Akumulacja osadów na równinach zalewowych rzek silnie zmienionych
antropogenicznie: górna Wis³a i Odra
Dariusz Ciszewski
1, Agnieszka Czajka
2Sediment accumulation on alluvial plains of the heavily impacted river reaches: upper Vistula and Odra, southern Poland. Prz. Geol., 57: 576–583.
A b s t r a c t. Overbank sediment profiles of the channelized and heavily polluted Vistula and Odra rivers were investigated in southern Poland. The sediments are usually represented by sandy layers about a dozen centimetres thick, intercalated with black sandy muds few centi-metres thick and rich in organic matter. Accumulation of these sediments started by the end of 19thcentury. The sediments are contaminated with heavy metals in amounts exceeding back-ground values by two orders of magnitude and contain coal particles dispersed in black layers. These fine sediments initially accumulated over gravel bars at the channel banks due to lateral channel stabilization by stony groynes and bank revetments, constructed in 19thand 20thcentury. Progressively the sediments, which are up to 4 m thick, became a part of 20–30 m wide floodplain zones along many reaches of the upper Vistula and Odra. The distribution of these sediments is related to the degree of chan-nel narrowing and incision induced by 19thand 20thcentury channelization.
Keywords: river sediments, accumulation, channelization, pollution, heavy metals
W zlewniach rzek u¿ytkowanych gospodarczo aku-mulacja osadów na równinach zalewowych ró¿ni siê od obserwowanej w warunkach naturalnych. Odlesianie powierzchni zlewni i ich zamiana na grunty orne spowodo-wa³y przyspieszenie tempa akumulacji osadów. W zlew-niach lessowych, najbardziej podatnych na erozjê, obserwuje siê wzrost tempa akumulacji osadów o co naj-mniej rz¹d wielkoœci, a jego przeciêtne roczne wartoœci dochodz¹ do kilku lub nawet kilkunastu centymetrów na rok (Knox, 2006). Natomiast znacznie wolniejszy przyrost osadów jest obserwowany wzd³u¿ rzek, których zlewnie zajmuj¹ g³ównie ³¹ki, z najwy¿szymi wartoœciami wystê-puj¹cymi w s¹siedztwie koryta oraz w obni¿eniach równi-ny zalewowej (Walling i in., 1996). Akumulacjê w dnach dolin zwiêksza tak¿e eksploatacja i przeróbka kopalin, gdy¿ powoduje osadzanie siê nawet kilkumetrowej mi¹¿szoœci osadów, które pochodz¹ z kopalñ lub zak³adów przeróbczych i czêsto s¹ wymieszane z materia³em erodo-wanym z obszaru zlewni. W osadach tego typu zawartoœæ metali ciê¿kich przekracza naturalne wartoœci nawet setki razy (Marron, 1992; Lecce & Pavlovsky, 2001). Budowa zapór, progów przeciwrumowiskowych oraz eksploatacja ¿wirów lub piasków z koryta rzeki powoduj¹ natomiast ujemny bilans transportu, który rzeka równowa¿y w ni¿-szym biegu poprzez wzmo¿on¹ erozjê koryta, skutkuj¹c¹ redukcj¹ iloœci osadów przyrastaj¹cych na równinie zale-wowej (Simon & Rinaldi, 2006; Wy¿ga, 2001).
Najwiêksze zmiany w przestrzennym zró¿nicowaniu iloœci osadów akumulowanych w dnie doliny wywo³uje regulacja rzeki. Zabiegi prowadzone w korytach rzek gór-skich s³u¿¹ ich lateralnej stabilizacji, podczas gdy celem regulacji wielu rzek nizinnych jest tak¿e umo¿liwienie ¿eglugi poprzez skrócenie i wyprostowanie biegu koryt oraz ustabilizowanie g³ównego nurtu rzeki. Efekty tych dzia³añ, takie jak zwiêkszony spadek, zawê¿enie koryta, przyspieszona erozja dna, zosta³y opisane na Wiœle i Odrze (Trafas, 1992; Warowna, 2003; Babiñski, 1992; Ciszewski,
2006). Natomiast znacznie mniej uwagi poœwiêcono aku-mulacji osadów, której najwiêksze natê¿enie mia³o miejsce w górnych biegach Wis³y i Odry (£ajczak, 2003; Czajka, 2005). Cech¹ charakterystyczn¹ osadów deponowanych w tych odcinkach jest du¿y udzia³ wystêpuj¹cych naprze-mianlegle jasnych warstw piaszczystych i ciemnych o du¿ej zawartoœci substancji organicznej. Okreœlenie czasu i obsza-ru ich akumulacji oraz litologii i zanieczyszczenia jest celem prezentowanych badañ.
Dorzecze górnej Wis³y i Odry
Dorzecza górnej Odry oraz górnej Wis³y powy¿ej miejsc pobrania próbek w Krzy¿anowicach i Gromcu s¹ do siebie podobne pod wieloma wzglêdami. Obszar dorzecza górnej Odry powy¿ej wodowskazu w Krzy¿anowicach
w Kotlinie Raciborskiej wynosi 5870 km2, natomiast
powierzchnia dorzecza górnej Wis³y powy¿ej
wodowska-zu w Gromcu w Kotlinie Oœwiêcimskiej wynosi 5301 km2
(ryc. 1). W Krzy¿anowicach i Gromcu podobne s¹ równie¿ przep³ywy, wynosz¹ce odpowiednio 58,4m3/s i 60,5 m3/s, a tak¿e spadki koryt — odpowiednio 0,4 m/km i 0,38 m/km. W dorzeczach obydwu rzek wybudowano zbiorniki oddzia³uj¹ce na iloœæ transportowanych osadów, a Wis³a i Odra zosta³y uregulowane poprzez skrócenie ich biegów, umocnienie brzegów opaskami i stabilizacjê nurtu ostrogami. Prace te na ka¿dej z rzek mia³y jednak inny przebieg i zosta³y wykonane w ró¿nym czasie. Regulacja Odry polega³a na wykonaniu przekopów skracaj¹cych bieg rzeki, a nastêp-nie na budowie ostróg chroni¹cych brzegi i utrzymuj¹cych nurt tak, aby pog³êbi³ on nowe zwê¿one koryto (Born, 1948). W okrêgu raciborskim najwiêksze przekopy skra-caj¹ce bieg Odry wykonano w latach 1786, 1850–1860, 1870–1882 i 1903. Od po³owy XIX w. zaczêto wykonywaæ tak¿e opaski i nieregularnie rozmieszczone ostrogi kamien-ne. Prace regulacyjne s¹ prowadzone równie¿ wspó³cze-œnie w zwi¹zku z budow¹ polderu Buków i suchego zbiornika w Raciborzu. Bieg Wis³y w badanym odcinku skracano poprzez przekopywanie wybranych meandrów od po³owy XIX w. oraz w latach 1926–1929. Od oko³o 1840 r. budowano ostrogi, a od oko³o 1890 r. usypywano wa³y przeciwpowodziowe. Najwiêksze natê¿enie prac 1
Instytut Ochrony Przyrody PAN, al. Mickiewicza 33, 31-120 Kraków; ciszewski@iop.krakow.pl
2
Wydzia³ Nauk o Ziemi, Uniwersytet Œl¹ski, ul. Bêdziñska 60, 41-200 Sosnowiec
zwi¹zanych z budow¹ opasek i ostróg by³o w I po³owie XX w. (£ajczak, 1995).
