A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA HISTORIC A 13, 1983
Tadeusz M encel
ZNIESIENIE PODDAŃSTW A W KSIĘSTWIE W ARSZAW SKIM N A TLE PO RÓW NAW CZYM
Rozw ażania nad p ro b lem aty k ą w si w o k resie K sięstw a W a rsz a w sk ie go n a su w a ją badaczow i pew ne uw agi w stęp n e. P rzepisy p raw n e albo w y ra s ta ją z k sz ta łtu jąc y c h się lub już u k ształto w an y ch stosun kó w spo łeczno-gospodarczych i p an u jący ch zw yczajów p raw ny ch, albo też sta now ią próbę k ształtow ania lub zreform ow ania istn iejący ch stosun kó w społeczno-gospodarczych. D latego bardzo istotne znaczenie ma dla his to ry k a zbadanie źródeł politycznych, społecznych i ekonom icznych aktów p raw n y ch o raz intencji u staw o d aw cy z jed n ej stro n y , a sk u t ków w yn ikłych z działania przepisów z d ru g iej. W y d a je się bowiem , że te czynniki w p rzypad k u art. 4 K on sty tu cji K sięstw a W arszaw sk ie go o zniesieniu niew oli o raz d e k re tu g ru d n iow ego z 1807 r. zaznaczyły się szczególnie w yraziście i zasługują na om ów ienie.
P roblem atyka ta była o d początk u przedm iotem rozw ażań pu b licy s tów i ekonom istów K sięstw a W arszaw skiego, gdyż a rt. 4, form ułu jący rew o lu cy jn ą zasadę w olności o so b istej chłopów i rów ności w szy stk ich m ieszkańców w obliczu praw a n a te re n a c h położonych d a le k o n a w schód od Francji, u zy sk ał szeroki rozgłos także poza granicam i K sięstw a W a r szaw skiego. D ekret g ru dn io w y zaś od chw ili niem al jego w y d an ia stał się przedm iotem k ry ty k i publicystów , a n astępn ie badaczy — e k o n o m istów, h isto ry k ó w i praw ników , z k tó ry c h k ażdy zajm ujący się sto sunkam i społeczno-ekonom icznym i na ziem iach polskich w XIX w. zw ra cał uw agę i ocen iał znaczenie d e k re tu o ra z jego skutki.
S potykam y się dość p ow szechnie z pochw ałam i art. 4 K onstytucji K sięstw a W arszaw sk ieg o oraz z d ru g iej stro n y z k ry ty k ą , a n a w e t po tępieniem , d e k re tu grudniow ego.
W śró d praw ników k o ńca XIX w. H. Konic po dk reślił pozytyw ną rolę d e k re tu dla u reg u lo w an ia sto su n k ó w społecznych, gdyż dziedzic nie m ógł zatrzym ać chłopa na wsi, ale d e k re t m iał u jem n y w p ły w
nom iczny przez zgodę n a rugo w anie chłopów 1. A. R em bow ski zw rócił u w ag ę na niezgodność d e k re tu z k o n sty tu c ją i daw nym p raw em p o l skim, k tó re tra k to w a ło n ad ziały ziem i chłopskiej ja k o bodziec do podź- w ignięcia z u p a d k u ekonom icznego. D ekret — zdaniem A. R em bow skie go spow odow ał, że chłop s ta ł się w o ln y ,.ja k ptak, k tó re g o z k ażd e go drzew a, gdzie usiadł, spędzić m o żn a"2.
W śró d eko no m istów F. S karbek w Dziejach K sięstw a W a rs z a w s k ieg o pierw szy podkreślił, że chłop polski nie b y ł poprzednio niew olnikiem i m iał praw o do ziemi, należało w ięc ty lk o o g ran iczyć n adużycia dzie dziców, zapew nić chłopom o piek ę rządu i w prow adzić um ow y; n a to m iast d e k re t pom inął s p ra w ę w arunków , na jak ich m ieli chłopi o d tąd po siadać ziem ię i nie u reg u lo w ał sto su nk ó w m iędzy chłopam i i dziedzi cami. D ek ret nie rozw inął także art. 4 K onstytucji, a otrzjym ana w o l ność zm ieniła chłopów w w łóczęgów i p różniaków 3. S tanisław G rabski n ależał do nielicznych o b ro ń có w d e k re tu grudniow ego, chociaż zdaw ał sobie sp raw ę z tego, że niem al w szyscy b adacze „ n ap iętn o w ali” dek ret ja k o akt w yw łaszczenia w łościan. U w ażał jednak, że brzm ienie d e k re tu nie daw ało podstaw do w niosku, że „g ru n ta w łościań skie w łasność dzie dzica stanow ią", a „ in te rp re ta c ja tak a b y ła — jeg o zdaniem — sprzecz na z p ierw o tn ą in te n c ją u staw o d aw cy", gdyż d e k re t zostaw ił w łasność chłopom czynszow ym , k tó rz y ja k o w łaściciele podlegli o trzy m ali w K się stw ie praw a polityczn e4. Z. K irkor-K iedroniow a d o cen iając znaczenie społeczne w yzw olenia chłopów z p o d d ań stw a zaw arte w d ek recie p o d k reśliła, że stw o rzył o n jednocześnie podstaw ę p raw n ą do ich u su n ię cia z gospodarstw , a chłop spadł do roli „w yrobnika ziem i". (Zasługą tej a u to rk i b y ło po ró w n an ie sto su n k ó w pańszczy źn iany ch z przepisam i K o d e k su N ap oleo n a5. W ła d y sław G rabski zw rócił uw ag ę n a to, że d ek ret g ru dn iow y stał się p o d staw ą dalszej ew o lu cji stosunków a g ra rn y c h i o d e g rał rolę przełom ow ą ja k o „ a k t w yw łaszczenia w łościan". Jego zd a niem K on stytu cja K sięstw a „w espół z przepisam i w ykonaw czym i pod aje (praw a chłopskie — TM.) w wątpliwość"®. J. Rutkow ski s c h a ra k te ry z o
1 H. K o n i c , R oln ictw o 1 handel za cza só w K się stw a W a rsza w sk ie g o (1807— 1815), W arszawa 1881 (odbitka).
2 A. R e m b o w s k i , Z ży c ia k o n sty tu c y jn e g o w K się s tw ie W a rsza w sk im , War* szaw a 1900, s. 56.
3 F. S k a r b e k , D zieje K sięstw a W a rsza w sk ieg o , t. 2, Poznań 1860, s. 48. 4 S. G r a b s k i , Z arys ro zw oju Idei sp o łeczn o -g o sp o d a rczych w Polsce od l-o rozbioru do r. 1831, „Przegląd Polski" 1904, t. 153, s. 495—504.
5 Z. K i r k o r - K i e d r o n i o w a , W ło ścia n ie i ich spraw a w d o b ie org a n iza cyjn ej i k o n s ty tu c y jn e j K ró lestw a Polskiego, Kraków 1912, s. 18—24.
6 W. G r a b s k i , S połeczn e g o sp o d a rstw o agrarne w Polsce, W arszaw a 1923, s. 251—252; i d e m , H istoria T o w a rzy stw a R olniczego 1858— 1861, t. 1, W arszawa 1904, s. 13— 14, 21.
w ał u staw o daw stw o w sp raw ie chłopskiej ja k o w y n ik decyzji czynni ków po stępow ych — N apoleona — i zachow aw czych F ry d e ry k a A ug u sta; te o sta tn ie w p ły n ę ły n a in te rp re ta c ją a rt. 4, co spow odow ało, że d e k re t po tw ierd zał chłopom sw obodę o sobistą, ale dziedzicom p rz y z n a w ał sw obodę ich ru g o w an ia7.
Je d e n z w yb itn y ch znaw ców zag ad n ień chłopskich w K rólestw ie Pol skim p rze d uw łaszczeniem H ipolit Griynwaser, p rzed staw iając k o lejn e fazy p o w staw an ia d e k re tu gru d nio w eg o i różne jeg o p ro je k ty , nazw ał d e k re t aktem „w yw łaszczeniow ym '' ja k o w y ra z ,,egoist y czno-klasow ej form uły Feliksa Łubieńskiego", w m yśl zasady, że ,.chłopi są ty lk o cza sow ym i dzierżaw cam i gruntów , a p e łn a w łasn ość ty ch g ru n tó w n ależy w yłącznie do dziedziców ". P odk reślił on, że d e k re t o d b iera ł rządow i m o żność ing erow an ia w sp raw y w ło ściań sk ie oraz u łatw iał e k sp an sję szla ch ty w zak resie ziemi i pańszczyzny c h ło p sk iej"8. M. K ukieł o k reślił d e k re t jak o „p rzejaw reak cji p rzeciw rew o lu cy jn em u arty k u ło w i u s ta w y", gdyż „zasadzie w olności ch łopskiej p rzeciw staw ił w łasn ość pańską, a p raw u chłopa do przerzu cen ia g ru n tu praw o do rug ow an ia przez dziedzica''9.
