A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOMICA 14, 1981
A n d rze j Szablew ski*
NIEKTÓRE PROBLEMY DZIAŁANIA PARYTETU CEN1 JA K O EKONOM ICZNEGO STYMULATORA OBNIŻKI
KO SZTÓW TRANSPORTU
WSTĘP
Z ao strzająca się coraz b ardziej w o sta tn im o k re s ie czasu d y sp ro -p orcja m iędzy zdolnością -przew ozow ą tra n s-p o rtu , -przede w szystkim tra n sp o rtu kolejow ego, a zap otrzebow aniem gosp o d ark i n aro d o w ej na usługi tra n sp o rto w e spraw iła, że p ro b le m aty k a tra n sp o rtu z n ajd u je się a k tu a ln ie w centrum z ain tereso w an ia najw y ższy ch w ładz polityczno-gos- podarczych, zaś zadania zw iązane z p o k onaniem tru d n o śc i tra n sp o rto -w ych a -w a n so -w a ły do rzęd u pier-w szo p lan o -w y ch p rio ry te tó -w -w p o lityce g o spodarczej na najbliższe lata*. Je d n y m z g e n e ra ln y c h k ieru n k ó w przełam ania tej d y sp ro p o rcji jest dążen ie do elim in acji przy czy n po-w o d u jący ch n a d m ie rn y po-w zrost zap o trzeb o po-w an ia o rg an iz ac ji g o sp o d ar-czych n a usługi tra n sp o rto w e . T rudno je s t w sposób p re c y z y jn y o k re ślić stra ty , jak ie ponosi gosp o d ark a naro d o w a z ty tu łu n ieu z a sad n io n e go w z ro stu odległości i stopnia w ielo k ro tn o ści przew ozów , n ie d o sta -tecznego w y k o rz y sta n ia ładow ności śro d k ó w tra n sp o rtu , sp ię trz a n ia się w czasie przew ozów , n iew łaściw ego wjyboru gałęzi i śro d k a tra n sp o r-tu czy p rze trz y m y w a n ia taboru przez u ży tk o w n ik ó w tra n sp o rr-tu . Po-jaw ia jąc e się sy stem aty czn ie od la t n a łam ach p rasy ek o n om icznej i codziennej p rzy k ła d y nieg o sp o d arn o ści w tym z ak resie o ra z liczne
' Dr, adiunkt w Instytucie O rganizacji i Zarządzania PL.
1 Pod pojęciem p ary te tu cen rozumie się sposób konstrukcji ceny sprzedaży z punktu widzenia stopnia w jakim absorbuje ona koszty transportu dóbr. Przyjęte w tej m ierze rozw iązania typu loco bądź franco przesądzają o w arunkach zapłaty za dostaw ę dóbr.
2 Na odbytej w lutym 1977 r. krajow ej naradzie aktyw u polityczno-gospodar-czego I Sekretarz КС PZPR stw ierdził m. in. „w łaśnie transport je st trzecią — obok rynku wew nętrznego, handlu zagranicznego — dziedziną życia społeczno-gospodar- czego, w której konieczny jest szybki postęp". „Trybuna Ludu" 1977, nr 41, s. 3.
p ró b y szacunków rozm iarów zjaw iska n ie ra cjo n a ln y c h przew ozów św iadczą' iż je g o elim in a cja dać m oże szy b k ie i odczu w aln e e fe k ty w p o staci zm niejszenia tem pa w z ro stu zap o trzeb o w an ia n a usługi p rze w o -zowe*.
W y so k a ranga p ro b lem u tra n sp o rto w e g o w ym aga u ru ch o m ien ia w szystkich dostęp n y ch in stru m en tó w o d d ziały w an ia n a w zro st e fe k tyw ności p ro ce su przem ieszczania dóbr w przestrzen i. W śró d ek o n o m icznych środków sty m u lacji w tym zakresde duże znaczenie p rz y -p isu je się -p a ry te to w i cen. P o stu lat w y k o rz y sta n ia bodźcow ej funkcji cen loco-franco na o d cin k u racjo n alizacji w ięzi p rze strz e n n y ch daw no już sform ułow any został n;e tylko w polsk iej lite ra tu rz e e k o n o m iczn ej4. W dotychczasow ym sposobie ujm o w an ia tej p ro b le m aty k i tkw i, ja k się W ydaje pew n a słabość. W y n ik a o n a z zaw ężenia p o la an a lizy do zagadnienia w y b o ru p a ry te tu cen, czem u z re g u ły towarziyszyło m il-czące założenie a k ty w n e j roli cen w m echanizm ach podejm ow ania decyzji p rzestrzen n y ch .
W zw iązku z tym w y d aje się, iż n iem n iej istotnym problem em — ob o k o k reśle n ia p rz e sła n e k i czynników w y b o ru p a ry te tu cen — jest rów nież o k re śle n ie w a ru n k ó w niezb ęd n y ch d la u ruchom ienia i p ra w i-dłow ego działania c e n loco-franco.
Iden ty fik acja tych w a ru n k ó w o ra z ich k o n fro n ta cja z w arunkam i, w jak ich przebiega p ro ces po d ejm o w an ia decyzji p rze strz e n n y ch pozwoli n a sp re c y z o w a n ie rea ln y ch m ożliw ości w y k o rz y sta n ia te g o in stru -m en tu racjonalizacji.