Górna Wis³a i Odra nale¿¹ do najbardziej zanieczysz-czonych odcinków rzek w Polsce. Do Wis³y wp³ywaj¹ œcieki przemys³owe i komunalne, transportowane g³ównie przez Przemszê z obszaru Górnoœl¹skiego Okrêgu Prze-mys³owego (GOP), natomiast do Odry zanieczyszczenia trafiaj¹ zarówno z obszaru GOP, za poœrednictwem rzek K³odnica, Bierawka i Ruda, jak i z Ostrawsko-Karwiñskie-go Okrêgu Przemys³oweOstrawsko-Karwiñskie-go (OKOP). Zrzuty œcieków na du¿¹ skalê rozpoczê³y siê ju¿ w pocz¹tku XIX w. wraz z prze-mys³owym wydobyciem wêgla i rozwojem opartego na nim przemys³u ciê¿kiego. Iloœæ wód zrzucanych zarówno z kopalñ wêgla, jak i rud cynku systematycznie ros³a, osi¹gaj¹c wartoœci maksymalne w II po³owie XX w. (Czaja, 2005). Efektem by³y ponadnormatywne zawartoœci m.in. zawiesiny, siarczanów, chlorków, azotanów w wodach oby-dwóch rzek (szczególnie w latach 70. i 80. XX w.), a tak¿e du¿e koncentracje metali ciê¿kich w ich osadach (Absalon & Matysik, 2007; Helios-Rybicka i in., 2001). Od pocz¹tku lat 90. XX w. nastêpuje stopniowe, choæ nieregularne zmniej-szanie siê zanieczyszczenia tych rzek i ich osadów. Mimo to Wis³a i Odra w górnych biegach wci¹¿ prowadz¹ wody ostatniej, V klasy czystoœci, a ich osady s¹ silnie zanieczysz-czone kadmem i cynkiem (Helios-Rybicka i in., 2001).
Materia³y i metoda badañ
Miejsca lokalizacji ods³oniêæ w dolinach górnej Wis³y i Odry zosta³y wybrane na podstawie map wspó³czesnych oraz archiwalnych z XVIII i XIX w. W dolinie górnej Wis³y osady zosta³y pobrane w dwóch ods³oniêciach wyso-koœci 4 m, usytuowanych na brzegach wypuk³ych zakoli meandrowych w pobli¿u miejscowoœci Gromiec i Mañki (ryc. 2). Ponadto w s¹siedztwie miejsc pobrania próbek wykonano 4–6 wierceñ maj¹cych na celu okreœlenie mi¹¿szoœci i zasiêgu wystêpowania osadów rytmicznie warstwowanych, a w osi obu zakoli sporz¹dzono przekroje niwelacyjne. W dolinie górnej Odry osady równie¿ zosta³y
pobrane w dwóch ods³oniêciach, oddalonych od siebie o oko³o 20 km, w pobli¿u miejscowoœci Krzy¿anowice i Grzegorzowice. W Krzy¿anowicach ods³oniêcie wykona-no w odcinku stawykona-nowi¹cym przekop przez zakole rzeki z 1850 r., natomiast w Grzegorzowicach ods³oniêcie wyko-nano w miejscu dawnego koryta rzeki, odciêtego w czasie regulacji oko³o 1820 r. Obydwa ods³oniêcia zosta³y wyko-nane przy krawêdzi koryta, do g³êbokoœci odpowiednio 3 i 4 m. Próbki zebrano, o ile to by³o mo¿liwe, z ka¿dej war-stwy. W Krzy¿anowicach próbki osadów pobierano, ³¹cz¹c ze sob¹ s¹siaduj¹ce warstwy o mi¹¿szoœci od kilku do ponad 20 cm.
We wszystkich próbkach oznaczono sk³ad granulome-tryczny (metod¹ sitow¹ i areometryczn¹) oraz straty pra¿e-nia w temperaturze 550°C (po przesianiu przez sito 1 mm). We frakcji <0,063 mm badanych osadów oznaczono zawartoœæ cynku, kadmu i o³owiu metod¹ absorpcyjnej
0 10 20 30 40 50km
Warszawa
doliny rzeczne, zbiorniki wodne
river valleys, reservoirs
15° 19° 23° 19° 50° 50° 54° wy¿yny uplands kotliny podgórskie piedmont basins góry mountains
miejsca pobrania próbek
sampling points
granica pañstwa
state border
Ryc. 1. Obszar badañ i lokalizacja miejsc pobrania próbek Fig. 1. Study area and location of sampling sites
200m Mañki Gromiec wspó³czesny present 1900 1855 1780 przekroje cross-sections
miejsca pobrania próbek
sampling sites
Bieg Wis³y:
Vistula river course:
Wis³a
Ryc. 2. Zmiany po³o¿enia koryta górnej Wis³y od koñca XVIII w.
(wg Miega, 1779–1782; Kummerera, 1855; Spezialkarte..., 1905;
Mapy topograficznej..., 1982a) oraz lokalizacja miejsc pobrania
próbek i przekrojów
Fig. 2. Changes in the channel pattern of the upper Vistula river
since the end of 18th century (according to: Mieg, 1779–1782; Kummerer, 1855; Spezialkarte..., 1905; Mapa topograficzna... — topographical map, 1982a) and location of sampling sites and cross-sections
spektrometrii atomowej. We frakcji <1 mm z 2–3 po³¹czo-nych ze sob¹ s¹siaduj¹cych warstw osadów (¿eby uzyskaæ
wiêksz¹ masê) oznaczono aktywnoœæ 137Cs, za pomoc¹
spektrometru promieni gamma z detektorem germanowym firmy Canberra.
Wyniki badañ
Profile z doliny Wis³y. W dolinie Wis³y wykonano profil w rejonie przysió³ka Mañki na prawym brzegu rzeki oraz 3 km poni¿ej, na lewym brzegu w miejscowoœci Gro-miec. W przekroju niwelacyjnym przez przybrze¿n¹ czêœæ równiny zalewowej w zakolu ko³o Maniek, pocz¹wszy od
krawêdzi koryta z koñca XVIII w., s¹ widoczne wa³y daw-nych odsypów piaszczystych, przebiegaj¹ce równolegle do brzegu rzeki (ryc. 3). Ró¿nica pomiêdzy ich najwy¿szym punktem i s¹siaduj¹cym z nim obni¿eniem stopniowo zwiêksza siê w kierunku koryta od kilkudziesiêciu centy-metrów do ponad 1 m. Stok dystalny jest wyraŸnie krótszy, kilkumetrowy, i bardziej stromy od kilkudziesiêciometro-wej d³ugoœci stoków proksymalnych. Za ostatnim wa³em odsypu, przy brzegu, widaæ krawêdŸ o wysokoœci 2 m. Oddziela ona wa³ przykorytowy o wysokoœci oko³o 1,5–2 m. Szerokoœæ powierzchni z wa³em przykorytowym pomiê-dzy brzegiem i wspomnian¹ krawêdzi¹ dochodzi do oko³o 20 m. Strefa ta jest dobrze widoczna w rzeŸbie i ci¹gnie siê na przestrzeni kilkuset metrów przy wewnêtrznym brzegu rzeki. Brzeg opada krawêdzi¹ wysokoœci 6,5 m w kierunku lustra wody.