Rów nież now sze o c e n y history k ó w , choć zróżnicow ane, w skazują na to, że d e k re t sta n o w ił stopień do w yw łaszczenia chłopów i w strz ą sn ą ł daw ną g o spodarką n a tu ra ln ą i stosunkam i na w si (M. M eloch); p rze prow adził to w yw łaszczenie „z dużą dozą perfidii" (S. K ieniew icz); w y rażał jasno m yśl ustaw odaw qy, że „cała ziem ia jest w łasnością panów " (S. Sreniow ski); dał chłopom w olność p rzen o szen ia się za cenę u tra ty części lub całego dobytk u (J. Leskiew iczow a); nie o b jął w łasności pod leg łej chłopskiej à uznał całą ziem ię za w łasność feudała, a chłop p rze stał być dziedzicznym posiadaczem ziem i (K. G roniow ski); d e k re t za cieśniał w olność przyznaną chłopom przez k o n sty tu c ję ty lk o do m oż ności sw obodnego przenoszenia się z m iejsca na m iejsce w obrębie K sięstw a, a ziem ię u znaw ał (z b rak u um ow y zastrze g a ją c e j w łasność podległą) za w łasność szlachty, czego k o n sek w en cją b yła m ożliw ość rugów (W. Sobociński); znosił w łasność podzieloną (H. Brodow ska) oraz że zgodnie z K odeksem N ap o leo n a i jeg o ko n cep cją w łasności g w aran to w ał chłopom w olność o p uszczenia go sp o d arstw „pozbaw iając
7 J. R u t k o w s k i , H istoria gospodarcza P olski, t. 2, Poznań 1950, s. 33— 34. 8 H. G r y n w a s e r , Spraw a w łościań ska w K ró lestw ie Polskim w latach 1861— — 1862 w św ie tle źró d eł archiw alnych, [w:] i d e m , Pisma, t. 3, W rocław 1951, s. 72; i d e m , K w estia agrarna i ruch w łościan w K ró le stw ie P olskim w I pol. X IX w ieku (1807— 1860). Studium archiw alne, [w:] ibidem , t. 2, s. 94.
• M. K u k i e ł , H istoria P olski w latach 1796— 1815, [w:] Polska, je j d z ie je 1 ku l tura, t. 3, W arszaw a 1930, s. 54.
ich całkow icie resztk i praw . k tó re posiadali w poprzednim system ie pruskim " (B. L eśnodorski)10.
Poglądy te u leg ły w tym zestaw ieniu pew n em u uproszczeniu, ale w szy stk ie stan ow ią w yraz p o tęp ien ia d e k re tu i o c e n ia ją g o z p u n k tu w idzenia sk utk ów n aty ch m iasto w y ch, a szczególnie późniejszych, dla p o łaż e n ia chłopów , a p o ru szo n e przez ty ch badaczy zagadnienia w y czerpują niem al całkow icie sp raw ę an alizy i o c e n y dekretu.
Przy o m aw ianiu pro b lem u p o d d ań stw a w K sięstw ie W arszaw skim będ ę sta ra ł się ukazać sp ra w ę d e k re tu n a szerokim tle k w estii chłop sk iej w Europie, w zw iązku z czym podzieliłem go na kilk a zagadnień szczegółow ych. S kład ają się o n e n a ob raz zm ian społeczno-praw nych w zachodniej i śro d k o w ej E uropie pod w pływ em F rancji rew o lu c y j n ej i n ap oleo ńskiej. K o n sty tu cja K sięstw a W arszaw skiego z 22 V II
1807 r, i d e k re t z 21 XII 1807 r. sta n o w ią c y a k t w y ko naw czy do art. 4 K o n stytucji b y ły odbiciem zderzenia się p raw n y c h i polityczny ch w p ły w ów F ran cji n apo leo ń sk iej ze stosunkam i na ziem iach polskich. Prze p isy te zm ieniły, a p rzy n ajm n iej m iały zm ienić d o tychczasow e układy, będ ące pozostałością daw nej R zeczypospolitej o raz p o lity k i lub sk u t kó w przepisów narzu co n y ch przez państw a zaborcze.
T e w szy stk ie czynniki w ym ag ają zbadania i d ok on ania pew neg o p rze g lą d u sytu acji i zm ian na w si w k o ń c u XV III i w p o czątk ach XIX w. T ru d ności badaw cze w y n ik a ją z faktu, że ziem ie polskie o d 1772 r. czę ściow o, a od 1795 r. całkow icie znalazły się pod panow aniem obcym , a ustaw o d aw stw o i stosun k i p ań stw zaborczych spo w od ow ały zm iany w sto su n k ach n a wsi. W p raw d zie otrzym u jem y w w y n ik u obserw acji ty c h różn oro dny ch uk ład ó w b o gatszy o b raz w si polskiej, ale jedn ocze śnie w y stę p u ją znaczne tru d n o ści badaw cze. Ze w zględu n a ów cześnie p a n u ją c e sto su n k i n a w si, zm ien iające się n a k orzyść w m iarę p rz e su w an ia s ię na zachód Europy, ten wistępny przegląd zacznę od zaboru rosyjsk iego , n astęp n ie Galicji, ziem polskich zab oru prusk iego , k rajó w niem ieckich i F ran cji rew o lu cy jn ej, k tó ra stała się w zorem dla burżua- zy jn y c h sto su n ków Europy.
10 S. K i e n i e w i c z , Spraw a w ło ścia ń sk a w pow stan iu sty c zn io w y m , W rocław 1953, s. 2; S. S r e n i o w s k i , U w ła szczen ie ch łopów w Polsce, W arszaw a 1955, s. 40; J. L e s к i e w i с z o w a, W ło ścia n ie, [w:] P rzem iany sp o łeczn e w K ró lestw ie P olskim 1815— 1864, red. W . K u l a , J. L e s k i e w i c z o w a , W roclaw 1979, s. 67; K. G r o n i o w s k i , U w ła szczen ie ch ło p ó w w Polsce. G eneza — realizacja — sku tki, W arszaw a 1976, s. 22— 23; W. S o b o c i ń s k i , H istoria ustroju i praw a K sięstw a W a rsza w sk ieg o , Toruń 1964, s. 67—68; H. B r o d o w s k a , H istoria społeczn o-gospo darcza ch łopów p o lsk ich w zaborze ro syjsk im , [w;] H istoria c h ło p ó w polskich, t. 2, W arszaw a 1972, s. 291, 318— 320; B. L e ś n o d o r s k i , Les problèm es de l'agrlcullura- tion l'exem ple du Duché de V a rso vie, [dans:] La Pologne au X ll-èm e C ongrès Inter national des S ciences H istoriques a V ien n es, W arszaw a 1065, s. 72.
1. STOSUNKI N A WSI POLSKIEJ POD ZABORAMI
Po pierw szym rozbiorze część ziem R zeczypospolitej d ostała się pod p anow anie Rosji, gdzie położenie chłopów było p ełn e k on trastów . Z je dnej stro n y pan o w ał tam n ajw ięk szy ucisk, z d ru g ie j w łaśnie w Rosji istniały m ożliw ości w ielkich k a rie r o só b chłopskiego pochodzenia na sk u tek ciąg ły ch w ojen i pan o w an ia nad innym i narodam i (np, gen. Iw an M ichelson, chłop pańszczyźniany). P rzepisy w spraw ach chłopskich, szczególnie te w ydane w o k resie panow ania K atarzy n y II, p rzek ształ ciły poddaństw o chłopów rosy jskich niem al w niew olę. Ukaz S enatu z 25 X 1765 r. (st. st.) pozw olił dziedzicom oddaw ać chłopów za niepo słuszeństw o do ciężkich robót w k o p alniach nerezyńskich, a w edłu g u k azu z 22 VIII 1768 r. (st. st.) chłopi stracili praw o o d w o ływ an ia się do cara w sportach z dziedzicam i. Dziedzic m iał p raw o sprzedać i d a ro w ać chłopa oraz od d ać go do w ojska; pańszCzyzmę chłopską m ógł do w olnie p rzen osić z jed n y c h dóbr do drugich. Po 1772 r. stosunki te p rzeniesiono n a ziem ie b iało ru sk ie w łączone d o Rosji, a ukaz S en atu z 15 X 1775 r. (st. st.) zezw olił n a sprzed aż chłopów b iałoruskich bez ziemi, gdyż praw o to służyło całej szlachcie rosyjskiej,, a w ięc po 1772 r. także b iałorusk iej. Szlachta polska nie ko rzy stała z ty ch u p ra w nień, szczególnie w pierw szych latach, jed y n ie d o natariusze ro sy jsc y od razu zaczęli korzystać z ty ch przy w ilejó w . U cisk chłopów na zie m iach b iałoruskich, na k tó ry c h nało żon o ogrom ne ciężary gruntow e i osobiste o raz podatki p aństw ow e, spow odow ał m asow e Zbiegostwo chłopów do R zeczypospolitej, k tó re o b liczan o na 30 tys. osób w ciągu k ilk u n astu lat po 1772 r. T o sam o zjaw isk o w y stąp iło n atych m iast po 1793 r., k ied y chłopi m asow o zaczęli zbiegać n a ziem ie R zeczypospoli te j z tere n ó w w łączonych do zaboru rosyjskiego.
B ezpośrednio po trzecim rozbiorze nie zaznaczyły się jeszcze zm ia n y w stosun kach na wsi, chociaż w ładze carsk ie p rzeniosły na szlachtę p olską u p raw n ien ia w obec chłopów szlach ty ro sy jsk iej. Na w zór Rosji w prow adzono n a ziem iach żab o m ro sy jsk ie g o praw o dziedziców do sw obodnego d ysponow ania osobą chłopa, używ anie do potrzeb d w o r skich. Chłopom zabroniono zw racania się do sądów ze skargam i na dziedziców. Do chłopów zaliczono d robną szlachtę, jeżeli nie m ogła udow odnić sw ego szlachectw a, p odobnie zdegradow ano m ieszkańców w ielu m iast nie m ających p raw a m agdeburskiego. Początkow o jed n a k u trzy m y w ała się tra d y c ja reform m agnackich n a Litwie i Białorusi (J. C hreptcw icz, P. Brzostow ski, A. T yzenhauz) i jedy nie now i d o n ata riusze ro sy jsc y k o rzy sta li z p raw a do sp rzedaży pańszczyzny chłop sk ie j i d o starczan ia rek ru tó w z now y ch p o lskich donacji zam iast z d ó b r leżących na daw nych tere n ac h Rosji. P ogorszeniu u leg ły szczególnie
sto sun ki n a wsi u k raiń sk iej, gdzie o żyw ienie czarnom orskiego h a n d lu zbożem p rzy niosło zw iększenie prod u kcji folw arków , n arzucanie d o d at ko w ej pańszczyzny i u cisk o so b isty chłopów .