I. WARUNKI SKUTECZNEGO DZIAŁANIA PARYTETU CEN — SFORMUŁOWANIE PROBLEMU
R ozw ażania na tem a t w y k o rz y sta n ia cen jak o narzędzia o d d z ia ły -w ania na sam odzielne decjyzje so cjalisty czn y ch podm iotó-w gospodar-J Podajem y w tym m iejscu jedynie niektóre szacunki zjaw iska nieracjonalnych przewozów. W 1973 r. przeprow adzono badania, którym i objęto 54% przewozów ładunków transportem kolejowym ; w ykazały one iż ok. 7% przewozów ogółem w tonach to przewozy zbędne. W ielkość ta stanow iła rów now artość przyrostu prze-wozów, jakie w 1947 r. w ykonało PKP. Por. Z. W y c z e s a n y , C zy w szy stk o trzeba przewozić, „Zycie Gospodarcze" 1975, n r 66, s. 2. M inister kom unikacji stw ierdził, że przetrzym anie taboru przez klientów wzrosło do 15 min wagonogodzin, co równa się wyłączeniu z ruchu 1700 w agonów przez cały rok i utraconej możliwości prze-w iezienia około 4 min ton toprze-w aróprze-w . Por. U spraprze-wnienie transportu — spraprze-wą całej gospodarki, „Przegląd K om unikacyjny" 1977, nr 3, s. 83.
* Przegląd poglądów form ułowanych w tej m ierze zaw iera moje opracowanie. Patrz A. S z a b l e w s k i , C zynniki w yboru parytetu cen, „Zeszyty N aukow e UŁ" 1977, ser. III, z. 17.
czych m ają w n a sze j lite ra tu rz e ek o n o m iczn ej s w o ją długą już historię. W o statn im o k re sie czasu zauw ażyć m ożna pew n ą zm ianę w k ie ru n kach poszukiw ań w tym zak resie. D otychczasow e niezad o w alające re -z u lta ty w y k o r-z y sta n ia cen w roli in stru m e n tu n a k ła n iają c e g o do .po-dejm ow ania racjo n aln y c h decy zji g o sp o d arczy ch w p ły n ę ły n a k ry s ta li-zow anie się poglądu, iż o takim działaniu c en y przesądza w y stęp o w an ie o k reślo n y c h w a ru n k ó w 5.
N ie w chodząc w szczegóły tej k o n cep cji p ra c y n a d bodźcem c en o -w ym -w arto je d y n ie p rze d sta-w ić je j zasadnicze ele m en ty :
1) w arunki w p ły w a ją c e z je d n e j s tro n y n a siłę o d d ziały w an ia bodź-ca cenow ego, z d ru g iej zaś s tro n y na k ieru n e k sty m u lacji cenow ej;
2) cenow e i pozaoenow e w a ru n k i d e te rm in u ją c e działanie cen w funkcji bodźca ekonom icznego;
3) p o trzeb y form ułow ania, obok ogólnych w a ru n k ó w d ziałania cen w funkcji bodźca ekonom icznego, ró w nież w aru n k ó w szczegółow ych, któ re d e te rm in u ją działanie cen w roli tzw . bodźców docelow ego dzia-łania.
O gólnym celem poszu k iw ań w tym z a k re s ie jest sp re c y z o w a n ie w arunków , k tó re z ap ew n iały b y zdolność cen do o d d ziały w an ia z o d p o -w iednią silą i -w założonym k ie ru n k u na p ro ces d e c y zy jn y jed n o stek gospodarczych. Z espół takich w a ru n k ó w n azy w ać będę w arunkam i s k u -tecznego działania cen.
N iesp ełn ien ie ty ch w aru n k ó w prow adzi a lb o do n ie u ja w n ie n ia się bodźcow ych w łaściw ości cen, albo też do o d d ziały w an ia cen w k ie ru n -k u niezgodnym z zam ierzeniam i tego o śro d -k a, -k tó ry chce się nimi posługiw ać jak o narzędziam i zarządzania®.
P ra k ty k a g o sp o d arcza podsuw a liczne p rz y k ła d y św iadczące o p ra w -dziw ości tego sform ułow ania. O dnosi się to rów nież w całej ro zciągłości do p ro b le m u w y k o rz y sta n ia p a ry te tu cen. S poty k am y się tu b o -w iem z obyd-w om a przypadkam i;
1) kied y bodźce p ły n ące z ceny loco bądź franco a d re so w a n e są do podm iotu, k tó re m u o d e b ra n a zo stala sam odzielność w y b o ru w a s-pekcie przestrzen n y m , co a u to m aty czn ie uniem ożliw ia u jaw n ie n ie się bodźcow ego c h a ra k te ru p a ry te tu cen: przy k ład em je st tu ta j u sta le n ie
5 Por. m. in. W. S z t y b e r , K ierunki doskonalenia system u cen w Polsce, „Eko-nom ista” 1970, n r 5, s. 875i P. K a r p i u k , A ktu a ln e problem y p o lity k i cen, W arsza-wa 1972, s. 222 i n.; K. P i o t r o w s k i , C eny usług przew ozow ych w param etrycz-nym system ie zarządzania, „Ekonom ista” 1974, nr 5, s. 372, J. D a n k o w s к i, L. M i a s t k o w s k i , Ceny w fu n k cji bodźca ekonom icznego, „Prace i M ateriały PKC 1977, nr 40; W. W i l c z y ń s k i , Funkcjonow anie cen w jednostkach inicjują-cych now y system ekonom iczno-finansow y, mpis pow ielony. Poznań 1975.
ceny fran co na p ro d u k ty sp rzed aw an e przez p rzed sięb io rstw a (które tym sam ym w sw oim ra c h u n k u ekonom icznym re je s tru ją dynam ikę kosztów dostaw y), czem u to w a rz y sz y p rzek azan ie u p raw n ie ń w dzie-dzinie w y b o ru m iejsc zbytu na szczebel biur zbytu, k tó re z reg u ły są jed nostkam i odpow iedzialnym i za całość d y stry b u c ji w ram ach branżi
2) k ie d y a k ty w iz a cja cen loco-franco w y stęp u je na gruncie sprzę-żen ia m iernikow o-bodźcow ego n a k ła n iają c eg o do m aksym alizacji kosz-tów: w ty c h w a ru n k a c h sty m u la c ja p ły n ąca z p a ry te tu cen popycha do w y b o ró w p rze strz e n n y ch c h a ra k te ry z u ją c y c h się jak najw yższym i kosztam i tra n s p o rtu 7.
