie lub prawie codziennie z Internetu były osoby w wieku 16-24 lat.
Tabela 3. Potencjalne korzyĞci oraz zagroĪenia usług medycznych on-line
Korzy ci Zagroenia
1. Oszczdno czasu (61%) wynikajca z:
a. Zmniejszenia kolejek (do gabinetu oraz do reje-stracji) – korzy ci dotycz zarówno osób, które korzystaj usług internetowych, jak równie tych, które decyduj si na osobist wizyt w placówce, b.Ograniczenia dojazdów do placówek opieki medycznych.
2. Zwikszenie dostpno ci usług medycznych
(14,7%) w przypadku: a. Osób starszych,
b.Osób niepełnosprawnych,
c. Osób mieszkajcych w znacznej odległo ci od placówek opieki medycznej,
d.Osób czsto zmieniajcych miejsce tymczasowe-go pobytu (moliwo leczenia z dowolnetymczasowe-go miej-sca w kraju i zagranic).
3. Wygoda (4,6%).
4. Usprawnienie działania placówek opieki medycz-nej (4,6%).
5. Uproszczenie procedur (3,5%).
6. Oszczdno pienidzy pacjentów (dojazdy,
telefoniczna rejestracja) (2%).
7. Wikszy dostp do informacji medycznej (2%). 8. Wiksze zainteresowanie zdrowiem, profilaktyk oraz chorobami w ród pacjentów (1,5%).
9. Szybki kontakt z lekarzem w razie nagłych przy-padków (1,5%).
10. Inne (4,6%), w ród nich:
a. Uniknicie konieczno ci kontaktu osobistego z lekarzem w prostych przypadkach,
b.Szybsze wykrywanie chorób, c. Stały kontakt z lekarzem,
d.Brak naraania zdrowia spowodowany przeby-waniem w ród innych chorych,
e. Obnienie kosztów prowadzenia placówek opieki medycznej.
1. Błdne diagnozy w wyniku nieporozumie midzy pacjentem a lekarzem (44,2%). Dotyczy to szczególnie przypadków, które wymagaj osobiste-go kontaktu pacjenta z lekarzem.
2. Wycieki danych pacjentów (19,2%). 3. Oszustwa (19,2%), takie jak:
a. Podszywanie si pod inne osoby (kradzie to-samo ci),
b.Fikcyjni pacjenci oraz lekarze, c. Handel receptami,
d.Udawanie chorób w celu wyłudzenia recepty, e. Fałszowanie recept.
4. Utrata danych (awaria sprztu, pomyłki przy wprowadzaniu, edytowaniu danych) (3,3%). 5. Brak umiejtno ci korzystania z Internetu (szcze-gólnie w przypadku osób starszych) (3,3%). 6. Dezorganizacja pracy placówek medycznych (2,5%).
7. Zbyt czste korzystanie przez tych samych pacjentów (lekomani) (2,5%).
8. Inne (5,8%), w ród nich:
a. Przecienia serwerów w wyniku zbyt wielu uytkowników,
b. Utrudnienia dla tych osób, które nie korzystaj z usług medycznych za po rednictwem Internetu (celowo lub z braku moliwo ci),
c. Wirusy komputerowe,
d. Zbywanie pacjentów przez lekarzy, e. Nie zawsze lekarz jest dostpny on-line, f. Ukryte opłaty.
ródło: opracowanie własne [zob. 8].
3. ZakoĔczenie
Czy internetowa opieka zdrowotna stanie si w Polsce rzeczywisto ci? Je li tak – to kiedy? Czy bdzie ona dostpna w pełnym zakresie usług dla wszystkich obywateli? Czy planowane rozwizania internetowe znajd uznanie w oczach coraz bardziej wymagajcych odbiorców? Odpowiedzi na te oraz wiele podobnych pyta powinni my uzyska w cigu kilku najbliszych lat. Ogólnopolska strategia e-Zdrowia zakłada bowiem udostpnienie pierwszych internetowych usług medycznych w Polsce do 2015 roku. Obecnie w wybranych województwach
przeprowadza-ne s pilotaowe wdroenia i ocena działania wybranych rozwiza z zakresu e-Zdrowia. Ponadto opracowywane s uniwersalne standardy i metody wymiany oraz przechowywania okre lonych danych. Ze wzgldu na terminy wykorzystania rodków unijnych, realizacja strategii powinna przebiega sprawnie i bez wikszych zakłóce. Jednak zdaniem wielu ekspertów pojawienie si opónie wydaje si bardzo prawdopodobne. Jako przykłady podawane s poszczególne strategie e-Zdrowia na szczeblach wojewódzkich, które zakładały wprowadzenie pierwszych usług interne-towych ju w 2008 roku, a których nie udało si wprowadzi do teraz. W oczekiwaniu na realiza-cj kolejnych etapów strategii e-Zdrowia, wiele jednostek opieki zdrowotnej (bez wzgldu na rodzaj – publiczne, niepubliczne oraz prywatne) postanowiło we własnym zakresie doda do swoich usług, równie te realizowane przez Internet. Pojawiaj si zatem kolejne pytania: czy wszystkie indywidualne i rónice si od siebie systemy, które ju istniej uda si zintegrowa ? Czy moe trzeba bdzie z nich zrezygnowa na rzecz innych, bardziej rozwinitych technologicz-nie? Wydaje si, e czas odgrywa tutaj bardzo wan rol. Im szybciej uda si wprowadzi roz-wizania ogólnokrajowe, tym łatwiej bdzie wprowadzi standardy interoperacyjno ci oraz wy-miany dokumentacji elektronicznej. W przeciwnym przypadku powstawanie kolejnych niezinte-growanych systemów bdzie w znaczny sposób ogranicza zakres rozwiza cybernetycznych.