Profil Mañki wykonany w krawêdzi jest wyraŸnie dwudzielny (ryc. 4). W gór-nej czêœci 3-metrowej mi¹¿szoœci wystê-puj¹ jasne piaski œrednioziarniste prze-warstwione ciemnymi mu³kami drobno-piaszczystymi o du¿o wiêkszej zawarto-œci materii organicznej, z widocznymi makroskopowo okruchami wêgla. Zró¿-nicowanie litologiczne tych warstw naj-lepiej ilustruj¹ wahania wartoœci strat pra¿enia, z których maksymalne prze-kraczaj¹ 30%, a minimalne s¹ mniejsze od 5%. Osady piaszczysto-mu³owcowe s¹ podœcielone ¿wirami, g³ównie œred-nioziarnistymi, siêgaj¹cymi przeciêtne-go poziomu lustra wody. W ¿wirach wystêpuj¹ maksymalne zawartoœci cyn-ku, o³owiu i kadmu, chocia¿ udzia³ frak-cji <0,063 mm, w której koncentracje s¹
219 221 223 225 0 20 brzeg w roku 1900
river bank in 1900 brzeg w roku 1840river bank in 1840
40 60 80 100 120 140 m Gromiec 220 222 224 226 0 brzeg w roku 1900 river bank in 1900 brzeg w roku 1780 river bank in 1780 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 m Mañki m n.p.m. m a.s.l. m n.p.m. m a.s.l.
Ryc. 3. Przekroje morfologiczne przez przybrze¿n¹ czêœæ równiny zalewowej Wis³y
ko³o punktów pobrania próbek w Mañkach i Gromcu
Fig. 3. Morphological cross-sections through near-bank part of Vistula river floodplain
at sampling sites Mañki and Gromiec
1 2 3 4 0 (m) piasek sand py³ silt warstwy organiczne organic layers ¿wir l grave
Mañki
g³êbokoœæ (cm) depth (cm) g³êbokoœæ (cm) depth (cm) g³êbokoœæ (cm) depth (cm) 0 0 0 80 80 80 160 160 160 240 240 240 320 320 320 400 400 400 g³êbokoœæ (cm) depth (cm) g³êbokoœæ (cm) depth (cm) g³êbokoœæ (cm) depth (cm) 0 0 0 80 80 80 160 160 160 240 240 240 320 320 320 400 400 400 œrednica ziaren ( ) grain size ( ) -2 -4 0 2 4 6 Zn (mg/kg) 0 1000 2000 3000 4000 15 30 45 60 0 straty pra¿enia (%) losses on ignition (%) Pb (mg/kg) 0 100 200 300 400 0 5 10 15 20 137Cs (Bq/kg) Cd (mg/kg) 0 30 60 90 120 Mz 16 84 b³¹d oznaczenia errorRyc. 4. Litologia osadów oraz aktywnoœæ137Cs i koncentracja Zn, Pb i Cd w profilu Mañki
najwiêksze, jest bardzo niewielki. W osadach warstwowa-nych koncentracje kadmu i cynku s¹ nawet o 2 rzêdy wiel-koœci wiêksze od wartoœci naturalnych dla osadów piaszczystych, a o³owiu o rz¹d wielkoœci wiêksze (Lis & Pasieczna, 1995). Zmienna, ale wyraŸnie widoczna w
osa-dach warstwowanych jest tak¿e aktywnoœæ izotopu137Cs,
zwi¹zanego z eksperymentami nuklearnymi prowadzonymi od 1954 r. Osady warstwowane stwierdzono podczas wier-ceñ w ca³ej strefie przybrze¿nej szerokoœci 20 m. W wy¿-szym poziomie równiny zalewowej wystêpuj¹ masywne utwory pylaste pokrywaj¹ce piaski œrednio- i drobnoziarni-ste, w sp¹gu przewarstwione wk³adkami pylastymi. Utwo-ry te spoczywaj¹ na ¿wirach dawnej ³achy koUtwo-rytowej na g³êbokoœci oko³o 4 m.
Bardziej urozmaicona jest rzeŸba równiny w pobli¿u przekroju Gromiec (ryc. 3). Brzeg podobnej wysokoœci jak w Mañkach przechodzi w osi zakola w strefê wa³u brzego-wego o wysokoœci nawet 3 m i 20–30 m szerokoœci. Dalej, równolegle do brzegu, wznosi siê krawêdŸ o wysokoœci oko³o 1,5 m, poza któr¹ teren opada w kierunku nastêpnej krawêdzi o przebiegu naœladuj¹cym liniê koryta z 1900 r. W wiêkszej odleg³oœci od koryta, w kierunku wa³ów przeciw-powodziowych, wystêpuje kolejna krawêdŸ, która mo¿e byæ brzegiem rzeki z oko³o 1840 r. W odleg³oœci oko³o 400 m od brzegu jest widoczna kolejna krawêdŸ równoleg³a do osi doliny, odpowiadaj¹ca przebiegowi koryta w koñcu XVIII w.
W profilu Gromiec osady piaszczyste spoczywaj¹ce na ¿wirach korytowych maj¹ mi¹¿szoœæ niemal 4 m (ryc. 5). Jasne i ciemne, naprzemianlegle warstwowane osady, podob-ne do wystêpuj¹cych w Mañkach, osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ do 1,5 m. Przykrywaj¹ je masywne piaski oko³o 2-metrowej mi¹¿szoœci, wyraŸnie bardziej gruboziarniste. Osady okry-waj¹ce s¹ zwi¹zane z form¹ wa³u brzegowego podobnej, oko³o 2-metrowej wysokoœci. W osadach piaszczystych wartoœci strat pra¿enia s¹ znacznie ni¿sze ni¿ w osadach warstwowanych, natomiast ich zanieczyszczenie metalami
ciê¿kimi jest wiêksze. W powierzchniowej, 80-centymetrowej czêœci profilu cez ma wyraŸny pik aktywnoœci, chocia¿ jego wykrywalne wartoœci wystêpuj¹ a¿ do sp¹gu osadów warstwowanych na g³êbokoœci ponad 3,5 m. Wiercenia wykonane w zakolach na zewn¹trz 20–30-metrowej strefy, ograniczonej krawêdzi¹ pokrywaj¹c¹ siê z lini¹ brzegu w 1900 r., nie wykaza³y wystêpowania charakterystycznie warstwowanych osadów ani w Gromcu, ani w Mañkach.