K o n k re ty z a cja zatem w aru n k ó w sk u teczn eg o działania p a ry te tu cen uw zględnić musi oba a sp e k ty działania i w y k o rzy stan ia jego bodźco-w ej funkcji.
E n u m eracja w a ru n k ó w sk u teczn eg o działania cen loco-franco o raz o cena n a ile m ożliw e je s t ich sp ełnienie w p ra k ty c e gosp o d arczej stw a rza dopiero p o d staw ę do form ułow ania poglądu o m ożliw ościach i g r a nicach w y k o rz y sta n ia tego n arzęd zia racjo n alizacji w ięzi p rz e strz e n -nych.
W y d a je się, iż w żadnjym z d o tychczasow ych o p raco w ań nie p o d ję -to w sposób b ard ziej k o m pleksow y p ro b lem aty k i p a ry te tu cen w tym w łaśn ie u jęciu. N iew ątpliw ie b ra k ten zaw ażył na zbyt o p ty m isty c z -n y c h oce-n ach , jak ie — m oim zda-niem — form ułow a-no w lite ra tu rz e przed m io tu na tem at m ożliw ości w y k o rz y sta n ia p a ry te tu cen, szczegól-nie zaś cen loco8.
P o d jęta tu ta j próba nie p re te n d u je do w y cz e rp a n ia w szystkich p ro -blem ów , jak ie s k ła d a ją się na skuteczne działanie p a ry te tu cen.
Z adaniem m oim je s t w skazanie na n iek tó re tylko u w a ru n k o w an ia d e c y d u jące o sile i k ie ru n k u stiym ulacji p ły n ącej z cen loco-franco o raz pro b lem ó w jak ie w zw iązku tym stają do rozw iązania przed teo rią i p ra k ty k ą w zakresie tw o rzen ia m echanizm ów racjo n alizacji więzi p rzestrzen n y ch .
7 Por. S. G ó r a , Bodice ekonom iczne w gospodarce socjaIistyc7,nej, W arszawa 1961, s. 22.
• Por. m. In. A. P ł o c i c a , Podstaw y cen środków produkcji, W arszaw a 1964, s. 200, W. S z t y b e r , Teorie i polityka cen w gospodarce socjalistycznej, W arsza-w a 1967, s. 145— 146. Obok hipotetycznych rozarsza-w ażań arsza-wokót zalet i słabości cen lo-co-franco, na podstaw ie których form ułowano tezy o przewadze rozwiązań loco, pró-bowano również em pirycznie ją udowodnić. Okazją ku temu stała się dokonana w 1957 r. zmiana klauzuli franco na loco dla kam ieni, żwiru i piasku (a od 1960 r. ten sam zabieg objął cenę na cegłę), zaś szacunku konkretnych korzyści jakie w związku z tym osiągnąć miała gospodarka narodow a podjął się S. W y r o b i s z , P olityka cen w Polsce, W arszaw a 1965, s. 91.
2. SAMODZIELNOŚĆ HANDLOWA JAKO PODSTAW OW A PRZESŁANKA AKTYWIZACJI PARYTETU CEN
B ezsprzecznie pierw szym w a ru n k iem a k ty w iz a cji p a ry te tu cen je st istn ien ie re a ln ej sw obody w y b o ru p rzestrzen n eg o u tego p a rtn e ra w y -m iany, k ló ry re je s tru je w sw oi-m rac h u n k u ekono-m iczny-m koszty do-staw y w rzeczy w istej w ysokości. C hociaż w ym óg ten nigdy nie był p o m ijan y w analizach do ty czący ch p a ry te tu cen, jed n ak że rzadko d o ceniano istn ieją ce w p ra k ty c e og ran iczen ia, k tó re w m niejszym lub w ięk szym sto p n iu k ręp o w a ły sw obodę w y b o ru w tym zaikresie, a tym s a -mym podw ażały realn o ść tw ierd zen ia o m ożliw ość] przek ształcen ia p o ten cjaln e g o in stru m e n tu racjo n alizacji w ięzi p rze strz e n n y ch w in-stru m en t e fe k ty w n ie d ziałający .