W tym czasie zaczęły się jed n a k uw idoczniać p ierw sze ten d e n c je do o g ran iczania ucisk u chłopskiego. Jeszcze K atarzyna II zarządziła w 1791 r. obow iązkow y w yp o czy n ek chłopów w niedzielę i św ięta o raz ograniczyła pańszczyznę do 3 dni tygodniow o od duszy chłopskiej. N a stęp nie car A lek san d er I d ek retem z 12/24 XII 1801 r. zniósł zw yczaj n ad aw an ia na w łasność osobom p ry w atn y m dóbr sk arbo w ych razem z w łościanam i. U staw a O w o ln y c h oraczach z 2 II/4 III 1803 r. pozw o liła dziedzicom uw aln iać chłopów z p o dd ań stw a i p rzy zn aw ać im na w łasność n ad ziały gruntow e. Początkow o znalazła ona jed n ak słaby o ddźw ięk w śró d szlachty i do 1825 r. ty lk o 161 dziedziców uw olniło 47 tys. chłopów , w śród nich Ig n acy K arp — 7 tys. chłopów w dobrach Johanis.zkiele (gub. w ileńska) bez o d szk o d o w an ia11.
T en d en cje te ożyw iły się w śró d szlach ty p olskiej po 1807 r. W o k rę gu Białostockim szlachta na pierw szym zebraniu R ady Szlacheckiej w 1807 r. w y stąp iła z w nioskiem o zniesienie poddaństw a, a in ic ja to r p ro jek tu , m arszałek W ik to r G rądzki, p odkreślił, że szlachta w praw dzie tra k to w a ła chłopów po ojcow sku, co spraw iało, że naw et k a ry fizyczne nie b y ły u w ażan e p rzez chłopów za uw łaczające, ale przez nadanie w ol ności klasa cihłopska ,,w idząc w łasność sw o ją przez sw o ją p racę nabytą, lep ie j zabezpieczoną, oso b y sw o je pew niej o c h ro n io n e o d nadużyciów p rzez w olność w y jścia z gruntu, ja k przez p ro ces u ży w ając zupełnej p ro tek cji rządu, stan ie się praco w itszą, przem y ślniejszą, zarazem szczę śliw ą". P ro jekt p rzesłan o m arszałkom pow iatow ym obw odu b iało sto c kiego, a n astęp n ie kom itetow i do p o ró w n an ia p ra w k o ro n n y ch z litew skimi, ale o sta te cz n y p ro je k t z 1811 r. pozostaw ił do uznania dziedzi com zw olnienie chłopów z po ddaństw a. W . G rądzki jeszcze w 1812 r. (luty) p rzesłał do cara A lek san d ra za pośrednictw em rządu obw odow e go referat o „polepszeniu losu w ieśniaków ". Rów nież w p ro je k c ie Usta
w y rządow ej W . Ks. L itew skiego z 1811 r. M ichał O giński, K saw ery
Lubecki, Ludw ik P later proponow ali n adanie chłopom w olności; car A lek san d er p rzy ją ł p ro je k t życzliw ie, ale sp raw y n ie załatw ił12.
11 H. M o ś c i c k i , D zieje p o ro zb lo ro w e L itw y I Rusi 1772— 1800, t. 1, W ilno 1918, s. 26, 316— 318, 321, 323— 331, 538, 541,- L. B a z y I o w , H istoria Rosji, W rocław 1969, s. 209; Z. W ó j c i k , D zieje R osji 1533— 1801, W arszaw a 1971, s. 302— 303; T. T a r a n o w s k i , Historia praw a ro s y jsk ie g o , cz. 1, H istoria ustroju p a ń stw o w eg o , Lwów 1928, s. 114— 116.
12 H. M o ś c i c k i , Spraw a w łościań ska na L itw ie w p ie r w s ze j ćw ierci XIX stu lecia, „Biblioteka W arszawska" 1908, t. 2, s. 280—288,
W czasie w o jn y 1812 r. A lek san d er Lłnowski zapow iadał w praw dzie delegatom litew skim i sk ład ający m ak ces do K onfederacji G en eraln ej K rólestw a Polskiego, p ow rót do in sty tu cji n aro do w y ch i rozprasza! ich o b a w y przed zniesieniem podd aństw a, ale na Litw ie p o w tarzan o w ieści o zam iarach N apoleona n adan ia chłopom w olności i chłopi w w ielu w siach w ypow iadali dziedzicom posłuszeństw o. A k cja żan d arm erii stłu m iła je d n a k szybko te w y stąp ien ia, sta n o w ią c e tak żyw e o db icie sto sunków w K sięstw ie W arszaw sk im 13.
N a wsi p olskiej w G alicji, pod p anow aniem austriackim , już w la tach siedem dziesiątych XV III w. w eszły w życie reform y terezjań sk o - -józefińskie, ow ian e leg en d ą d o b ro d ziejstw i rew o lu cy jn o ści cesarza-re- foranatora. W rzeczyw istości u staw o d aw stw o i p o lity k a hab sb u rsk a zm ie rzały do in terw en cji p ań stw a w sto su n k i m iędzy dw orem i w sią, do zm niejszenia ciężaró w chłopskich i u cisk u d w o rskiego i p ozyskania opinii chłopa dla dobrego cesarza, a le także do przejęcia części docho dów chłopskich na rzecz sk arb u . D okonano jed n ak ,p o p raw y sytuacji p raw n ej dhłopa oraz w zm ocniono chłopskie praw a do ziemi.
P a ten ty i d e k re ty a u stria c k ie zm niejszyły w yzy sk dw orski przez za k azy podw yższania pańszczyzny, zabroniono- zm uszania chłopów do o d rab ia n ia pańszczyzny w dni św iąteczne, a n astępn ie og ran iczo n o p a ń szczyznę do 3 dni ty godniow o z g o sp o d arstw a (d ek ret n a d w o rn y z 2 0 IX 1781 r.); p aten tam i z 15 I 1784 r. zaliczono d o p ań szczy zny tzw . dni po m ocne, zniesiono nadzw y czajn e o p łaty chłopskie na rzecz dw oru, ro bocizny dodatkow e (darem szczyzny) i d an in y w n a tu rz e jako „sprzecz ne z dobrem ogółu, rozw ojem p rzem y słu i przedsiębiorczością p o d d a n y ch" (Prohibita Generalia). N astęp n ie u reg u lo w a n o dni p rac y pań szczyźnianej do 12 godzin latem i 8 — zimą, og ran iczo n o pańszczyznę chałupników i k om orników do jed n eg o dnia m iesięcznie, zab ro nio no s to sow ania pańszczyzny w y działo w ej (Robotpatent z 16 I 1786 r.).
N ie została zrealizow ana reform a u rb a ria ln a Józefa II z 1789 r„ m a jąca na celu przeliczenie na pieniądze dochodów chło pskich i podziału ich m iędzy dw ór — w form ie czynszu (17%), sk arb p ań stw a w form ie p o d atk u — 12% i po zo staw ienie reszty (71%) chłopu. O pozycja szlach ty p opieran ej przez b iu ro k ra cję a u stria c k ą spow odow ała n a jp ie rw zaw ie szenie w y ko n ania reform y u rb a ria ln e j, a n astęp n ie u ch y len ie przez ce sarza Leopolda II (19 IV 1790 r.).
Z d ru g iej s tro n y w ładze a u stria c k ie d ąży ły do w zm ocnienia p raw chłopskich do g ru n tó w p rzez oddzielenie g ru n tó w ru sty k a ln y c h od do- m inikalnych (dworskich) i o g ran iczen ie sw obodnego dotychczas praw a
15 J. I w a s z k i e w i c z , Litwa w przededniu w ie lk ie j w o jn y 1812 r„ „Biblioteka W arszaw ska” 1906, t. 4, s. 443— 447; i d e m , L itwa w r. 1812, Kraków 1912, s. 83, 107.
dziedzica dysponow ania gruntam i chłopskim i. Z akazano zastaw u ziemi chłopskiej (1784 r.)i a dziedzicom odm ów iono p raw dzielenia gosp o d a rstw chłopskich. W prow adzono także zasadę dziedziczenia g o sp o d ar stw a n ieok u p neg o przez dzieci chłopskie w m yśl zasad y Bauerngut dem
Bauernsohn (2 IV 1787 r.).
H um anitaryzm ab solutyzm u o św ieco n ego dokonał ta k ż e p ró b y o sła bienia po d d ań stw a chłopskiego przez um ożliw ienie chłopu staw ania przed sądem państw ow ym i urzędem o ra z składanie sk a rg na dziedzica w urzędzie cyrku larny m , z obow iązkiem jed nak n a jp ie rw w ykonania k a ry w yznaczonej przez dziedzica.
P aten tem z 5 IV 1782 r. Jó zef II zniósł w G alicji i Lodom erii na w zó r Czech i D olnej A ustrii tzw. niew olnicze podd aństw o [Leibeigen
schaft) na rzecz tzw. poddaństw a u m iark o w an ego [Untertänigkeit g e mässigte), k tó re um ożliw iało chłopom opuszczanie wsi p rzy p rzeno sze
niu się do m iasta na n a u k ę rzem iosła, d aw ało sw obodę zaw ieran ia m ał ż eń stw chłopskich z obow iązkiem jed y n ie pow iadom ienia d w o ru i u zy skania listu, zniosło o b ow iązek służby dzieci chłopskich w e dworze. Chłopi otrzy m ali także p raw o opuszczania wsi pod w arunkiem dania „zdoinego" zastępcy.