Profile z doliny Odry. RzeŸba równiny zalewowej tak w pobli¿u profilu w Krzy¿anowicach, jak w Grzegorzowi-cach jest mniej urozmaicona ni¿ nad Wis³¹. W Krzy¿ano-wicach lewobrze¿na równina zalewowa jest ograniczona wysokim wa³em przeciwpowodziowym, po³o¿onym w odle-g³oœci oko³o 150 m od brzegu rzeki (ryc. 6). Wzd³u¿ brzegu rzeki na d³ugoœci co najmniej 50 m ci¹gnie siê wa³ piasz-czysty wysokoœci oko³o 1 m. W p³ytkich wkopach, które w nim wykonano, obserwowano jedn¹ dominuj¹c¹ warstwê, zidentyfikowan¹ jako osady katastrofalnej powodzi z 1997 r. Równolegle do wa³u ci¹gnie siê niewielkie obni¿enie ogra-niczone krawêdzi¹ wysokoœci oko³o 0,5 m; jest ona odda-lona od brzegu przewa¿nie o kilka metrów. Powierzchnia znajduj¹ca siê wy¿ej przechodzi w kierunku wa³u przeciw-powodziowego w doœæ wyraŸne obni¿enie, które jest frag-mentem koryta odciêtego w 1850 r.; dziœ jest ono niemal ca³kowicie wype³nione osadami.
Profil Krzy¿anowice, zlokalizowany podobnie jak pozo-sta³e w krawêdzi brzegu rzeki, jest wyraŸnie dwudzielny (ryc. 7). W górnej czêœci, o mi¹¿szoœci 2 m, wystêpuj¹ osa-dy wyraŸnie naprzemianlegle warstwowane, podobne do obserwowanych nad Wis³¹. W czêœci stropowej s¹ to war-stwy kilkunastocentymetrowej mi¹¿szoœci, a poni¿ej ich mi¹¿szoœæ wzrasta do ponad 20 cm. Warstwy te zapadaj¹ w kierunku lustra wody. Na g³êbokoœci 2 m wystêpuj¹ w nich p³askie, kilkucentymetrowe otoczaki przykrywaj¹ce ¿wiry œrednicy 1–2 cm. Poni¿ej wystêpuj¹ ¿wiry z coraz wiêk-szym udzia³em drobniejszych frakcji. Warstwa ta ma
piasek sand py³ silt warstwy organiczne organic layers ¿wir l grave 1 2 3 4 0 (m)
Gromiec
g³êbokoœæ (cm) depth (cm) g³êbokoœæ (cm) depth (cm) g³êbokoœæ (cm) depth (cm) 0 0 0 80 80 80 160 160 160 240 240 240 320 320 320 400 400 400 œrednica ziaren ( ) grain size ( ) -2 0 2 4 6 8 g³êbokoœæ (cm) depth (cm) g³êbokoœæ (cm) depth (cm) g³êbokoœæ (cm) depth (cm) 0 0 0 80 80 80 160 160 160 240 240 240 320 320 320 400 400 400 Zn (mg/kg) 0 1000 2000 3000 4000 15 30 45 60 0 straty pra¿enia (%) losses on ignition (%) Pb (mg/kg) 0 100 200 300 400 0 5 10 15 20 137Cs (Bq/kg) Cd (mg/kg) 0 30 60 90 120 Mz 16 84 b³¹d oznaczenia errorRyc. 5. Litologia osadów oraz aktywnoœæ137Cs i koncentracja Zn, Pb i Cd w profilu Gromiec
mi¹¿szoœæ oko³o 30 cm. Pod ¿wirami wystêpuj¹ ciemno-szare lub prawie czarnej mu³y z du¿ym udzia³em frakcji pylasto-ilastej. Zawartoœæ materii organicznej jest du¿a nie tylko w osadach warstwowanych, w których straty pra¿e-nia siêgaj¹ 32%, ale tak¿e poni¿ej ¿wirów, gdzie straty wynosz¹ oko³o 20%. W osadach tego profilu aktywnoœæ 137
Cs wykazuje nietypowo dwa piki, chocia¿ najwy¿sze wartoœci wystêpuj¹ w powierzchniowej warstwie mi¹¿szo-œci 0,5 m. Mimo zanieczyszczenia osadów warstwowa-nych metalami ciê¿kimi o rz¹d wielkoœci wiêkszego od wartoœci naturalnych, wiêksze koncentracje tych pier-wiastków wystêpuj¹ w ma³o zró¿nicowanych osadach po³o¿onych poni¿ej ¿wirów.
W miejscu, w którym zosta³ zlokalizowany profil Grze-gorzowice, równina zalewowa w odleg³oœci 100 m od koryta
jest ograniczona poziomem ta-rasu wy¿szego i wa³em
przeciw-powodziowym. Wspó³czeœnie
krawêdzie XVIII-wiecznego
koryta, odciêtego przekopem w 1820 r., s¹ niewidoczne w rzeŸ-bie równiny zalewowej. Jednak-¿e dziêki pracom regulacyjnym i budowie wa³ów, trwaj¹cym w czasie pobierania próbek, w wy-kopie wykonanym w odleg³oœci oko³o 20 m od wspó³czesnego brzegu rzeki zaobserwowano fragmenty kamiennej opaski, znajduj¹ce siê oko³o 2 m pod powierzchni¹ równiny. Nato-miast oko³o 1–2 m poni¿ej by³y widoczne ¿wiry XVIII-wieczne-go koryta Odry. Wysokoœæ brze-gu, w którym wykonano profil, jest podobna jak w dolinie Wis³y i wynosi oko³o 6 m.