O g ran iczen ia te m ogą w y n ik ać z:
a) rozw iązań in sty tu cjo n a ln y c h w sferze o b ro tu zaopatrzeniow ego, któ re tylko nom inalnie zak ład ają sam odzielność bezp o śred n ich p a rtn e -rów w y m ian y (lub jed n eg o z nich), zaś fak ty czn ie sp raw iają, iż o b o w ią-zek o rg an izo w an ia sieci pow iązań p rze strz e n n y ch spoczyw a na tych jed n o stk a ch g o sp o darczych lub a d m in istra c y jn y ch , k tó re zw olnione są od odpow iedzialności ek o n om icznej za sk u tk i p o d jęty c h decyzji;
b) daleko p o su n ięteg o stopnia sp ecjalizacji p ro d u k cji9, co prow adzi do zachw iania sy m etrii w y b o ru u do staw có w i odbiorców , p rzy czym z reg u ły sprow adza się to do w y stęp o w a n ia w iększej k o n c e n tra c ji d o -staw ców danego p ro d u k tu (często w y stęp u je ty lk o jed e n do-staw ca); w tych w a ru n k a ch stopień p o te n c ja ln e j ak ty w izacji m oże być różny w p rz y p a d k u cen loco i cen franco, p rzy czym dużą ro lę o d g ry w a ć tu będzie czynnik n a stęp n y ;
•c) u k ła d u sił na rynku; przy jm ijm y tylko je d e n z m ożliw ych w a ria n tów — ry n e k p ro d u ce n ta (w p ra k ty c e n ajc z ę śc iej sp o tykany); w w a ru n -k ach ry n -k u p ro d u c e n ta p o w stają p rze słan -k i do w y -k ształcen ia się szcze-gólnie silnej w rażliw ości sp rzedaw ców na w ysokość kosztów tra n sp o r-tu w p rzy p a d k u p rzy ję cia ceny franco, tru d n o n ato m ia st spodziew ać się, aby w ty c h w a ru n k a ch cen a loco stw arzała istotną, odczu w aln ą zaporę przed podejm ow aniem n iera cjo n a ln y c h decyzji p rzestrzen n y ch .
3. EFEKTYWNE FUNKCJONOW ANIE SPRZĘŻENIA KOSZTY DOSTAW — MIERNIK BODŹCE
T rzeba przyznać, iż ten zasad n iczy dla ak ty w iz a cji p a ry te tu cen w ym óg jak d o tychczas nie został w lite ra tu rz e przed m io tu d o sta te cz
-8 Ujawn ć się tu może i powinien bodźcowy ch a rak te r ceny w mechanizm ie podej-mowania decyzji przesądzających o kierunkach i stopniu specjalizacji.
nie rozpracow any. Z w ykle bow iem a u to rz y p rzyjm ow ali m ilczące za-łożenia o istn ien iu zw iązku m iędzy w ielkością i dynam iką kosztów dostaw a w ielkością i dynam iką korzyści finansow ych dochodow ychi p rz y czym zw iązek ten ich zdaniem k o n k rety z o w a ł się w n a stę p u ją c y sposób: z je d n e j stro n y zm niejszenie kosztów tra n sp o rtu w pływ ało p o zy ty w n ie n a m ierniki o ceny, a poprzez n ie na odczu w aln y w zrost korzyści fin an so w y ch d la przed sięb io rstw a i dochodow ych dla załogi, z d ru g iej zaś stro n y n ieu zasad n io n e zw iększenie kosztów dostaw w p ły -w ało n e g a ty -w n ie n a m ie rn ik i sp rzężo n y z nim system bodźcó-w 10.
P rzy jęcie teg o założenia bez jeg o w ery fik acji w o p a rc iu o istn iejące w p ra k ty c e rozw iązania sy stem u ekonom iczno-finansow ego prow adziło, o czym w spom niałem już w cześniej, do p rzecen ian ia siły 'sty m u lacy j- n e j tk w iącej w cenach loco-franco.
A by zbadać m ożliw ości e fe k ty w n e g o fu n k cjonow ania sprzężenia ko szty do staw — m iern ik bodźce n a le ż y rozw ażyć kilka szczegółow ych kw estii, ja k ie się tu ta j p o ja w ia ją .
W ym ieńm y w tym m iejscu jed y n ie dwie.
Pierw sze z nich to niebezp ieczeń stw o w y stą p ie n ia m echanizm u p rze -rzu c a n ia ekonom icznych sk u tk ó w w y n ik ają c y c h z p o d jęty c h decyzji w m yśl zasad y ,p o d a j d a le j” .
M echanizm ten w y stęp o w ać m oże w dw óch w ariantach:
1) p rze rz u ce n ie n a d m ie rn y c h k o sztó w dostaw w y n ik ają c y c h z n ie spraw ności fu n k cjo n o w an ia ogniw zao p atrzen ia lub zbytu do w ew -n ą trz orga-n izacji gospodarczych,
2) p rze rz u ce n ie zw iększonych k osztów do staw na zew nątrz o rg a n i-zacji gospodarczej.
W pierw szym p rzy p a d k u jest to rezu ltatem p rz y ję ty c h m etod e w i-den cji i rozliczenia k osztów d o sta w d an eg o podm iotu gospodarującego. Polega to n a tym , iż k o szty d o sta w niezależnie od ich w ysokości n ie -ja k o m echanicznie w rzu can e są do w spólnego „w orka", a n a stęp n ie rozliczane n a poszczególne w yd ziały p ro d u k cy jn e p rzedsiębiorstw a. P rz y ję c ie teg o rozw iązania po pierw sze — uniem ożliw ia realn ą k o n tro lę k o sztów tra n sp o rtu , po drugie — fak ty czn ie u w alnia od odpow ie
-io vv licznych opracow aniach podkreśla się słabości aktualnych rozwiazań w system ie miernikowo-bodżcowym, które osłabiają wrażliwość organizacji gospo-darczych na kształtow anie się szeroko rozum ianych kosztów gospodarki m ateriało-wej, w tym również kosztów transportu. Por. m. in. E. C l e ś l i ł o w s k i , W p ływ now ych w arunków gospodarowania na poprawą gospodarki materiałowej, "G ospo-darka M ateriałow a 1974. nr 2; A. Z d ż y ł o w s k i , J. M a d e ń s k i , R ezerw y w gos-podarce materiałowej, ibidem, nr 8; Cz. S k o w r o n e k , System ekonom iczno-finan-so w y a gospodarka materiałowa, ibidem, nr B-, Z. C h o j n a c k i , W p ływ gospodarki m ateriałow ej na w ysokość funduszów w ynagrodzeń w w ielkich organizacjach gospo-darczych, ibidem, nr 13.
dzielności za ich w ysokość te kom órki o rg a n iz ac y jn e , k tó re o d p o w ie dzialne są za ich k ształto w an ie, p o trzecie — elim in u je m ożliw ość u ru -chom ienia p raw id ło w o d ziałającego sy ste m u bodźców .