C hłopom w k ażd ej wsi przyznano praw o do sam o rząd u grom adzkie go (1784 r.) z w y b ieraln y m w ójtem i przysiężnym i. R eform y terezjań- sko-józefińskie cechow ała og ro m n a drobiazgow ość przepisów , zresztą często o m ijan y ch przez dziedziców , k tó ry m pozostaw iono fu n k cje są dow e (justycjariusz), ad m in istrację m iejscow ą (m andatariusz), u p ra w n ienia skarb o w e i w ojskow e w obec p o d d an y ch trak to w an e jako poru- czone przez p a ń stw o 14.
R eform y te o b jęły p oczątkow o ty lk o ziem ie pierw szeg o zaboru au s triackiego, tzw. G alicji i Lodom erii, a po 1795 r. w ładze a u striack ie ro zciąg nęły je częściow o na ziem ie polskie zabrane po trzecim rozbio rze, zw ane G alicją Zachodnią (w o d ró żn ien iu od G alicji W schodniej, czyli do tychczasow ej G alicji i Lodom erii). N a obszarze now ego zaboru w ładze u ch y liły m ilcząco reform y chłopskie in su rek cji kościuszkow skiej, n a d a ją c e chłopom w olność o sobistą; zresztą szlach ta po u stą p ie
14 H. R o z d o 1 s к i, Stosunki poddań cze w d a w n ej G alicji, t. 1, W arszawa 1962; J. B u s z k o , W p ły w reform jó zefiń sk ich na charakter w a lk i k la s o w e j w si zachodnio- -g a lic y jsk le j. Studia z d zie jó w w s i m a ło p o lsk iej w П-ej pol. XVIII w ., W a rsz a w a 1957, s. 343— 378; I. R y c h l i k ó w a, Realizacja społeczn o-gospodarcza reform terez- jań sk o -jó zeiiń sk ich w G alicji (na p rz y k ła d zie klu cza W ielk o p o rę b sk ie g o w pow . li m anow skim ), „R oczniki D ziejów S połecznych i G osp o d arczy ch " 1950, s. 26—43; 13. G r o d z i s k i , H istoria sp o łeczn o -p o lityczn a G alicji 1772— 1848, W rocław 1971, s. 65—78; M. F r a n ć i ć, G eneza terezjań skich reform agrarnych w Czechach i na M orawach, „Przegląd Zachodni" 1954, nr 5/6.
niu w ojsk insurefccyjinych sarna zaczęła egzekw o w ać o d chłopów da w ne pow inności w b rew un iw ersało w i połanieckiem u. N a ob szarze o k u p acji pru sk iej w K rakow skiem i Sandom ierskiem znieśli reform y k o ś ciuszkow skie P ru sac y (gub. K arol von Hoym ), a na o k upow anym przez R osjan obszarze p raw ego brzegu W isły gem. ro sy jsk i T eodor Buxhöv- den.
O d p o czątk u p anow ania au stria c k ie g o w G alicji Z achodniej zak aza no zam iany i ro zdrab niania g o sp o d arstw chłopskich (30 XI 1796 r.), ru gow ania chłopów i w cielania ich g ru n tó w do folw arków o raz o d d zielo no (5 I 1797 r.) g ru n ty chłopskie (rustykalne) od fo lw arcznych (domini- kalne). N ien aru szaln o ść g ru n tó w chłopskich p otw ierdził p a te n t F ra n ci szka II z 17 I 1799 r., ale p rzep isy te nie o bo w iązy w ały w p rz y p a d k u budow y kopalni, h u ty lub fabryki (2 VII 1807 r.) o ra z w razie zan ied b a n ia g o sp od arstw a (14 I 1808 r.). N ie m ieli jed n a k dhlopi p raw a n ab y w an ia ziem i n a w łasność.
Z abroniono dziedzicom sprzed aży i p rzen o szen ia pańszczyzny do in nych dóbr (10 X 1797 r.), eg zek w o w an ia pańszczyzny w dni św iąteczne (14 XII 1797 r.), podw yższania pow inności poza przew idziane in w e n ta rzami, spisanym i na polecen ie w ładz w latach 1796— 1803, p o d k a rą pieniężną w obec dziedzica. O graniczo n o także środki przym u su (bicie kijam i) przy eg zek w o w an iu pańszczyzny (17 I 1799 r.), ale w k ró tce zaostrzono te środki egzek u cją w ojskow ą (6 IX 1799 r.) i m ożliw ością oddaw ania chłopów ad militiam za o p ó r p rzy o d ra b ia n iu pańszczyzny (1796 r.). Z niesiono na w zór p a te n tu z 15 I 1785 r. i p a te n tu pań szczyź nian ego z 16 I 1786 r. nadzw y czajn e o p łaty , robocizny dodatk ow e i d a n iny w n atu rze, jeśli nie figuro w ały w in w en tarzach dóbr. P rzy g oto w yw ano także p a te n t o zm niejszeniu pańszczyzny do 3 dni ty g o d n io w o z gospodarstw a, ale nie został on w y d a n y do końca panow ania a u s triackiego w G alicji Zachodniej ze w zględów fiskalnych, gdyż system po d atk ó w z d ó b r szlacheckich (podatek 10 grosza) o p a rto na w arto ści pow inności chłopskich, co sparaliżo w ało reform ę, gdyż zm niejszenie pańszczyzny chłopskiej zm niejszyłoby w y so k o ść p o d a tk u szlach eck ieg o z dóbr.
W prow adzenie od 1 I 1798 r. a u stria c k ie g o k o dek su cy w iln eg o nie w pły nęło na stosunki poddańcze, k tó re zo stały ureg u lo w an e n a w zór sta re j G alicji p aten tem z 17 I 1799 r. przez zn iesienie tzw. po d d ań stw a niew olniczego na rzecz p o d d ań stw a u m iarkow anego, czyli g ru n to w e go. Chłopom pozw olono przenosić się do innych d ó b r za zgodą dzie dzica i daniem „zdolnego" zastępcy, przechodzić bez p rzeszkód na n a u kę rzem iosła w m ieście; nad an o im sw obodę ożenku, zniesiono tzw. usługi sierocińskie, k tó re zresztą nie w y stęp o w ały praw ie n a ty ch
te-renach. Zostaw iało to chłopów poci w ładzą dziedziców , a chłop p rze n o szący się bez zgody dziedzica był uw ażany za zbiega i zw racano go do dom inium .
W 1797 r. zlikw idow ano do ty ch czaso w e sąd o w nictw o w ó jtó w i w p ro w adzono ju ry sd y k c ję dziedziców (9 V III 1798 r.), k tórzy m ieli praw o skazyw ać chłopów do 8 dni a re sz tu jako >> zw ierzchność gru n to w a" w obecności w ó jta i dw óch chłopów . Początkow o zabroniono k a ra n ia chłopów „plagam i", k tó re jed n a k p rzy w ró co no przepisam i a u s tria c k ie go k odek su k arn eg o (od 1 I 1797 r.), za p rzestęp stw a policyjne. Dzie dzice mogli k o rzy stać z zastępstw a ju sty cjariu szy , k tó rzy byli przez nich opłacani. Szilachta jed n a k w G alicji Z achodniej un ik ała k o rz y sta nia z usłu g ju sty c ja riu sz y i m andatariu szy, uw ażając ich za czynnik rep re z e n tu ją c y in te re sy w ładz i w n oszący sp o ry m iędzy dw orem i w sią, a w ięc szkodliw y dla sto su n k ó w w iejskich.
U trzym ano bezw zględne p o słu szeń stw o chłopów w obec dw oru, a c h ło pi m ogli składać skargi na dziedziców za ich po śred n ictw em i po w y ko n aniu w yroku. D opiero w 1802 r. (19 VIII) w ładze pozw oliły im w n o sić skargi bezpośrednio do u rzęd u cy rk u larn eg o , co stanow iło w y ją te k w p ań stw ie habsburskim i św iadczyło w y raźn ie o dążeniu w ładz a u s triack ich do w kraczan ia w stosunki m iędzy dw orem a w sią. Chłopi otrzym ali ograniczone praw o do działania p raw n e g o p rz e d sądam i.
N a w zór innych k rajó w au stria c k ic h w prow adzono sam orząd g ro m adzki, a w ójtow ie spełniali także fun k cje k o n tro ln e przy eg zek w o w a n iu pow inności chłopskich, ściąg an iu pod atk ów i w spraw ach policyj- ' niych, a czasem byli naw et o p łacani ze sk ła d e k chłopskich lub przez dziedzica.
Reform y te o g ran iczy ły u cisk chłopski, z ag w aran to w ały stan p osia dania g ru n to w eg o chłopów , um ożliw iły im w y stęp o w an ie ze skargam i przeciw dziedzicom , a le w m ałym stopniu zm niejszyły poddaństw o, nie zm niejszyły także ciężarów pańszczyźnianych na w zór G alicji i Lodo m erii. Jed no cześnie w ładze a u stria c k ie podw yższały podatk i w zw iązku z ciągłym i w ojnam i p rzeciw F ra n cji15.
N a ob szarze W ielkopolski, K ujaw i części M azow sza po 1795 r. zw a-‘ nyim Prusam i Południow ym i w ładze p ru sk ie p o zostaw iły bez zm ian do tychczasow e stosunki n a wsi pańszczyźnianej i pozw oliły na o d w o ły w an ie się w sp raw ach sp o rn y ch do Prawa c y w iln e g o narodu polskiego T. O stro w sk iego z 1778 r., gdzie a u to r om ów ił także stosunki chłopskie.