Osady piaszczysto-pylaste
ods³oniête w profilu Grzegorzowice maj¹ 4 m mi¹¿szoœci (ryc. 8). Poni¿ej znajduj¹ siê ¿wiry, obserwowane tak¿e w s¹siednim wykopie. Cech¹ charakterystyczn¹ osadów drobnoziarnistych jest warstwowanie. Ró¿nice œredniej œrednicy (Mz) pomiêdzy s¹siaduj¹cymi warstwami jasny-mi i ciemnyjasny-mi dochodz¹ do 1,5j. Odzwierciedleniem tych ró¿nic jest bardzo du¿a zmiennoœæ zawartoœci materii orga-nicznej z maksymalnymi wartoœciami strat pra¿enia powy-¿ej 50%. W ciemnych warstwach czêsto zauwa¿ano liczne okruchy wêgla. Zró¿nicowanie aktywnoœci137Cs w postaci dwóch pików — wiêkszego w czêœci przypowierzchniowej i mniejszego poni¿ej — jest bardzo zbli¿one do notowane-go tak w Krzy¿anowicach, jak w Gromcu. W Grzenotowane-gorzowi- Grzegorzowi-cach charakterystyczna jest du¿a g³êbokoœæ, na której wystêpuje dolny pik — oko³o 2,5 m. Zanieczyszczenie
osa-1 2 3 0 (m) piasek sand py³ silt warstwy organiczne organic layers ¿wir l grave
Krzy¿anowice
œrednica ziaren ( ) grain size ( ) g³êbokoœæ (cm) depth (cm) g³êbokoœæ (cm) depth (cm) g³êbokoœæ (cm) depth (cm) g³êbokoœæ (cm) depth (cm) g³êbokoœæ (cm) depth (cm) g³êbokoœæ (cm) depth (cm) -2 0 2 4 6 8 0 0 0 0 0 0 60 60 60 60 60 60 120 120 120 120 120 120 180 180 180 180 180 180 240 240 240 240 240 240 300 300 300 300 300 300 Zn (mg/kg) 0 600 1200 1800 2400 Pb (mg/kg) 0 200 400 600 800 8 16 24 32 0 straty pra¿enia (%) losses on ignition (%) Cd (mg/kg) 0 5 10 15 20 0 10 20 30 40 137Cs (Bq/kg) Mz 16 84 b³¹d oznaczenia errorRyc. 7. Litologia osadów oraz aktywnoœæ137Cs i koncentracja Zn, Pb i Cd w profilu Krzy¿anowice
Fig. 7. Sediment lithology,137Cs activity and concentrations Zn, Pb and Cd in Krzy¿anowice profile Odra
Odra
Grzegorzowice
I po³owa XIX wieku 1 half of 19 centuryst th
Krzy¿anowice
miejsca pobrania próbek sampling sites wa³y przeciwpowodziowe flood dykes Odra Odra przebieg wspó³czesny present river course Bieg Odry:
Oder river course:
200m 200m
Ryc. 6. Zmiany po³o¿enia koryta Odry w XIX i XX w. i lokalizacja miejsc pobrania próbek (wg
Wredego, 1753; Sternitzkiego, 1844; Mapy topograficznej..., 1982b)
Fig. 6. Changes in the channel pattern of the Odra river in 19thand 20thcenturies and location of sampling sites (according to: Wrede, 1753; Sternitzki, 1844; Mapa topograficzna... — topographical maps, 1982b)
dów metalami ciê¿kimi jest podobne jak w Krzy¿anowi-cach, z t¹ ró¿nic¹, ¿e wiêksze koncentracje wszystkich pierwiastków wystêpuj¹ w sp¹gu osadów warstwowanych.
Dyskusja
Urozmaicona rzeŸba równiny zalewowej w bezpoœred-nim s¹siedztwie koryta górnej Wis³y sprzyja okreœleniu zasiêgu akumulacji wspó³czesnych osadów aluwialnych. W rzeŸbie wyraŸnie zaznacza siê przebieg szerokiego XVIII-wiecznego koryta Wis³y. Odsypy obserwowane w badanych zakolach pomiêdzy nim i korytem wspó³cze-snym œwiadcz¹ o szybkiej migracji koryta Wis³y w I po³owie XIX w., któr¹ nastêpnie wyhamowa³y prace regu-lacyjne. Budowa umocnieñ brzegowych, podjêta w XIX w., odpowiada za rozpoczêcie zwê¿ania koryta w obu zako-lach, przede wszystkim przy ich brzegach wypuk³ych. Zwê¿enie by³o niewielkie od strony brzegów wklês³ych o du¿ej stabilnoœci. W Gromcu zwê¿enie koryta by³o wiêk-sze. Dziêki budowie opasek i ostróg w niektórych odcin-kach rzeki czêœæ przybrze¿nych osadów korytowych zosta³a ustabilizowana. Umo¿liwi³o to depozycjê pionowo przyrastaj¹cych osadów powodziowych. Dla II po³owy XIX w. charakterystyczne s¹ masywne piaski grubo- i œrednio-ziarniste przewarstwione wk³adkami pylastymi zale-gaj¹cymi bezpoœrednio na ¿wirach korytowych. Wk³adki pylaste, które wystêpuj¹ w czêœci sp¹gowej, tworzy³y siê zapewne w zag³êbieniach pomiêdzy odsypami piaszczy-stymi. Natomiast wyraŸnie wiêkszy udzia³ osadów pyla-stych w czêœci stropowej mo¿e byæ zwi¹zany z du¿ym udzia³em zawiesiny ze sp³ukiwania intensywnie u¿ytko-wanych gruntów ornych w Beskidach i na Pogórzu Karpac-kim zarówno w XIX, jak i w XX w.
Naprzemianlegle warstwowane osady mineralno--organiczne pojawiaj¹ siê w XX-wiecznym korycie Wis³y. W pobli¿u miejsc pobrania próbek ich wystêpowanie jest ograniczone wyraŸnie widoczn¹ krawêdzi¹ brzegu koryta
z prze³omu XIX i XX w., która poni¿ej osi zakoli jest pokryta osadami tworz¹cymi 2-, a nawet 3-metrowej wyso-koœci wa³y brzegowe. Œwiadczy to, ¿e osady warstwowane pierwotnie tworzy³y siê w korycie przy brzegu rzeki. Z cza-sem dziêki utrwaleniu roœlinnoœci¹ narasta³y i osi¹gnê³y w niektórych miejscach wysokoœæ równiny zalewowej, staj¹c siê jej fragmentem nadbudowywanym w dalszym ci¹gu wa³ami brzegowymi, szczególnie w miejscach o maksy-malnym natê¿eniu akumulacji poni¿ej osi meandrów. Sze-rokoœæ strefy wystêpowania osadów warstwowanych wynosi przewa¿nie kilkanaœcie–dwadzieœcia kilka metrów i jest najwiêksza w pobli¿u osi zakola. Osady te wystêpuj¹ tak¿e w innych miejscach w dolinie górnej Wis³y przy brzegach XX-wiecznego koryta (Macklin & Klimek, 1992). Cech¹ charakterystyczn¹ tych osadów, oprócz wyraŸnego war-stwowania, jest stosunkowo du¿e zanieczyszczenie meta-lami ciê¿kimi. Zwi¹zki tych pierwiastków charakteryzuj¹ siê du¿¹ trwa³oœci¹ w œrodowisku i mog¹ odzwierciedlaæ wielkoœæ zanieczyszczenia rzeki w momencie ich depozy-cji (Ciszewski & Malik, 2004). Szczególnie znacz¹ce zawartoœci kadmu w osadach warstwowanych s¹ zwi¹zane z eksploatacj¹ rud cynku i o³owiu, najintensywniejsz¹ w II po³owie XX w., chocia¿ Ÿród³em cynku s¹ tak¿e ró¿norod-ne œcieki komunalró¿norod-ne i przemys³owe. W wyniku czêstych wahañ poziomu wody i zalewania zwi¹zki metali ciê¿kich zawarte w tych osadach ulegaj¹ remobilizacji, kumuluj¹ siê w g³êbiej po³o¿onych warstwach osadów i mog¹ zwiêk-szaæ zanieczyszczenie wód rzecznych (Ciszewski i in., 2008). Na szybk¹ akumulacjê tych zanieczyszczonych osa-dów w XX w. wskazuje tak¿e wystêpowanie w nich radio-aktywnego cezu.