T a w y d a w ało b y się, że szczegółow a, choć n iezm iernie w ażna k w es-tia w zasadzie zaw sze u m y k ała uw adze badaczy p ro b lem u p a ry te tu cen, choć w sp e cja listy c z n ej lite ra tu rz e eko n o m iczn ej często zw racano u w a gę na ten fra g m e n t funkcjo n o w an ia w e w n ętrzn eg o m echanizm u e k o n o -m icznego11.
S tw arzanie od tej stro n y d o stateczn y ch w a ru n k ó w do u ru ch o m ien ia om aw ianego sprzężenia, a przez to a k ty w iz a c ję p a ry te tu cen w ym aga rozw iązania szereg u tru d n y ch , n ieła tw y ch do jednoznacznego ro z strz y -gnięcia pro b lem ó w 1*.
N ieb ezp ieczeń stw o w y stąp ie n ia II w a ria n tu m echanizm u „podaj d a -lej" m a sw e głów ne źródło w trybie, m eto d ach i k ontroli u sta la n ia cen. Łatwość, z jak ą sprzedaw ca w p ły w ać m oże n a poziom ceny z jed n ej stro n y , z d ru g iej zaś p rzy ję cie jak o form uły kształto w an ia cen zasady o p iera n ia ich na niezobiekt(y w izow anej k a te g o rii n ak ład ó w stw arza w a-runki, w k tó ry c h poprzez cenę a k c ep tu je się k ażdy poziom kosztów u sprzedaw cy. Je śli rozum ow anie pow yższe uzu p ełn im y dodając, iż w ielkość zysku zaw arteg o w cenie jest fu n k cją nie w e ry fik o w a n ej w sposób d o stateczn y w ielkości kosztów , p rzy czym zysk je s t w m n iej-szym lub w iękiej-szym z a k re sie podstaw ą działania system u bodźców m a-te ria ln e g o zain a-tereso w an ia, w ów czas w w a ru n k a c h ry n k u p ro d u cen ta w y stąp ie n ie m echanizm u „podaj d a lej" sta je się w ręcz n ieu n iknione. • Je śli dodatkow o założym y, że na tej sam ej zasadzie o p iera się ra c h u -nek decyziyjny n ab y w c y — w te d y o d p ad a p o te n c ja ln a b arie ra , jak ą dla działania tego m echanizm u b y łb y a k ty w n y o p ó r n ab y w c ó w w obec ten d e n cji do w z ro stu cen. W tej sy tu a c ji m echanizm ,.podaj d a le j" w y stęp o w ałb y we w szystkich stadiach p ro ce su p ro d u k cji. W św ietle p o -w yższych u-w ag ry su je się -w sposób -w y ra ź n y k o n sek -w en cja ak ty -w izacji cen loco bądź franco w p ro cesie podejm o w an ia decyzji p rz e strz e n n y ch . U w zględnienie ich w y d a je się konieczne dla u z y sk an ia b a rd z iej p e łn e go o b raz u problem u działania p a ry te tu cen w funkcji narzędzia ra c jo -nalizacji więzi p rzestrzen n y ch .
11 Por. m. in. W. B i e ń , Doskonalenie m etod ew idencji l roillcianla к о м /ów zakupu i magazynow ania w budow nictw ie, „Inw estycje i Budownictwo” 1988, nr li J. W o ż n i a k , Jak praw idłowo kw aiiiikow ać k o szty transportu w budow nictw ie, ,,Rachunkowość" 1969, nr 4. Oba arty k u ły są szczególnie godne polecenia tym, któ-rzy w cenie loco widzieli skuteczny środek w alki z nieracjonalnym i przewozami w budownictwie.
D rugą kw estię m ającą znaczenie dla efe k ty w n e g o funkcjo n o w an ia form uiy kosztu dostaw — m iernik — bodźce! k tó rą zam ierzam tu ta j nieco szerzej rozw ażyć, to zagadnienie k o n k rety z acji te j form uły. Istn ieje bow iem m ożliw ość zastosow ania dw óch a lte rn a ty w n y c h lub też rów nolegle sto so w an y ch w arian tó w .
W pierw szym z nich re z u lta ty działalności na o d cin k u z a o p a trz e -nia lub zbytu k o resp o n d o w ały b y z m iernikiem sy n te ty c zn y m i poprzez ten m iernik istn iałab y m ożliw ość p rzek ształcen ia zaoszczędzonej „zło-tów ki przew ozow ej" na „zło„zło-tów kę płacow ą" sy n te ty c zn ie , w skali ca-łego p rzed sięb io rstw a.
Drugi n atom iast w a ria n t polegałby na p rzy ję ciu n ieja k o sam odziel-nego i autonom iczodziel-nego sprzężenia w postaci ko szty dostaw — m iern ik w yspecjalizo w an y — bodźce n a c elo w a n e na ściśle o k reślo n ą g ru p ę pracow niczą o d p o w iedzialną za racjo n aliza cję w ięzi przestrzen n y ch .