Przeprowadzenie w Polsce szeroko rozumianej informatyzacji opieki zdrowotnej jest bez wt-pienia zadaniem bardzo trudnym do wykonania, ale nie niemoliwym. Naley podj wszelkie moliwe działania, aby wymienione potencjalne korzy ci stały si korzy ciami w pełni rzeczywi-stymi oraz eliminowa zagroenia, te realne, jak równie te, które tkwi w wiadomo ci uytkow-ników.
Bibliografia
[1] Bujnowska-Fedak M., Telemedycyna. PrzyszłoĞü i postĊp w medycynie rodzinnej, Słuba Zdrowia nr 73–76, Warszawa 2004.
[2] Della Mea V., What is e-Health (2): The death of telemedicine?, Journal of Medical Internet Research 2001, 3(1).
[3] Eysenbach G., Sa E., Diepgen T., Shopping around the internet today and tomorrow: to-wards the millennium of Cybermedicine, British Medical Journal, Volume 319, 13 Novem-ber 1999.
[4] Eysenbach G., What is e-health?, Journal of Medical Internet Research 2001, 3(1).
[5] Jasłowski J., Wpływ rozwiza z zakresu e-Zdrowie na efektywno opieki zdrowotnej, [w:] Gołuchowski J., Frczkiewicz-Wronka A., Technologie wiedzy w zarzdzaniu pu-blicznym '09 : praca zbiorowa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Ada-mieckiego, Katowice 2009.
[6] Kamiski M., ICT w słuĪbie ochrony zdrowia, Konfederacja pracodawców polskich, http://www.kpp.org.pl/img_upload/files/ICT_W%20SLUZBIE_OCHRONY_ZDROWIA.p df, 18.07.2009.
[7] Kasztelowicz P., Internet medyczny i telemedycyna – wpływ nowych rodków komunikacji na współczesne oblicze medycyny, www.am.torun.pl/~pekasz/telemedycyna.pdf, 29.10.2009.
[8] Korczak K., Koncepcja internetowej obsługi pacjenta, [w:] Gołuchowski J., Frczkiewicz-Wronka A., Technologie wiedzy w zarządzaniu publicznym '09: praca zbiorowa, Wydaw-nictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego, Katowice 2009.
[9] Ministerstwo Zdrowia RP, Strategia E-zdrowie Polska na lata 2009–2015, http://www.csioz.gov.pl/pliki/projekt_sezdrowie_16042009.pdf, 11.07.2009.
[10] Laskowska I., Lewandowska K., Badanie efektywnoĞci ochrony zdrowia, Wiadomo ci Sta-tystyczne nr 3/2009, Główny Urzd Statystyczny, Warszawa 2009.
[11] Oh H., Rizo C., Enkin M., Jadad A., What Is eHealth (3): A Systematic Review of Pub-lished Definitions, Journal of Medical Internet Research 2005, 7(1).
[12] Slack W., Cybermedicine. How Computing Empowers Doctors And Patients For Better Health Care, Jossey-Bass. A Wiley Company, San Francisco 2001.
[13] Solez K., Katz S., cyberMedicine – Mainstream Medicine by 2020/Crossing Boundaries, Journal of Computer & Information Law, Vol. XIX, Summer 2001, NO. 4.
[14] Wróbel Z., Zarzdzanie i technologie informacyjne. Tom 3 – Technologie informacyjne w medycynie, Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego, Katowice 2008.
IN ABSENTIA HEALTH CARE
Summary
In this article the author presents the conception of distance medicine (in absen-tia health care) based on comparison of telemedicine and cybermedicine. This anal-ysis is also connected with eHealth Strategy for Poland for the years 2009–2015. This strategy outlines such objectives as introducing Information Technology solu-tions in polish healthcare system and improvement of effectiveness and availability of online patient services in Poland.
Keywords: eHealth, Cybermedicine, Telemedicine
Karol Korczak
Katedra Informatyki Ekonomicznej Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Uniwersytet Łódzki
e-mail: karolk@uni.lodz.pl
Wysza Szkoła Informatyki w Łodzi e-mail: karol_korczak@wsinf.edu.pl