Zanieczyszczone osady warstwowane zajmuj¹ nie-wielk¹ szerokoœæ wspó³czesnej równiny zalewowej, lecz ich mi¹¿szoœæ jest wyj¹tkowo du¿a. Poniewa¿ akumulo-wa³y siê one w krótkim czasie, tak¿e tempo ich przyrostu by³o bardzo szybkie. Mo¿na w przybli¿eniu oceniæ, ¿e osa-dy o mi¹¿szoœci 4 m w Mañkach, które gromadzi³y siê
1 2 3 4 0 (m) piasek sand py³ silt warstwy organiczne organic layers ¿wir l grave œrednica ziaren ( ) grain size ( ) 15 30 45 60 0 g³êbokoœæ (cm) depth (cm) g³êbokoœæ (cm) depth (cm) g³êbokoœæ (cm) depth (cm) g³êbokoœæ (cm) depth (cm) g³êbokoœæ (cm) depth (cm) g³êbokoœæ (cm) depth (cm) straty pra¿enia (%) losses on ignition (%)
Grzegorzowice
0 5 10 15 20 137Cs (Bq/kg) Pb (mg/kg) Zn (mg/kg) Cd (mg/kg) -2 0 2 4 6 8 0 0 0 80 80 80 160 160 160 240 240 240 320 320 320 400 400 400 400 400 400 0 200 400 600 800 0 0 600 1200 1800 2400 5 10 15 20 0 0 0 80 80 80 160 160 160 240 240 240 320 320 320 Mz 16 84 b³¹d oznaczenia errorRyc. 8. Litologia osadów oraz aktywnoœæ137Cs i koncentracja Zn, Pb i Cd w profilu Grzegorzowice
oko³o 100 lat, przyrasta³y przeciêtne oko³o 4 cm rocznie. Rzeczywista akumulacja waha siê znacz¹co w poszczegól-nych latach, jeœli weŸmie siê pod uwagê mi¹¿szoœæ nie-których warstw osadów, zmieniaj¹c¹ siê od 1 cm do ponad 30 cm (Czajka, 2007). Podobnie szybkie tempo akrecji piaszczystych i piaszczysto-mu³kowych osadów rytmicz-nie warstwowanych stwierdzono tak¿e w innych miejscach w Europie, np. w podlegaj¹cym degradacji korycie rzeki Tyne (Rumsby, 2000). Z kolei szybka akumulacja takich osadów w dolinie rzeki Axe w Wielkiej Brytanii by³a zwi¹zana z eksploatacj¹ i przeróbk¹ rud (Macklin, 1985).
Rozmiary i szybkie tempo akumulacji osadów obser-wowanej przy brzegach Wis³y i Odry s¹ niew¹tpliwie zwi¹zane z regulacj¹ koryt, zazwyczaj wywo³uj¹c¹ niemal natychmiastow¹ erozjê i zwiêkszenie iloœci transportowa-nych osadów (Kesel, 2003). W dolinie Wis³y najbardziej spektakularnym czynnikiem wp³ywaj¹cym na wielkoœæ akumulacji jest pog³êbienie koryta, wywo³ane g³ównie jego zawê¿eniem opaskami i ostrogami pocz¹wszy od XIX w., a tak¿e skróceniem biegu rzeki. Prace regulacyjne w tym odcinku by³y najintensywniejsze przed II wojn¹ œwiatow¹ i tu¿ po niej. Zmiany intensywnoœci pog³êbienia w s¹siedz-twie badanych profili w przybli¿eniu s¹ odzwierciedlone przez spadek minimalnych rocznych stanów wody obser-wowany w posterunku Oœwiêcim-Dwory, a po jego prze-niesieniu w posterunku Gromiec (ryc. 9). Rzeczywiste pog³êbienie, maskowane efektem podniesienia stanów wody wskutek zawê¿enia koryta w XX w., by³o wiêksze i w górnym biegu Wis³y zmienia³o siê od oko³o 3 m w Go-cza³kowicach do nawet oko³o 4 m w Krakowie (£ajczak, 1995). W okresie wzmo¿onego pog³êbiania koryta by³o tak¿e obserwowane nasilenie transportu rumowiska dennego, a nastêpnie jego sukcesywny spadek w II po³owie XX w. (£ajczak, 2003). Osady, g³ównie frakcji piaszczystej trans-portowane z du¿¹ prêdkoœci¹ w czasie powodzi w przy-brze¿nej czêœci koryta by³y deponowane i utworzy³y jaœniejsze warstwy piaszczyste.
Natomiast przy ni¿szej prêdkoœci w czasie opadania fali powodzio-wej by³ deponowany osad
drob-niejszej frakcji, zawieraj¹cy
cz¹stki organiczne pochodz¹ce g³ównie ze œcieków komunalnych i bytowych Górnego Œl¹ska. W ten sposób tworzy³y siê warstwy ciem-niejsze zawieraj¹ce okruchy wêgla kamiennego, których zawartoœæ mo¿e siêgaæ kilkudziesiêciu pro-cent (Rutkowski, 1986).
Podobne osady akumulowa³y siê tak¿e w dolinie górnej Odry, a zasiêg ich wystêpowania jest podobnie jak w dolinie Wis³y zwi¹zany z regulacj¹ koryta. Jed-nak¿e w dolinie Odry regulacjê rozpoczêto jeszcze w po³owie
XVIII w. skracaniem zakoli.
Skracanie to by³o te¿ pocz¹tkowo g³ówn¹ przyczyn¹ pog³êbienia koryta, chocia¿ pewien wp³yw mia³y prawdopodobnie tak¿e nie-regularnie rozmieszczone ostrogi. Na ten zwi¹zek mo¿e wskazywaæ spadek minimalnych rocznych stanów wody w Raciborzu ju¿ w pocz¹tkach XIX w., a wiêc
oko³o 100 lat wczeœniej ni¿ na Wiœle (ryc. 9). Poprzedzi³ on budowê regularnych umocnieñ brzegów prowadzon¹ z prze-rwami od II po³owy XIX w. Spadek minimalnych stanów wody w Raciborzu zapewne nie odzwierciedla rzeczywi-stego pog³êbienia koryta Odry, które w Grzegorzowicach na podstawie oko³o 6-metrowej wysokoœci brzegów, a wiêc podobnej jak w górnej Wiœle, mo¿na szacowaæ na nie mniej ni¿ 3 m (Ciszewski & Dubicki, 2008). Oko³o 2-krotne zmniejszenie szerokoœci koryta Odry w XIX w. stworzy³o strefê pionowego przyrostu osadów o szerokoœci docho-dz¹cej nawet do 60 m. Szerokoœæ ta jest jednak zmienna; w Krzy¿anowicach przebieg niewysokiej krawêdzi widocz-nej w morfologii lewobrze¿widocz-nej równiny zalewowej wska-zuje na kilkumetrow¹ szerokoœæ, natomiast pozosta³oœci opaski w Grzegorzowicach pokazuj¹ szerokoœæ koryta w II po³owie XIX w. wiêksz¹ o oko³o 20 m na lewym brzegu rzeki.