O czyw iście w rozw ażaniach na tem a t celow ości w y b o ru z dw óch pow yższych w a ria n tó w nie m ożna ab stra h o w a ć od p rz y ję ty c h o g ó l-n y c h rozw iązań system u ekol-nom iczl-no-fil-nal-nsow ego. U zl-nając w pełl-ni a rg u m e n ty przeciw ko tw orzeniu zin d yw idualizow anych form uł m ierni- kow o-bodźcow ych n a le ż y je d n a k p o staw ić p y tan ie , czy nie istn ieje w o k reślo n y c h w a ru n k a ch u z a sad n io n a p o trzeba ich stosow ania. Sądzę, iż ta k ie ro zw iązan ie w chodzić m ogłoby w rac h u b ę w przy p ad k u biu r zbytu lub biur sprzedaży, k tó re odp o w ied zialn e są za d y stry b u c ję w y robów w skali całej branży. O czyw iście w iąże się z tym w ym óg p ra -w idło-w ego roz-w iązania sy stem u rozliczeń za ko szty d o sta-w -w relacji p ro d u c e n t — o rg a n iz a c ja zbytu.
W y d aje się, że na szczeblu p rze d sięb io rstw p ro d u k c y jn y c h szczególnie dogodną form ą w iązan ia p łac lub ich części z efek tam i g o sp o -darczym i, k tó re w naszym p rzy p a d k u k o n k re ty z u ją się w postaci zm niejszenia k osztów dostaw , stan o w i w e w n ętrzn y ro zra c h u n ek g o spo-darczy (wrg). Isto ta jego polega na:
— p o ró w n y w a n iu o sią g n ię ty c h w y n ik ó w g o spodarow ania kom órek o rg an iz ac y jn y c h p rzed sięb io rstw a — w naszym w y p ad k u działu zaopa-trzen ia lub zb y tu — z zaplanow anym i,
uzależn ian iu zarobków praco w n ik ó w tych kom órek od u z y sk a -n y ch efe k tó w p ra c y 13.
D oskonalenie w rg na ro zp atry w an y m odcinku działalności g o sp o d ar-czej w iąże się jed n a k z koniecznością rozw iązania sz ereg u trudnych problem ów . N ależą do nich m. in.
13 Por. J. S t a s i a k , M elody powiązania plac z kryteriam i oceny w ew nętrznych ogniw, [w:] Problemy plac w przedsiębiorstw ach przem ysłow ych. M ateriały z semi-narium Klubu Jednostek Inicjujących, Łódź 1977, s. 40.
1. Sposób k o n stru k cji m iern ik a o c e n ia ją c e g o w e w n ętrzn ą spraw ność zaopatrzenia lub zbytu. W y d aje się, że istn ieje u z a sad n io n a p o trzeba by w polu rec ep cji tego m iernika, o b o k kosztów zakupu (w zględnie sprzedaży), w chodziły rów nież inne e le m e n ty o k re ś la ją c e efek ty w n o ść działania te j kom órki, np. koszty gosp o d ark i m agazynow ej. Daje to bow iem m ożliw ość szerszego rach u n k u o p ty m alizacyjnego, w którym koszty tra n sp o rtu sta n o w iły b y jed en z w ielu p a ra m e tró w w yboru.
2. K w estia o b iek ty w iz acji e fe k tó w — jest to szczególnie tru d n e na o d c in k u zao p atrzen ia. W a ru n k i ry n k u p ro d u ce n ta sp raw iają, iż siłą rzeczy podstaw ow ym i n ajc z ę śc iej jed y n y m m iernikiem sp raw ności działania służby zao p atrzen ia je st zorganizow anie i d o starczen ie n ie -zbędnych dla p rzed sięb io rstw a m ateriałó w . T rudno spodziew ać się by w tych w a ru n k a ch k iero w n ictw o p rze d sięb io rstw a m ogło sk u tecznie w ym agać i egzekw ow ać od służby zao p atrzen ia obo w iązek p rze strz e -gania eko n o m iczn ej p o lity k i zakupów .
3. Skala prem iowania,- chodzi tu o to, by po pierw sze — zw iązek m iędzy dynam iką w e w n ętrzn e g o m iernika sp raw n o ści a dynam iką k o -rzyści dochodow ych od zw iercied lał p raw idłow o rze c z y w isty w y siłek pracow ników , po d ru g ie — u zy skać zrów now ażone w skali p rze d się -bio rstw a n apięcie zadań. W przeciw nym bow iem w y p a d k u prow adzić to m oże do nieu zasad n io n eg o w y p aczania w yników , a co za tym idzie p o jaw ien ia się d y sp ro p o rcji średnich plac w skali przed sięb io rstw a i kolizji z w ynikam i o siąg n ięty m i na szczeblu przed sięb io rstw a.
4. H o ry z o n t czasow y obow iązy w an ia m iernika; jeg o w ydłużenie jest w y g odne, gdyż pozw ala na zo b razow anie d o k o n u jąceg o się w długim o k resie czasu postępu, na u jaw n ie n ie d łu g o trw ałeg o o d d z ia ły w a -nia tych sam ych zam ierzeń, na o c e n y stystem atyczności w yników . N ie-dogodne je s t n a to m ia st ciągłe odnoszenie w y n ik ó w do tej sam ej, często już o d ległej bazy. Z achodzące w m iędzyczasie zm iany w stru k tu rz e p ro dukcji m ogą w dużej m ierze uczynić dane bazow e m ało m ia ro d aj-nym i.