15 R o z d o 1 s к i, op. cit.; W. T o k a r z , G alicja w p oczątkach e r y jó zefiń sk iej w św ie tle a n k ie ty u rzęd o w ej z r. 1783, Kraków 1909, s. 191—242; G r o d z i s k i , op. cit., s. 65— 85; T. M e n c e l , G alicja Zachodnia 1795— 1809. Studium z d zie jó w ziem p o lsk ich p o d zaborem austriackim po III ro zb io rze -, Lublin 1976, s. 82— 133.
W ładze p rusk ie nie w y d a w ały now y ch zarządzeń, lecz jed y n ie przep isy jed n o stk o w e lub w y ja śn ie n ia dla w ładz tere n o w y c h na ich zapytania, co m iało jed n a k c h a ra k te r ogólnego przepisu. Z ezw alan o na og ó ł dzie dzicom n a przeno szen ie p odd an y ch p rzy sp rz e d a ż y dóbr za ich zgodą, w y daw an o zak azy opuszczania p rzez chłopów g ran ic p ro w in cji, a w o p a rc iu o m iejsco w e zw yczaje n a Ś ląsku w ład ze w y zn aczy ły ta k że w Prusach Południow ych taksę w y k u p u za zgodę na m ałżeństw o poddanego (6 tal. czyli 36 złp).
D ecyzją m inistra p ro w in cjo n aln eg o O tton a V ossa z 27 VII 1798 r. uz nano ziem ię chłopów pań szczyźnianych za w łasność pańską, k tó re w roz szerzonym na P rusy Południow e w 1800 r. pruskim pow szechnym p ra wie k rajo w y m — tzw. Landredhcie — uznano (I, 21 § 626 d n.) jako „posiadłości i g ru n ty od dane w dzierżaw ę", a b rak um ow y m iędzy dlworem i chłopem u znaw ano za dom niem anie, że um ow a została za w a rta n a jed e n rok.
U suw anie chłopów z g o sp od arstw a w ed łu g L andrech tu dopuszczo n o ty lk o na drodze sąd o w ej w razie k rn ąb rn o śc i chłopa i podburzan ia innych, skło n n ości do k radzieży i innych w y stępków , k a ry ro k u w ię zienia lub dom u p o p raw czego o raz zm arn otraw ienia pożyczki zaciąg nię te j n a g ru n t18.
P atentem z 10 V III 1795 r. w ładze p ru sk ie w pro w adziły obow iązek u sta le n ia ty tu łu w łasności nieruchom ości n a podstaw ie um ów kupna, testam en tu , a k tó w sp rzedaży, cesji itp., a do w p isu w księgach hipo teczn ych dopuszczono też „w ieczyste d zierżaw y i czynszow nictw a" (Erb
pacht und Erbzins), czyli gospo d arstw a czynszow ników , okupników , k o
lonistów i o len d ró w siedzących na k o n tra k tac h . Chłopi ci zostali zapi sani w a k ta c h hipoteczn ych jako w łaściciele użytkow i, og ran iczen i p ra w am i zw ierzchnim i przez dziedzica jako p a n a feudalnego, a w odpow ied n iej ru b ry c e hipoteki o b ejm u jącej ob ciążenia w p isy w an o św iadczenia chłopów na rzecz dziedzica. Chłopi cd m ieli praw o zbyw ania całości lub części sw oich g o sp o d arstw o raz zaciągania p o życzek na g runt. A k cja h ipoteczna o b jęła n astęp n ie tak że ty ch chłopów , p rzy b y w a ją c y ch z za g ran ic y lub m iejscow ych, k tó rzy byli o sad zan i n a czynszu przez um o w y.
P rzepisy L andrechtu o d d aw ały dziedzicow i ju ry sd y k c ję n a d chłop a mi lub, jeśli nie spełniał on w aru n k ó w p rzew idzianych dla urzędn ikó w
16 T. M e n c e l , C hłopi w w yborach do se jm ó w K sięstw a W a rsza w sk ieg o , [w:] W ie k XIX. Prace oliarow an e S tela n o w i K ie n ie w ic zo w i w 60 roczn icę urodzin, W ar szaw a 1967, s. 111— 112j J. W ą s i c k i , Z iem ie p o ls k ie p od zaborem pruskim . P ru sy P ołudniow e 1793— 1806, W rocław 1957, s. 250— 271; Z. R a d w a ń s k i , J. W ą s ł c k l , W p ro w a d zen ie pru skiego praw a k ra jo w eg o na ziem iach polskich, „Czasopismo Prawno- -H istoryczne", 1954, t. VI/1, s. 209—214.
sądow ych, jus ty с ja r iuszow i uzn anem u przez w ładze sądow e i od nich zależnem u. Dziedzic u trzy m y w ał ju sty cjariu sza, a w zam ian p o b ierał o p łaty i k a ry sądow e o raz k a ry p o lic y jn e 17.
W P rusach N ow ow schodnich (Mazowsze, Podlasie i część Żmudzi) zaniechano organ izacji sąd ów p a try m o n ialn y ch i sp ra w y chło psk ie m ia no oddać sądom państw ow ym (1797 г.), a dziedzicom zakazano pod w yższania pow inności chłopskich o raz p rzesu w an ia chłopów n a gorsze ziem ie i w cielania ich g ru n tó w do fo lw ark ó w (1798 r.). Chłopi m ogli wnosić skargi na dziedziców do króla za pośred nictw em u rzęd ó w m iej scow ych. W w y n ik u tych zarządzeń u trzy m ały się stosunki na wsi jak przed 1795 r., ade p o d k o n tro lą w ładz zab o rczy ch 18.
P oddaństw o panow ało tak że pow szechnie n a in n y ch ziem iach p o l skich pod pan o w aniem pruskim , ale m ożna się było z n ieg o w ykupić za o k reślo n ą sum ę. Na Śląsku od czasów średniow iecza chłopi u trz y mali praw o odw o ły w an ia się do sądów p aństw ow ych. R óżnice zacho dziły tam jed y n ie w c h a ra k te rz e p o siad an ia ziemi. N a Dolnym Śląsku przew ażało dziedziczne p raw o chłopów do ziem i z m ożliw ością sp rze daży, a na G órnym Ś ląsku u trzy m y w ało się tzw. po siad an ie lasyckie, czyli ograniczone u ży tk ow anie g ru n tó w chłopskich, tra k to w a n y ch jako od d ane przez dziedzica w u p raw ę w zam ian za o k reślo n e pow inności i bez p raw a rozporządzania ziem ią. Śląsk p rzeżyw ał w d ru g iej połow ie X V III w. rozw ój przem ysłu w łókienniczego, g ó rnictw a i hutnictw a, co przyczyn iło się z kolei do rozw oju folw arków p ro d u k u ją c y ch n a ry n e k m iejski, n arzu can ia chłopom dodatk ow y ch robocizn i nadużyć ze s tr o n y dw orów . W y w o ły w ało to częste b u n ty chłopskie, k tó re w strz ą sa ły krajem i po ciągały za sobą o stre rep re sje z udziałem w o jsk a 19.
Polityka w ładz prusk ich w obec chłopów m iała na c llu stabilizację sy tu a c ji ludności wsi, by zw iększyć pow inności podatkow e; dlatego też w y daw an o zakazy w łączania p u ste k chłopskich do folw arków i dziele nia gospodarstw . D latego ogłoszono tzw. lata n o rm aln e w poszczegól nych prow incjach — ro k 1749 dla Śląska, 1763 — dla Pom orza, 1774 — dla Prus Z achodnich i W arm ii, a w ięc pierw szeg o zab oru pruskiego. Lata norm alne stan ow iły p o d staw ę s ta n u posiadania chłopskiego, k tó reg o nie w olno było zm ieniać. Tzw. a k c ja u rb a ria ln a (1783 r.) m iała za pobiec w zrostow i pow inności chłopskich, ale nie zo stała pow szechnie w prow adzona.
17 M e n c e l , C hłopi w w yborach..., s. 111— 112; S. B o r o w s k i , K szta łto w a n ie się ryn ku p ra cy w W ie ik o p o isc e w ok resie w ielk ich reform agrarnych 1807— 1860, Poznań 1963, s. 48— 49.
18 J. W ą s i с к i, Ziem ie p o lsk ie pod zaborem pruskim . Prusy N o w o w sch o d n le N eu ostpreu ssen (1795—1806), Poznań s. 121— 128.
M im o licznych zakazów i zarząd zeń p ru sk ic h stosunki na w si b y ły podporząd ko w ane intereso m dziedzica i w ram adh zm ian go spod arczych i reo rg an izacji dóbr zm niejszan o działki chłopskie, tw o rzo no d robne g o sp odarstw a i zak ład an o now e folw arki, co u ch o d ziło uw adze w ładz.
N a w szystkich ziem iach p o lsk ich .pozostających pod zaboram i u trz y m ało się w ięc poddaństw o, a chłopi byli p rzy w iązani do ziem i i podd a ni w ładzy sądo w ej o raz adm inistracji dziedzica, chociaż teo re ty c z n ie byli poddanym i p an u jący ch i mogli (w A ustrii i Prusach) od w oły w ać się do sądów p ań stw o w ych w yższej instancji od sądów m iejscow ych, sp raw ow any ch przez dziedzica lub z jego ram ienia przez ju sty c ja riu sz a . Ziem ią m ogła d ysponow ać tyliko szlachta, a w ielkie posiadłości szla checkie złożone z folw arków w y m ag ający ch pańszczyzny i p o d d ań stw a chłopskiego b yły c h a ra k te ry sty c z n e dla tere n ó w E uropy W sch o dniej. Na zadhód i p ołudnie o d Laby p rze w aż a ły g o sp o d arstw a chłopskie
(Grundherschaft) przy n iew ielk ich fo lw arkach, nie w y m a g a ją c y ch du
żej ilości robocizny. Chłopi tam zw y kle byli w olni, chociaż zw iązani św iadczeniam i n a rzecz dziedzica, a w p o siadaniu chłopskim zn a jd o w ało się ok. 2/3 ziemi, gdyż szlachta i d u cho w ieństw o ja k o w łaściciele ziem i rzadko sam i zajm ow ali się u p raw ą roli i dzielili w iększość sw ych g ru n tó w m iędzy chłopów 20.