WyraŸne warstwowanie osadów akumulowanych
zarówno w dolinie Odry, jak i w dolinie Wis³y wydaje siê byæ zwi¹zane g³ównie z du¿¹ iloœci¹ substancji organicznej transportowanej rzek¹. Œwiadczy o tym wystêpowanie podobnych osadów w dolinie Ma³ej Panwi, która nie by³a uregulowana (Ciszewski & Malik, 2004). W Ma³ej Panwi Ÿród³em materii organicznej by³y g³ównie œcieki z zak³a-dów celulozowych, natomiast w Wiœle i Odrze zrzuty wód z kopalñ wêgla i inne, bardzo liczne Ÿród³a œcieków prze-mys³owych i komunalnych. Podobne osady akumulowane w XIX i w pocz¹tkach XX w. opisano tak¿e w brzegach sil-nie zasil-nieczyszczonej rzeki Geul w Belgii (Swennen i in., 1994). Cech¹ charakterystyczn¹ tych osadów by³a niewiel-ka mi¹¿szoœæ, laminacja oraz brak ci¹g³oœci wystêpowania wzd³u¿ brzegów. Mi¹¿szoœæ osadów górnej Wis³y i Odry jest wielokrotnie wiêksza, a warstwowanie znacznie wyra-Ÿniejsze. Zwi¹zane jest to z regulacj¹, której skutkiem by³a du¿a iloœæ materia³u transportowanego i akumulowanego w czasie powodzi. Wystêpowanie osadów warstwowanych
0 40 80 120 160 200 240 Odra - Racibórz Odra - Miedonia Wis³a - Dwory Wis³a -- Gromiec stany wo d y [cm] water level [cm] lata years 1820 1840 1860 1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000
Ryc. 9. Zmiany minimalnych rocznych stanów wody w posterunku Dwory (od 1981 r. Gromiec)
na Wiœle oraz w posterunku Racibórz (od 1948 r. Miedonia) na Odrze (wg Sprawozdañ Komisji
Fizjograficznej..., 1867–1893; Roczników Centralnego Biura Hydrograficznego, 1893–1912; Roczników S³u¿by Hydrograficznej, 1913–1934; Jahrbuch für die Gewäserkunde des Weichselgebietes, 1935–1937; Hoch, mittel und niedrig Wasserstände der Oder, 1908; Jarbuch für die Gewässerkunde Norddeutschlands, 1901–1939, oraz roczników Pañstwowej S³u¿by
Hydrologicznej — pocz¹tkowo PIHM, póŸniej IMGW)
Ryc. 9. Changes of the minimum annual water stages at the Dwory gauge station (since 1981 at
Gromiec) on the Vistula river and at the Racibórz gauge station (since 1948 at Miedonia) on the Odra river (according to: Sprawozdania Komisji Fizjograficznej..., 1867–1893; Roczniki
Cen-tralnego Biura Hydrograficznego, 1893–1912; Roczniki S³u¿by Hydrograficznej, 1913–1934; Jahrbuch für die Gewäserkunde des Weichselgebietes, 1935–1937; Hoch, mittel und niedrig Wasserstände der Oder, 1908; Jarbuch für die Gewässerkunde Norddeutschlands, 1901–1939,
nie jest jednak spowodowane sam¹ regulacj¹, gdy¿ w ure-gulowanych odcinkach œrodkowej i dolnej Odry bardziej odleg³ych od zag³êbi przemys³owych osady te w zasadzie nie wystêpuj¹. Z drugiej strony nawet w odcinkach zanie-czyszczonych tworz¹ siê one jedynie w strefie przykoryto-wej, a w wiêkszej odleg³oœci od koryta, w miejscach o wol-niejszej depozycji, tworz¹ siê ma³o zró¿nicowane osady mineralne lub mineralno-organiczne (Ciszewski, 2006).
Wnioski
Wystêpowanie zanieczyszczonych, naprzemiennie
warstwowanych jasnych fluwialnych osadów mineralnych i ciemnych mineralno-organicznych w dolinach górnej Wis³y i Odry jest specyficznym i nieopisywanym do tej pory po³¹czonym efektem szybkiej akumulacji oraz bardzo silnego zanieczyszczenia rzek.
Szybka akumulacja osadów zosta³a wywo³ana XIX- i XX-wieczn¹ regulacj¹ koryt, polegaj¹c¹ na ich skróceniu, zawê¿eniu systemem opasek i ostróg, oraz zachodz¹c¹ pod jej wp³ywem erozj¹ i pog³êbieniem.
Akumulacja warstwowanych osadów pocz¹tkowo zachodzi³a na przybrze¿nych ³achach korytowych, dziêki ich stabilizacji ostrogami i umocnieniami brzegów. Z cza-sem, dziêki utrwaleniu roœlinnoœci¹, osady te przyrasta³y, osi¹gaj¹c wysokoœæ zbli¿on¹ do równiny zalewowej i staj¹c siê jej czêœci¹ nadbudowywan¹ dalej w niektórych miej-scach wa³ami brzegowymi.
Osady warstwowane obu rzek maj¹ mi¹¿szoœæ nawet 4 m i ci¹gn¹ siê strefami o szerokoœci dochodz¹cej do 20–30 m wzd³u¿ brzegów na odcinkach wielu kilometrów. Zasiêg ich wystêpowania jest zwi¹zany z wielkoœci¹ zwê¿enia oraz wciêcia koryt wywo³anych regulacj¹ w XIX i XX w.
Analizowane osady zawieraj¹ce okruchy wêgla aku-mulowa³y siê od koñca XIX w. i s¹ zanieczyszczone meta-lami ciê¿kimi o zawartoœciach przekraczaj¹cych wartoœci naturalne o dwa rzêdy wielkoœci.
Badania by³y finansowane czêœciowo z grantu KBN 2 P04E 05529.
Literatura
ABSALON D. & MATYSIK M. 2007 — Changes in water quality and runoff in the Upper Oder River Basin. Geomorphology, 92: 106–118. BABIÑSKI Z. 1992 — Hydromorphological consequences of regula-ting the Lower Vistula, Poland. Regul. Rivers Res. Manag., 7: 337–348. BORN A. 1948 — Regulacja Odry i rozbudowa urz¹dzeñ technicz-nych. [W:] Grodek A., Kie³czewska-Zalewska M. & Zierhofer A. (red.) Monografia Odry. Instytut Zachodni, Poznañ: 419–553.
CISZEWSKI D. 2006 — Wp³yw regulacji koryta Odry na akumulacjê osadów zanieczyszczonych metalami ciê¿kimi: zró¿nicowanie, zmiany w czasie, zagro¿enie œrodowiskowe. Stud. Naturae, 52.
CISZEWSKI D., CZAJKA A. & B£A¯EJ S. 2008 — Rapid migration of heavy metals and137Cs in alluvial sediments, Upper Odra River val-ley, Poland. Environ. Geol., 55: 1577–1586.