4. PARYTET CEN A INNE INSTRUMENTY RACJONALIZACJI WIĘZI PRZESTRZENNYCH
P a ry te t cen nie je s t jed y n y m in stru m en tem racjo n alizacji decyzji g o sp o darczych w a sp ek c ie przestrzen n y m . W tym m iejscu chciałbym k ró tk o p rzed staw ić w pływ , ja k i na sk u teczn e działanie cen loco-franco m ieć m ogą c en y usług tra n sp o rto w y c h o raz w y c e n y zdarzeń g o sp o d ar-czych zw iązanych z p ro cesem przem ieszczania dóbr. Je śli założym y, iż w sposób z a d o w a lając y rozw iązane zo stały p roblem y k o n stru k cji ceny
sprzedaży, ja k rów nież k w estie w iążące się z u ak ty w n ian iem i tw orze-niem w a ru n k ó w zapew n iający ch praw idłow o d ziałające sp rzężen ie m ię-dzy oszczędnościam i w zak resie kosztów dostaw a system em stym ulacji m ate ria ln ej — w ów czas szczególnego z n aczen ia dla skutecznego fu n k -cjo n o w an ia cen loco-franco n a b ie ra poziom , s tru k tu ra i dyn am ik a cen usług przew ozow ych o raz w y c e n y zdarzeń gospodarczych.
Szybs-zy, w zględnie w o ln iejszy w zrost poziom u sta w e k tary fo w y ch w sto su n k u do ru ch u cen czynników p ro d u k cji zm niejsza lub zw iększa siłę sty m u lacji z a w a rte j w c en ach loco bądź franco.
P rzy w zględnie n isk ich o p łata ch za tra n sp o rt tru d n o spodziew ać się, by koszty p rzew o zu dóbr, po pierw sze, stan o w iły istotną b a rie rę dla e k sp an sji p rz e strz e n n ej sprzed aw có w i nabyw ców , po drugie, tw o rzyły klim at tro sk i o w łaściw e p o stęp o w an ie jed n o ste k g o sp o d a ru ją cych na o d cinku przem ieszczania dóbr. W ysoki poziom o p ła t ta ry fo -w ych spra-w ia, iż -w rażli-w ość przedm iotó-w g o sp o d a ru ją cy c h na k ształ-to w an ie się kosztów tran sp o rtu ro śn ie — a zatem także rośnie Wpływ, jaki w y w ie ra n a d ecyzje p ro d u k cy jn o -h an d lo w e cena franco lub loco.
P odobny w p ły w n a a k ty w iz a cję p a ry te tu cen w yw iera poziom w y cen zd arzeń gospodarczych. W y stę p u ją o n e w roli sw o istej ceny p rz y -p isan ej o k reślo n y m zdarzeniom gos-podarczym i jak o tak ie stanow ią form ę ich w arto ścio w an ia przez centrum . Isto ta ich działania polega z je d n e j stro n y na prem io w an iu działań o cen io n y c h p o zy ty w n ie przez centrum , z d ru g iej zaś — w w y c e n a c h zdarzeń gospodarczych zaw arty je s t e le m e n t san k cji eko n o m iczn ej za podejm ow anie działań sprzecz-ny ch z preferen cjam i c e n tru m 14.
W p ły w cen usług przew ozow ych i w ycen zdaTzeń gospodarczych na sto p ień w rażliw ości organ izacji g o sp o darczych na koszty dostaw , a co tym sam ym przesądza, p rzy sp e łn ie n iu in nych w arunków , o m ożli-w ym stopniu a k ty ożli-w iz a cji cen loco-franco ożli-w m echanizm ie p o d ejm o ożli-w ania decyzji ekonom icznych to n ieja k o pierw szy a sp e k t problem u s k u -tecznego działania p a ry te tu cen. Jeśli założym y, że spełnione zostały w aru n k i a k ty w iz a cji p a ry te tu cen, w ów czas na plan pierw szy w y su w ają się k w estie poziom u i stru k tu ry zróżnicow ania sta w ek o p łat przew ozo-w ych i ozo-w ycen zdarzeń g o sp o d arczy ch z p u n tu ozo-w idzenia praozo-w idłoozo-w ego k ieru n k u ich o d d ziały w an ia na decy zje gospodarcze. Rozw ażm y w tym m iejscu k ró tk o je d y n ie p roblem y zw iązane z kształtow aniem się cen usług przew ozow ych.
14 D a najbardziej popularnych wycen zdarzeń gospodarczych zw iązanych z pro-cesem przem ieszczenia dóbr w przestrzeni należą niew ątpliw ie: prem ie za marszru- tyzację przewozów, k ary za przetrzym yw anie wagonów kolejow ych przy załadunku i rozładunku, karne podwyższenie cen usług przewozowych w kierunkach uznanych za nieracjonalne.
K ieru n ek lx>dźcowego oddziaływ ani ä cen zależy od poziom u, w zajem nych rela cji w jak ie w chodzą c en y poszczególnych u sług p rz e -w ozo-w ych, -w reszcie od stopnia ich p rzedm ioto-w ego j podm ioto-w ego zróżnicow ania. W ad y w łasn e sy stem u cen usłu g przew ozow ych w y -krzyw iać m ogą zatem k ie ru n e k sty m u lacji w zak resie p o d ejm o w an ia decyzji p rzestrzen n y ch , tj. n ak ła n iać podm ioty g o sp o d a ru ją ce do w y -borów p rze strz e n n y ch , k tó re — choć u zasadnione z p u n k tu w idzenia ich opłacalności, o k re ślo n e j istn ieją cą s tru k tu rą sy stem u cen usług przew ozow ych — są jed n a k nie do p rzy ję cia z p u n k tu w idzenia ra c jo -n a l-n ej eko-nom iki przew o zó w 15.
W tej płaszczyźnie badaw czej isto tn e s ta je się rozw ażenie zasad k ształto w an ia cen usług przew ozow ych.