Z rozw ażań ty ch w ynika, że p o d zaborem au striack im i prusk im n a stąp iło pew n e złagodzenie poddaństw a chłop skieg o i um ocnienie p raw gruntow ych . Pogorszenie położenia chłopów w y stąp iło jed y n ie pod za borem rosyjskim , gdzie rów n ało się n iem al niew oli. W szy stk ich cudzo ziem ców p rzejeżd żający ch przez ziem ie polskie zdum iew ał k o n tra st m ię dzy w sp an iałością i p rzepy ch em p ałacó w p ań sk ich , zam ożnością dw orów szlacheckich a ubóstw em , a n a w e t n ędzą k u rn y ch chałup chłopskich, często lep ian ek z ch ru stu obrzu co ny ch gliną, gdzie chłop m ieszkał ra zem z dobytkiem . Stan ten szczególnie n ęd z n y na w schodzie ziem p o l skich uleg ał jed n a k pew n ej p op raw ie w m iarę p rzesu w an ia się na z a chód i północ, gdzie b y ły n a o g ó ł w ięk sze g osp o d arstw a chłopskie, ła godniejsze poddaństw o, w yższy poziom g o sp o d arczy21.
2. WARUNKI AGRARNE WE FRANCJI
W o d ró żn ien iu o d rob otnikó w p ań szczy źn iany ch w k ra ja c h w sch od n iej E uropy o ra z w yrobników ro ln y ch w A nglii, .gdzie chłopi u tracili
M J. S t r e i s a n d , D eutschland von 1789 bis 1815, [ln:] D eutsche G eschichte, Bd 2, Berlin 1967, s. 14— 6t G. L e f e b v r e , La R évolu tion Française, Paris 1963, s. 55— 56.
ziemię, choć otrzym ali pełn ą w olność o so b istą 22, trzeci typ — d ro b ny ch posiadaczy — rep rezen to w ała F ran cja p rzed rew o lu cy jn a. Chłopi francuscy w XVIII w. byli już praw ie w szyscy wolini osobiście, gdyż poddaństw o pozostało ty lk o w niew ielk iej części dóbr szlach ec kich i k ościelnych (ok. 5%). gdzie chłopi nie mieli także praw a rozpo rządzania gospodarstw em . W iększość jed n ak chłopów francuskich, a n a w et w yrob nicy (journaliers), była osobiście w olna. Folw arki pań sk ie b yły zw ykle niew ielkie, gdyż b rakow ało robocizny chłopskiej. W ręku chłopów znajd o w ała się w iększość ziemi — od 20 do 70% zależnie od oko lic kraju . W iększa w łasność ziem ska znajdow ała się jedynie w za chodnich częściach k ra ju o raz na o bszarach step ow ych i b agiennych tru d n y ch do upraw y. F olw arki znajd o w ały się także w okół n iek tó ry ch dużych m iast, gdzie leżała w łasność n o b ilito w an ej burżuazji. Folw arki szlacheckie w e Francji u leg ały zanikow i, gdyż dziedzice w ypuszczali m ałe działki ziemi chłopom za stałe lub okolicznościow e św iadczenia, czynsz, p o ło w ę (metayage) lub część p lon ó w (champart) lub inne o płaty. Dziedzice zachow ali feudalne p raw o polow ania i ry b ołó stw a na g ru n ta c h chłopskich, m onopol milewa, tłoczenia w ina, m y ta drogow e i m ostow e itd. N ie istniała już jed n a k pańszczyzna zam ieniana na czynsz lub w y gasła w w y nik u b rak u w ięk szych folw arków . N aw et p ro le ta ria t rolny, u trzy m u jący się z p rac y najem n ej, m iał przeważinie drobne działki, a dużą pom oc w jego u trzy m an iu o d g ry w ało k orzystanie z p astw isk grom adzkich.
Chłopi fran cu scy od daw na k o rzy stali z p ra w a p ełneg o ro zporządza nia gospodarstw am i — przek azy w an ia ich w drodze testam en tow ej, przez darow izny, sprzedaż lub w ynajm ow anie, co nadaw ało posiadaniu chłopskiem u cechy pełn ej w łasności, og ran iczo nej jed n ak zw ierzchni mi praw am i dziedzica. Była to w ięc w łasność faktyczna, ograniczona praw am i feudalnym i dziedzica, ścieśniionymi już w ów czas do n iek tó rych m onopoli, usług o so b istych i opłat. W śró d badaczy francuskich istnieje różnica zdań co do c h a ra k te ru p o siad ania chłopskiego p rzed rew olucją i problem u, czy to dopiero rew o lu cja stw o rzy ła w łasność chłopską czy ją tylk o rozszerzyła i u trw aliła. K o n sty tu an ta francu ska p o trak to w ała chłopów jak o w łaścicieli użytk o w y ch i ogłosiła skup dotychczasow ych praw sen io ra ln y c h celem uw olnienia w łasności chłopskiej o d w szel kich zależności. W rozum ieniu chłopów francuskich pow inności g ru n
2* G. M. T r e v e l y a n , H istoria A nglii, W arszawa 1967, s. 722— 724; A. M a u r o i s , D zieje A nglii, W arszawa 1938, s. 493— 497. W A nglii o.d końca średniow iecza zanikło poddaństwo i pańszczyzna. Jednocześnie jednak rozpoczął się proces kształtow ania się dużej w łasności ziem skiej kosztem ziem i w spólnej oraz przez w yw łaszczen ie drobnych chłopów. Duże gospodarstw a ziem skie zajm owały w iększość ziem i i za trudniały w yrobników nie posiadających w łasności.
tow e na rzecz dziedzica b y ły jed n a k nadużyciem , niczym nie u sp ra w iedliw ionym i w ym agający m zniesienia. N a wsi fran cu sk iej przed rew olucją było także s p o ro chłopów p o sia d a jąc y c h już p ełną w łasność ziemi oraz w ielu dzierżaw ców i połow ników , a także chłopów uzu p eł n iających stale posiadane g ru n ty ziem ią u ży tk o w an ą czasow o.
Od w iosny 1789 r. na wsi fran cu sk iej w zm agały się n iep o k o je pod w pływ em n ieu ro d z aju w 1788 x„ głodu oraz w zrostu żebractw a i w łó częgostw a23. Z chw ilą zw ołania Stanów G en eraln y ch ru ch y chłopskie n ab rały na siile, a w lipcu 1789 r. p rz y b ra ły c h a ra k te r rew olty. C hłopi plądrow ali zam ki i dw ory, palili arch iw a senior alne z w ykazam i p o w inności chłopskich, niszczyli ogrodzenia, p rzy w ra c a li w spólne w ygony, odm aw iali płacenia pow inności feu daln y ch i dziesięciny. W praw dzie now o zorganizow ane gw ardie (milicje) m iejskie p rzy w ró ciły częściow o spokój, a sądy n adzw y czajn e surow o k a ra ły głów nych przyw ó dcó w w ystąpień, ale ru ch y chłopskie o m niejszym lub w iększym n asile n iu m iały m iejsce aż do 1793 r.
Pod ich w pływ em Z grom adzenie N aro d ow e w u ch w ałach z 4 do 11 V III 1789 r. ogłosiło zniesienie poddaństw a (serva ge ) feudalnego chłopów , sądow nictw a sen ioralnego i p rzy w ilejó w z nim zw iązanych, usłu g o so bisty ch na rzecz dziedziców o raz p raw dziedziców do p o low an ia na gru n tach chłopskich. Pozostaw iono jed n a k czynsze, ren ty i o p łaty z ty tu łu p osiadania gruntów , k tó re m ożna b yło w ykupić (rachetables). Po stan o w ien ia te sp o tk ały się jed n ak z niezadow oleniem chłopów , k tó rzy nie chcieli pozostaw ać dłużnikam i dziedziców . D ek laracja Praw C złow ieka 'i O byw atela z 26 VIII 1789 r., głosząca zasadę su w e ren n o ś ci ludu i rów ności o b y w a te lsk iej w obec praw a, likw idow ała o sta te cz nie u stró j stan ow y . W n astęp n y ch u ch w ałach K o n sty tu a n ta 15 III 1790 r. nak azała w ykup czynszów g ru n to w y ch i zniosła dziesięciny. Z grom a dzenie N arodow e 25 VIII 1792 r. zniosło bez odszkodow ania te p o w in ności n a rzecz dziedziców , k tó ry c h n ie m ożna by ło udow odnić p ie rw o t nym tytułem . W reszcie 2 VI 1793 r. K onw encja zniosła w szy stk ie p o w inności chłopskie bez odszkodow ania, dzięki czem u zniknęły resztki ograniczeń feu d alny ch i chłopi fran cu scy stali się pełnym i w łaścicie lami p o siad any ch dotychczas g ospodarstw . Dzięki innym uchw ałom otrzy m ali także p ra w a w y b o rcze czynne i b iern e.