CISZEWSKI D. & DUBICKI A. 2008 — Re¿im hydrologiczny i wspó³-czesne przemiany koryta i równiny zalewowej Odry. [W:] Starkel L., Kostrzewski A., Kotarba A. & Krzemieñ K. (red.) Wspó³czesne prze-miany rzeŸby Polski. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagielloñskiego, Kraków: 371–385.
CISZEWSKI D. & MALIK I. 2004 — The use of heavy metal concen-trations and dendrochronology in the reconstruction of sediment accu-mulation, Ma³a Panew River valley, southern Poland. Geomorphology, 58: 161–174.
CZAJA S. 2005 — Changes in river discharge structure and regime in mining-industrial-urban areas. Reg. Environ. Chang., 5: 18–26. CZAJKA A. 2005 — Accumulation of sediments within the channelized reach of the Upper Odra River, Poland. [In:] Batalla R.J. & Garcia C. (eds.) Geomorphological Processes and Human Impacts in River Basins. IAHS Publications, 299: 191–196.
CZAJKA A. 2007 — Œrodowisko sedymentacji osadów przykoryto-wych rzek uregulowanych na przyk³adzie górnej Odry i górnej Wis³y. Wyd. UŒ, Katowice.
HELIOS-RYBICKA E., WARDAS M., ADAMIEC E. & STRZEBOÑSKA M. 2001 — Ocena zanieczyszczenia rzek Odry i Wis³y — przesz³oœæ i teraŸniejszoœæ. Geol. AGH, 27: 559–671.
Hoch, mittel und niedrig Wasserstände der Oder, 1908 — Theiner &
Meinicke, Breslau.
Jahrbuch für die Gewäserkunde des Weichselgebietes, 1935–1937 —
Warszawa, wyd. 1941.
Jarbuch für die Gewässerkunde Norddeutschlands Preussischen
Landesanstalt für Gewässerkunde, 1901–1939 — E.S. Mittler & Sohn, Königliche Hofbuchhandlung und Hofbuchdruckerei, Berlin. KESEL R.H. 2003 — Human modifications of the sediment regime of the Lower Mississippi River flood plain. Geomorphology, 56: 325–334. KNOX J.C. 2006 — Floodplain sedimentation in the upper Mississippi Valley: Natural versus human accelerated. Geomorphology, 79: 286–310. KUMMERER C. 1855 — Administrativ-karte von den Koenigreichen Galizien und Londomerien [skala ok. 1 : 115 200]. BL. 7. Verlag & Eigenthum von Autaria, Wien.
LECCE S.A. & PAVLOVSKY R.T. 2001 — Use of mining-contamina-ted sediment tracers to investigate the timing and rate of historical flo-od plain sedimentation. Geomorphology, 38: 85–108.
LIS J. & PASIECZNA A. 1995 — Atlas geochemiczny Polski 1 : 250 000. Pañstwowy Instutut Geologiczny, Warszawa.
£AJCZAK A. 1995 — The impact of river regulation, 1850–1990, on the channel and floodplain of the upper Vistula River, southern Poland. [In:] Hickin E.J. (ed.) River geomorphology. Wiley, Chichester-New York: 209–233. £AJCZAK A. 2003 — Contemporary transport of suspended material and its deposition in the Vistula River, Poland. Hydrobiologia, 494: 43–49. MACKLIN M. 1985 — Flood-plain sedimentation in the upper Axe Valley, Mendip, England. Trans. Inst. Br. Geogr., 10: 235–244. MACKLIN M.G. & KLIMEK K. 1992 — Dispersal, storage and trans-formation of metal-contaminated alluvium in the upper Vistula basin, southwest Poland. Appl. Geogr., 12: 7–30.
Mapa topograficzna w skali 1:10 000, 1982a — Ark. 532.331, 162.342.
OPGK, Kraków.
Mapa topograficzna w skali 1: 10 000, 1982b — Ark. 484.233, 530.444.
OPGK, Katowice.
MARRON D. 1992 — Floodplain storage of mine tailings in the Belle Fourche River system: a sediment budget approach. Earth Surf. Process. Landf., 17: 675–685.
MIEG F. 1779–1782 — Karte des Koenigreichs Galizien und Lodome-rien [skala 1 : 28 800]. Col. II, sec. 4. Wien.
Roczniki c.k. Centralnego Biura Hydrograficznego 1893–1912.
Dorzecze Wis³y — Wyd. S³u¿ba Hydrograficzna w Austrii.
Roczniki Hydrograficzne 1913–1934. Dorzecze Wis³y — Wyd. S³u¿ba
Hydrograficzna w Polsce.
RUMSBY B. 2000 — Vertical accretion rates in fluvial systems: a comparison of volumetric and depth-based estimates. Earth Surf. Pro-cess. Landf., 25: 617–631
RUTKOWSKI J. 1986 — The occurrence on carboniferous coal of anthropogenic origin in the contemporaneous Vistula River sediments near Cracow, southern Poland. Earth Surf. Process. Landf., 11: 321–326. SIMON A. & RINALDI M. 2006 — Disturbance, stream incision and channel evolution: the roles of excess transport capacity and boundary materials in controlling channel response. Geomorphology, 79: 361–383.
Spezialkarte der Osterreichisch-Ungarischen Monarchie, 1905 — Ark.
Myslovitz-Oœwiêcim. K. & K. Militär-Geographisches Institut, Wien.
Sprawozdanie Komisji Fizjograficznej obejmuj¹ce pogl¹d na czynnoœci
dokonane w roku... oraz materia³y do fizjografii Galicji, 1867–1893 — Kraków.
STERNITZKI 1844 — Oderstrom Karte [skala ok. 1 : 5000]. Oderstrom-bauverwaltung, Breslau.
SWENNEN R., VAN KEER I. & DE VOS W. 1994 — Heavy metal contamination in overbank sediments of the Geul river (east Belgium): its relation to former Pb-Zn mining activities. Environ. Geol., 24: 12–21. TRAFAS K. 1992 — Zmiany biegu Wis³y pomiêdzy ujœciem Przemszy a Sandomierzem. [W:] Trafas K. (red.) Zmiany biegu górnej Wis³y i ich skutki. Wis³a w dziejach i kulturze Polski. Wyd. UW, Warszawa: 31–61. WALLING D.E., HE Q. & NICHOLAS A.P. 1996 — Floodplains as suspended sediment sinks. [In:] Anderson M.G., Walling D.E. & Bates P.D. (eds.) Floodplain processes. Wiley, Chichester-New York: 399–439. WAROWNA J. 2003 — Wp³yw zabudowy hydrotechnicznej na warun-ki sedymentacji w korycie powodziowym Wis³y na odcinku Zawichost--Pu³awy. Wyd. UMCS, Lublin.
WREDE F.C. 1753 — Kriegskarte von Schlesien [skala 1 : 33 333]. Glatz. WY¯GA B. 2001 — Impact of the channelization-induced incision of the Skawa and Wis³oka rivers, southern Poland, on the conditions of overbank deposition. Regul. Rivers Res. Manag., 17: 85–100. Praca wp³ynê³a do redakcji 2.12.2008 r.