P unktem w y jścia an alizy jest założenie, iż c en y usług przew ozo-w ych m ają nie ty lk o reje stro ozo-w a ć i od zozo-w iercied lać sp o łe c z n ą u cią ż liw ość p ro c e s u przem ieszczania dóbr liw przestrzen i, lecz róliw nież stan o -w ić m ają ś-w iadom ie sto so -w an e n arzęd zia polityki gospodarczej, k tó re k ieru n k o w ać m a p o przez p a ry te t cen d ecy zje p ro d u k cy jn o -h an d lo w e o rg an izacji g o sp odarczych. Z tego p u n k tu w idzenia znaczenia n ab ie ra kw estia tak ie g o k ształto w an ia poziom u i sto p n ia zróżnicow ania cen usług przew ozow ych, aby w dostateczn ie p re c y z y jn y m sto p n iu znalaz-ły w nich odbicie p re fe re n c je p a ń stw a w z a k re sie k sz ta łto w an ia w ięzi p rzestrzen n y ch .
W zw iązku z tym rodzą się szczególne w y m a g a n ia pod a d resem zasad k ształto w an ia cen usług przew ozow ych. D otyczą o n e przede w szystkim o k reślen ia:
1) w łaściw y ch p rzesłan ek k ształtow ania o p ła t przew ozow ych, 2) pożąd an eg o sto p n ia ich giętkości,
3) n iezbędnego stopnia ich param etry czn o ści.
P re cy z u jąc w ym ogi, ja k ie spełniać w in n y c en y usług przew ozow ych b y zapew nić p raw id ło w e działanie p a ry te tu cen, n a le ż y p o n adto uw zględnić dw a problem y:
1) w ym ogi te nie m ogą podw ażać ogólnie p rz y ję ty c h zasad k sz ta ł-to w an ia cen w gosp o d arce naro d o w ej;
2) m ilszą one być sp ó jn e z wjymogami, jakie sta w ia się przed cena-mi u sług p rzew ozow ych jak o narzędziam i o d d ziały w an ia n a przew oź-ników .
11 O w adach w łasnych system u cen usług przewozow ych świadczą następujące przykłady: opłaty za przewóz samochodem m ateriałów kam iennych na odległość 72 km, tj. do granicy zbliżonej do opłacalności społecznej, są aż o 260% w yższe niż koleją. Przewóz owoców i w arzyw kosztuje samochodem — na granicy efektyw ności sięgającej tu 240 km — aż o 440% drożej. Por. Z. Z e l m a n , Co to znaczy taryta w transporcie, „Życie Gospodarcze" 1974, n r 15, i. 6.
N astęp n e zadanie badaw cze jak ie się tu ta j po jaw ia polega na roz-w ażeniu roz-w jakim sto p n iu znane roz-w teorii i p ra k ty c e gosp o d arczej droz-w a a lte rn a ty w n e sy stem y tary fo w e (n atu raln y i w artościow y), bio rąc pod uw agę c h a ra k te ry sty c z n e dla nięh przesłanki, try b j m eto d y k ształto -w ania cen usług prze-w ozo-w ych spełniać m ogą te -w ym agania. Chodzi tu bow iem o ustalen ie, k tó ry z dw óch system ów taryfow ych bardziej odpow iada w ym aganiom p raw idłow ego działania c e n 16.
UWAGI KOŃCOWE
W o p ra c o w a n iu n iniejszym nie w y czerp an o w szystkich problem ów jak ie w iążą się z tw orzeniem w a ru n k ó w n iezbędnych do zapew nienia skutecznego działania p a ry te tu cen. N iem niej je d n a k zasygnalizow ane tu k w e stie w sk azu ją na złożoność zadań, ja k ie sto ją p rze d teo rią i p r a -k ty -k ą gospodarczą w za-k resie tw o rzen ia niezb ęd n y ch p rz e sła n e -k um ożliw iający ch w y k o rz y sta n ie cen locofranco jako in stru m en tó w ra c jo -nalizacji w ięzi przestrzen n y ch . W y d a je się, iż do p o d staw o w y ch b arier u tru d n ia ją c y c h skuteczn e działan ie p a ry te tu cen należą:
1. B rak dostatecznie sp ra w n y ch i praw idłow o działający ch o g ó ln y c h m echalnizm ów stym ulow alnia w zro stu efek ty w ln o ści g o sp o d a ro -w ania.
2. Brak zad o w alający ch ro zw iązań w zak resie sty m u lo w an ia w zros-tu efek ty w n o ści na o d c in k u przem ieszczania d ó b r w p rzestrzeni.
3. W a d y w łasne sy ste m u cen u sług przew ozow ych.
Istn ien ie ty ch b a rie r u tru d n ia czy w ręcz uniem ożliw ia p rze k sz ta łce -nie się p o ten cjaln e g o in stru m e n tu racjonalizacji, jakim jest p a ry te t cen, w in stru m en t e fek ty w n ie działający.
A n d rzej Szablew ski
SOME PROBLEMS OF OPERATION OF PRICE PARITY AS ECONOMIC STIMULATOR OF REDUCTION OF TRANSPORT COSTS
U tilization of price parity as an effective tool of rationalization of spatial ties calls for a num ber of conditions, determ ining both action of its stim ulating properties
“ Problem y te szerzej pddejm uje К. P i o t r o w s k i , C zyn n iki przestrzeni w za-rządzaniu przedsiębiorstw am i socjalistycznym i, W arszaw a 1974, t. 216—288.
and direcction of this stim ulation, to be fulfilled in practice. These conditions refer both to general assum ptions of mechanism of the national economy functioning and to mechanism regulating the sphere of m aking spatial decisions. In this article the attention has been focussed only on some problems connected w ith th e la ter group of conditions of effective operation of locO-franco prices. The problem s discussed here confirm a complex ch aracter of tasks to be solved by economic theory and practice in the field of creation of indispensable prerequisites paving th e w ay for utilization of price parity as an instrum ent of rationalization of spatial ties.