R ów nocześnie z usuw aniem pow inności feu dalnych chłopskich w ła dze rew o lu c y jn e dążyły do zw iększenia liczby w łaścicieli ziemi. Po
43 L e f e b v r e , La R évolution..., s. 591 i i d e m , La rép a rtitio n de la p ro p riété e t de l'exploitation foncière d la fin de l'A n cien Régim e, [dans:] Etudes sur la R évolu tion Française, Paris 1963, s. 279, 293; i d e m , La R évolu tion Française e t les paysan s, ibidem , s. 344— 353; G. L e f e b v r e , C. H. P o u t h a s , M. B a u m o n , H istoria Francji, t. 2, O d 1774 do cza só w w sp ó łczesn ych , W arszaw a 1969, e, 30— 32.
prze jęc iu dóbr kościeln ych Z grom adzenie N aro do w e 2 XI 1789 r. celem zm niejszenia długu państw o w eg o w y d ało asy g n aty , za k tó re m ożna b y ło kupow ać dobra. Asiygnaty jed n a k w k ró tce s tra c iły na w artości i s ta ły się jeszcze jednym .rodzajem pieniądza. K iedy 14 V 1790 r. zm n iej szono p arcele przeznaczone do sprzed aży i w p row adzono roczne spła- tiy rataln e, do kuipna dóbr n aro d o w y ch przystąpiło obok burżuazji ta k że w ielu zam ożnych chłopów , k tórzy po pow iększeniu sw ych gospo d a rstw stali się od tąd silną gru p ą bro n iącą zdobyczy rew olucy jny ch . W dniu 14 VIII 1792 r. u łatw io n o także ubogim chłopom nabyw anie ziemi z licytacji, g dyż dobra em igrantów , k tó ry c h sprzedaż zarządzono 27 VII 1792, zostały p od zielon e na m ałe działki, któ re m ożna b yło o d stąpić chłopom za re n tę roczną. W y rażo n o także zgodę na podział lub sprzedaż w spólnot gm innych (10 VI 1793 r.). W 1793 r. p rzy drożyżnie żyw ności m ożna było kupić k a w a łek g ru n tu za w o re k zboża, ale n a j ubożsi chłopi n ie posiadali n a w e t tego, a w 1794 r. u ro dzaje były k iep skie.
Podział na m ałe działki (lot), zgodnie z uch w ałą K onw encji z 3 VI 1793 r., przy sprzedaży dóbr em ig ran tó w został rozciągnięty 22 XI 1793 r. na w szystkie dobra zn ajd u jące się w ręk ach państw a, pow ięk szone p o za b ra n iu dóbr in sty tu cji dobro czy nn y ch i szkolnych o raz przez ko n fisk atę dóbr należących do osób sk azan y ch i kśiężiy d eportow anych, którycih u zn an o za em igran tó w . Pozw oliło to na pow stanie n o w ej g ru p y chłopów -w łaścicieli, a głów nie na 'pow iększenie w ielu gospodarstw . J e dnocześnie K onw encja 13 IX 1793 r. p rzy jęła now y sy ste m licytacji p rzy sp rzed aży dóbr i najb iedn iejszy m chłopom przyznano bony po 500 liwtrów na zakup d ziałek przez sp łatę rata ln ą w ciągu 20 łat, ale nie osiągn ięto zam ierzonego celu w o bec w zrostu ceny ziemi. D latego chło pi dom agali się zw yk łej sprzedaży ziemi po godziw ej cenie lub za re n tę, a n a w e t bezpłatnego przydziału gru n tów . W lutym 1794 r. robespier- ryści żądali w K onw encji konfiskaty dóbr osób p o d e jrz an y c h i rozd a nia ich bezpłatnie najuboższym , a le do u ch w alen ia tego n ie doszło. W la tach 1794 i 1795 rozw inęła się sp ek u lacja ziem ią, a n aby w cy w iększych obszarów p arcelo w ali je na m ałe działki i sprzedaw ali chłopom . W tym czasie n a stą p ił dalszy sp a d e k k u rsu asy gn at, k tó re w m arcu 1796 r. zam ieniono na bony g ru n to w e (mandat territorial), w ypuszczone pod zastaw dużej części pozostałych jeszcze w ręk u sk a rb u dóbr n a ro d o w ych. D obra te jed n a k szy b ko sp rzed an o na zw ykłych lic y ta c jac h i za bezcen.
Początkow o chłopi próbow ali łączyć się p rzy lic y ta c jac h dóbr w spół ki, ale dek retem z 24 IV 1793 r. zakazano zakupu dóbr n aro d o w y ch przez w spó lno ty chłopskie, chociaż w dalszym ciąg u nie zabranian o tw orzenia d o raźn ych spółek do zak u p u w iększych działek.
D ziałalność rew olucji spow odow ała zróżnicow anie dotychczaso w ej m asy chłopskiej, a ruch a g ra rn y rozw inął się głów nie na ty ch ob sza rach, gdzie była duża w łasność królew ska, szlachecka i kościelna. C hło pi zresztą nie dom agali się nigdy w yw łaszczenia e m ig ran tó w lub po dejrzanych, ale żądali jed y n ie o d stąp ien ia im działek na w łasnośći zaś ubożsi chcieli p rzy jąć działki w stałą d zierżaw ą za o k re ślo n y czynsz na rzecz sk arb u (redevance). D latego p raw a z 5 V I i 13 VIII 1793 r. o pom ocy dla n ajb ied n iejszy ch nie zadow oliły chłopów p o siad ający ch . O gółem po lity ka w ładz zm ierzała do zw iększania liczby ehłopów -w łaś- cicieli, a sprzedaż d ziałek najuboższym m iała zapobiec żeb ractw u i w łó częgostw u o raz u spokoić w ieś francuską. W y nikiem tej polityki było dalsze zróżnicow anie dro bnej i śred n iej w łasności chłopskiej, a w to ku przem ian społeczno-praw nych najubożsi chłopi stra c ili przez podział w spó lno t gm innych m ożliw ość sam odzielnego u trzym an ia się i stali się zależni w yłącznie o d zaro bkó w dziennych.
R ew olucja francu sk a na drodze u ch w ał ciał u staw odaw czy ch zape w niła chłopom w łasność ziemi, w olność p ro d u k cji i o b ro tu produktam i rolnym i o raz zniosła w szelkie o g ran iczen ia w alien acji gruntów , co do tyczyło p rzede w szystkim chłopów średniozam ożniyeh. Jed n ocześn ie za pew niono chłopom praw o do o św iaty i pom ocy lek arsk iej, co na razie m iało tylko c h a ra k te r d eklaracji. K odeks N apoleona z 1804 r. w zm oc nił i usan k cjo n o w ał now y c h a ra k te r w łasności chłopskiej. Z aspo ko jenie potrzeb w iększości chłopów doprow adziło jed n a k do trw ałe g o rozd ro b nienia w łasności g ru nto w ej, co spow odow ało opóźnien ie p ostęp u w ro l nictw ie przez doprow adzenie w dużej części gospo darstw do u p raw y niem al o grodow ej. Te ujem ne cechy g o sp odarczych zmian w łasnościo w ych w ro lnictw ie francuskim będą służyć jeszcze w połow ie XIX w. przeciw nikom uw łaszczenia chłopów jak o argum ent za pozostaw ieniem w ielkiej w łasności — jed y n e j form y g w a ra n tu ją c e j postęp g ospodarczy (A. Zam oyski)24.
3. WPŁYW FRANCJI N A STOSUNKI AGRARNE W EUROPIE
N ajw cześniej, w raz z pierw szym i zw ycięskim i oddziałam i fran cu skimi, idee rew olucji d o tarły do obsizarów nadreńskich, gdzie doszło do likw idacji sy ste m u feudalnego na wsi.
M L e f e b v r e , La R évolution..., s. 146— 147, 2Ç5, 409— 413; i d e m . H istoria Fran cji, t. 2, s. 30— 32, 45— 53, 65, 69; i d e m , La v e n te des bien s nationaux, [dans:] Etudes sur la R évolution..., s. 307— 337; i d e m , La R évolution Française et le s paysan s, s. 338— — 367; i d e m , La repartition de la propriété..., s. 284, 292, 297; J. J. C h e v a l l i e r , H istoire des institu tion s politiqu es de la France m oderne (1789— 1945), Paris 1958, s. 8.
W N iderlan dach p o zajęciu k raju przez w ojska R epubliki F ran cu sk iej i w yp ęd zeniu nam iestnik a rep rezen tan ci tym czasow i n a ro d u H o lan dii ogłosili 31 I 1795 r. n a w zór fran cuski D eklarację Praw C złow ieka
i O b yw atela głoszącą rów ność w szystkich ludzi. R ów nież k o n sty tucja Republiki B ataw skiej z 1 V 1798 r. p o w tarzała zasady fran cu sk iej k o n sty tu c ji d y re k to ria ln e j o rów ności w obec praw a, jed n a k bez zm ian w stanie posiadania chłopów .
N a w si h o len d ersk iej p rzew ażali średni i drobni w łaściciele oraz duża gru p a dzierżaw ców ziem i n a le ż ą ce j d o burżuazji. Rolnicy h o len d erscy byli znani ze sw ych w ysokich um iejętności w zak resie hod o wli i gosp od arki m lecznej. W Prusach, Danii i w PoOsce tzw. o lendrzy byli w yso k o cenieni p rz y zak ład an iu n o w y ch osad na gruntacih b ag ien nych, k tó re um ieli osuszać. R ządy rew o lu cy jn e zniosły w H olandii po zostałości p ańszczyzny chłopskiej, u c h y liły dziesięcinę o raz dokonały podziału m iędzy chłopów g ru n tó w n ależących dotychczas do w spólnot gm innych. W obec w zro stu cen żyw ności w latach n a stę p n y c h podnio sło się w H olandii znaczenie rolnictw a i w zrosła zam ożność chłopów p ro d u k u ją c y ch na ry n e k m iejski. Jed no cześnie dokonało się u trw a le nie sy stem u k ap italisty czn eg o w ro ln ictw ie25.
W S zw ajcarii p rzek ształco n ej przez Francuzów w R epublikę H elw e- cką w 1798 r. w edług a k tu m ed iacji fran cu sk iej z 19 II 1803 r. ustalo n o w 19 k an to nach k ra ju przep isy o u s tro ju w ew nętrznym , a w w iększości k an to n ó w znalazł się a rty k u ł g w a ra n tu ją c y praw o w y k u p u dziesięciny i czynszów 2®.
Idee rew o lu cy jn e p rzen ik ające do W ło ch obudziły tam nadzieje chło pów, k tó rzy byli już osobiście wolni, a le podlegali sądo w nictw u i w ła dzy p o licy jn ej dziedziców o raz byli obow iązani do danin, a na połud n iu k ra ju do u sług o so b isty ch na rzecz seniorów . W łasność chłopska b y ła nieliczna, głów nie na północy k ra ju i w górach. W iększość g ru n tó w o rn y c h i p a stw isk n ależała do p an u jący ch , w ielkich w łaścicieli i K ościoła, a chłopi k o rzy stali z ziem i n a p raw ach dzierżaw y za połow ę zbiorów lub za re n tę pieniężną. Zw ycięski N apoleon B onaparte op arł się w 1796 r. i w lata ch n a stęp n y ch na burżuazji w łoskiej, k tó re j po kazał m iraż zjednoczonych W łoch, a w now ych republikach w łoskich zniósł dotychczasow e praw a feudalne i dziesięciny, ale w prow adzono now e podatki, a p ra w a o b y w atelsk ie i w yborcze n ad an o w szystkim m ieszkańcom oprócz biedaków , g dyż w prow adzono niski cenzus w y b o r czy. Część m ają tk u Kościoła i a ry sto k ra c ji u leg ła konfiskacie, ale
zie-î3 C ollection des con stitu tion s, ch artes e t lois fondam entales des peuples de l'Europe e t d e deux Am ériques..., par MM R. A. D u f a n, J. B. D u v e r g 1er, J. G u a d e t , t. 2, Paris 1821, s. 117— 143.
mie te kupow ali głów nie m ieszczanie. W p ro w ad zenie K odeksu N apo leona w 1806 r. zapew niło pełne posiad an ie dotychczasow ym panom feudalnym i now ym nabyw com ziemi, ale nie zm ieniło sy stem u p o sia dania i u ży tk ow ania ziem i27.
W p ły w y rew o lu cy jn ej F rancji na zm ianę sto sunków a g ra rn y c h w ,,osw obodzonych" k rajach nie m iały rew o lu c y jn eg o c h a ra k te ru , gdyż ani patriotom holenderskim , ani burżuazji w łoskiej nie zależało na p rz e w rocie społecznym , więc zadow olono się zniesieniem dziesięciny, p o działem w spólnot gm innych i likw idacją resztek pańszczyzny. Z niesie nie pod dań stw a m iało w H olandii, Szw ajcarii i W łoszech już ty lk o sym boliczny ch arak ter.
4. ARTYKUŁ 4 KONSTYTUCJI KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO
T ra k ta t tylżycki umożiliwił N apoleonow i rozszerzenie n iek tó ry ch zdo byczy społecznych b u rżu azy jn ej F rancji na K sięstw o W arszaw sk ie i p a ń stw a niem ieckie now o pow stałe lub podp o rząd ko w ane Francji.
W y d a je się, że spraw ę gen ezy K o n sty tu cji K sięstw a W arszaw sk ieg o m ożna pom inąć przy naszych rozw ażaniach, gdyż została ona w szech stronn ie zbadana i w yjaśn io n a przez M. K allasa. D latego w y starczy jedy nie podkreślić, że została sform ułow ana przez N apoleona w D reź nie bez czynnego udziału Polaków 28.
A rty k u ł 4 o zniesieniu niew oli (esclavage) w y p ły w ał z o g ó ln y ch za łożeń polityki n ap o leo ń sk iej — likw idacji poddaństw a chłopów w p ań s tw ach podp orząd k ow any ch Francji. Po n a d a n iu ko n sty tu cji N apoleon, naw iązując do art. 4, m iał ośw iadczyć — w edług relacji J. W y b ic k ie go — ,,zniosłem odw ieczne poddaństw o w Polsce i to m ych zw ycięstw lau r dla m nie n ajm ilszy "29. W tekście francuskim K onstytucji K sięstw a, m ającym c h a ra k te r obow iązujący, p o d k reślał cesarz zniesienie niew oli
(esclavage), a nie poddaństw a (servage), ja k to m iało m iejsce w k ra
jach E uropy Zachodniej. Takie sform ułow anie N apoleona m ożna b y w y jaśnić dw iem a przyczynam i. C esarz chciał szczególnie podkreślić z n a czenie nadania chłopom w olności o so b istej lub po p ro stu jego w iad o mości o stosunkach poddańczych na ziem iach polskich zab oru prusk ieg o
17 M. Z y w c z y ń s k i , W ło c h y n o w o ży tn e 1796— 1945, W arszawa 1971, s. 25—26, 44, 51.
:e M. K a l l a s , K o n stytu cja K sięstw a W a rsza w sk ieg o , s y s te m a ty k a i głów n e In sty tu c je w zw iązku z normami szc ze g ó ło w y m i i p ra k ty k ę , Toruń 1970, s. 28— 42.
2,1 J. W y b i c k i , Z ycie m oje oraz w spom n ien ie m oje o A n drzeju i K onstancji Z am oyskich, wyd. A. M. S к a ł к o w s к i, Kraków 1927, s. 292—293,
b y ły m ylne, a o położeniu chłopów zbliżonym do niew oli m ógł u tw ie r dzić go w idok nędzny ch chałup i sam ych chłopów polskich.
M ożliw ość zniesienia po d daństw a na ziem iach polskich, osw obodzo n y c h przez N apoleona, a n a w e t likw idacji pańszczyzny w zbudziła n ie pokój w śród a ry sto k ra c ji polskiej, a d y re k to r spraw iedliw ości Feliks Lubieński p rze d w y jazdem K om isji R ządzącej do D rezna przygotow ał m em oriał celem uzasad n ien ia tezy, że n ie należałoby nad aw ać chłopom p ra w g ru n to w y ch i w p row adzać K odeksu N apoleona w Polsce. C hło pi polscy — zdaniem F. Ł ubieńskiego — są w łaściw ie ty lk o dzier żaw cam i. N igdy nie p rzy zn an o im w łasności ziemi. P raw odaw ca [N a poleon — p rzy p . Т. M.] m ógłby ted y ogłosić, że ludzie ci m ogą dow ol nie przenosić się z m iejsca, m ógłby orzec, że każdy, prag n ący mieć w łościan n a sw oich ziem iach, po w in ien zaw rzeć z nim i um ow ę w s ą dzie, lecz bez k rzy czącej n iespraw ied liw o ści nie m ógłby n ig d y ich za w łaścicieli uznać, a w te n sposób pozbaw ić w łasności w arstw ę, k tó ra zaw sze golow a do o b ro n y o jczy zn y i do słu żenia je j w ed le sw ej mocy, odznaczała się rów nież dobrym i uczynkam i w zględem w łościan". W ten sposób F. Łubieński w sk azu jąc na zasługi szlach ty w o rganizacji w o j ny n a ziem iach polskich w 1807 r. p ró bo w ał w ystaw ić za to rach u n ek d zak reślić granice dla zam iaró w ustaw od o w czy ch N apoleona, w y n i k a ją c y c h z tra k ta tu tylży ck ieg o. P ow tórzy zresztą F. Łubieński n iek tó re p u n k ty sw ej w ypow iedzi w p ro jek cie d e k re tu z lepszym skutk iem 30. K om isja Rządząca zab rała m em oriał F. Ł ubieńskiego do D rezna, ale je j u siłow an ia n ie o siąg n ęły żadnego skutku. W edług poufnego don ie sienia K. C. B rockhausena do k ró la p rusk ieg o F ry d e ry k a W ilhelm a III z 4 V III 1807 r. z T oeplitz — art. 4 K o n sty tu cji K sięstw a w zbudził ta kie o b aw y przed m ożliw ością n ad u żyw an ia przez chłopów n a d a n ej im w olności, że członkow ie Kom isji Rządzącej chcieli zw rócić się do N a poleona, aby przy w ró cił n a ziem iach polskich panow anie pruskie, gdyż in sty tu cje p ru sk ie uznali za b ard ziej odpo w ied nie niż p rzep isy K on sty tucji K sięstw a z 22 V II 1807 r. R aport p ru sk i stan o w ił n a pew no in sy n u ację, m ającą n a celu skom prom itow anie działaczy polskich w oczach N apoleona, ale stano w ił on ch yba rów n ież o dbicie niech ęci i obaw m ag n aterii po lsk iej p rze d uw olnieniem chłopów . W y ra ż a ły je także latem k o ła w a rsza w sk ie sk u p io n e w o k ół p ałacu p o d Blachą (siedziba ks. J. Poniatow skiego), jed n a k — ja k donosił 31 V II 1807 r. rezy d en t fran cu sk i w W arszaw ie Stefan V in cen t — „zniesienie niew oli jest d e c y zją zbyt o d p o w iad ającą o św iecen iu w iek u i życzeniom ludzkości, aby k to k o lw iek o d w ażył się o tw arcie w ypow iedzieć się przeciw ko, chociaż
50 Cyt. za G r y n w a s e r , K w estia agrarna..., s. 37, I d e m , K odeks N apoleona w P olsce, [w:] i d e m , Pisma, t. I, s. 17— 18, 55.
