Jasiński, Janusz
"Generał Ignacy Prądzyński
1792-1850", Czesław Bloch,
Warszawa 1974 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 509-511
Recenzje i om ówienia 5 0 9
k ró la z b isk u p e m w a rm iń sk im P aw łem L eg en d o rfem z 1464 ro k u i tra k ta c ie d ru g ie g o p o k o ju to ru ń sk ieg o (1466)” . O ba u k ła d y tru d n o z estaw iać ze sobą i p o ró w n y w ać — p ierw sz y b o w iem b y ł u k ład e m o c h a ra k te rz e w ew n ętrzn y m , d ru g i zaś m ięd zy p ań stw o w y m . P rz y o k a zji k o n ieczn e sp ro sto w an ie : u k ła d z 1464 ro k u n ie b y ł z aw ie ran y p rzez k ró la , lecz p rzez Z w iązek P ru s k i, a k ró l go ra ty fik o w a ł osobnym a k te m , p o d k re śla ją c p rz ez to sw o ją zw ierzch n o ść n a d o b u k o n tra k tu ją c y m i stro n a m i. W p rz y p isie 234 stw ierd zo n o , że „P an o w ie p ru sc y w eszli do se n a tu k o ro n n eg o w 1569 ro k u ” . W rzeczy w isto ści ju ż a k t in k o rp o ra c ji z 1454 ro k u w p ro w ad zał d y g n ita rz y p ru sk ic h o raz p rz e d sta w ic ie li trz e c h ta m te jsz y c h m ia st do se n a tu k o ro n n eg o ; n a te j p o d staw ie n a p rz y k ła d za sie d li o n i w zg ro m ad zen iu se n a to rsk im w czasie e le k c ji O lb ra ch ta.
W k o ń cu jeszcze słow o o p rz ek ład z ie: w ątp liw o ści ro d zą się tu je d y n ie w zw iązk u z n azew n ictw em g eo g raficzn y m . O tóż m im o że e d y to r u p rz ed z a n a s w e W stę p ie , iż n azw y „p o zap o lsk ie, g łó w n ie z o b sz a ru Z iem O d zy sk an y ch ” p o d d an o „ tra n s lite ra c ji” , zach o w u jąc o ry g in a ln e n azew n ictw o K ro m era — to je d n a k n iec o się w ty m g u b im y . M ianow icie: 1. N ie k tó re n iem iec k ie nazw y m iejsco w o ści w y stę p u jąc e u K ro m e ra w fo rm ie z la ty n iz o w a n ej, a o dnoszące się do P ru s , p o d an o w fo rm ie o b o w iązu jącej d z isia j, n p .: O lstin eciu m — O l sz ty n ek , M orango — M orąg; 2. Część ta k ic h sam y ch ja k w yżej n azw m iejsco w ości p o d an o w fo rm ie o b o w iązu jącej do 1945 ro k u , n p .: A lle n ste in u m — A lle n ste in , H e ilsb erg a — H eilsb erg ; 3. C zęść ta k ic h sam y ch ja k w yżej n azw pozbaw iono, fo rm y ła c iń sk ie j (n ajczęściej — choć n ie ty lk o — p rzez o d rz u ce n ie końców ki), tw o rząc w łaściw ie z u p ełn ie now e fo rm y . T ru d n o u zn ać bow iem , ab y m o g ły to b y ć fo rm y re p re z e n ta ty w n e d la jak ie g o k o lw ie k o k re su ch ro n o lo gicznego: B a rth e ste in o — B a rte ste in , H elg eb e ila — H elg eb eil, V a rte m b e rg a — W artem b e rg , G u te sta d ia — G u te sta d , S ip e lb e in o — S ip e lb e in , F rid e la n d ia — F rid e la n d , K o en ix b erg u m — K o e n ix b erg , F ra u m b e rg a — F ra u m b e rg ; 5. P a rę ta k ic h sam y ch ja k w yżej n azw pozo staw io n o w fo rm ie n iez m ie n io n ej: P a ssa ria , B ru n sb e rg a . W g ru n c ie rzeczy n ie zach o w an o w ięc o ry g in aln e g o n azew n ic tw a K ro m e ra, a z ap o w iad an a „ tra n s lite ra c ja ” m a w rzeczy w isto ści m iejsce ty lk o w p a ru p rz y p ad k a ch , ta k ic h ja k : V o rm ita — W o rm ita, V a rte m b erg a — W a rte m b e rg a. K to chce zaś m oże do jść n azw y d z isiejszej w in d ek sie. S ą to m im o w szy stk o d ro b iaz g i, k tó re n ie sta n o w ią ż ad n e j p rzeszk o d y w p e rce p cji te k s tu K ro m era.
J e r z y S ik o r s k i
C z e s ł a w B l o c h , G e n e r a l I g n a c y P r ą d z y ń s k i 1792— 1850, W a r s z a w a 1974, s s . 672, i l u s t r a c j e w t e k ś c i e , W y d a w n i c t w o M i n i s t e r s t w a O b r o n y N a r o d o w e j .
A u to r, od w ie lu la t in te re s u ją c y się g e n era łe m P rą d z y ń sk im , p rzy g o to w a ł n a jeg o te m a t m o n u m en taln e dzieło, k tó re sta n o w i zara zem k o m p en d iu m a k tu a ln e g o s ta n u w ied zy o w o jn ie p o lsk o -ro sy jsk ie j w ro k u 1831. W śród bo g a to w y k o rz y sta n y ch ź ró d eł rę k o p iśm ie n n y ch sp e c ja ln ą u w ag ę z w ra c a ją zbio ry P rą d z y ń sk ieg o , p rzech o w y w an e w B ib lio tece K ato lick ieg o U n iw e rsy te tu L u b elsk ieg o o raz w A rch iw u m P a w lik o w sk ich w Z ak o p an em . S ą to różnego ro d z a ju rę k o p isy P rąd z y ń sk ieg o , jeg o d o k u m en ty o so b iste o ra z a k ta S z tab u
5 1 0 Recenzje i om ówienia
G en eraln eg o . W iększość w y m ien io n y ch źró d eł z o stała tu po ra z p ierw sz y w y k o rz y stan a , szczególnie z b io ry lu b elsk ie .
A u to r b ard zo m ocno u w y p u k lił ta le n ty stra te g ic z n e P rą d z y ń sk ieg o , u ja w n io n e sp e c ja ln ie w ów czas, g d y n acz eln y m w odzem b y ł g e n e ra ł S k rzy n eck i. C zy teln ik o w i zaś n ie o d p a rc ie n a su w a się w n io sek , n ied a w n o z re sz tą sfo rm u ło w a n y p rzez Je rz eg o Ł o jk a , iż P o lacy rzeczy w iście p o sia d a li p o w ażne m o żli w ości p o k o n an ia R o sjan , n a w e t b ez p o d n o szen ia sp ra w y c h ło p sk ie j. B y ła to w o jn a n ie w y k o rz y sta n y ch szan s, k tó re zm a rn o w a li n a jp ie rw C h ło p ick i, n a stę p n ie S k rz y n e ck i i K ru k o w ieck i. S tw ie rd z a a u to r, że P rą d z y ń sk i zn aczn ie p rzew y ższał ta le n te m w o jen n y m i D ybicza, i jeg o szefa sz tab u , K a ro la T o lla. N ie stety , P rą d z y ń sk i n ie b y ł n aczeln y m w odzem i n ie on d ecy d o w ał o n a j w a ż n iejszy ch p o su n ięciach m ilita rn y c h . Z arzu ca n a to m ia s t B loch P rą d z y ń sk ie - m u, iż w p rzeło m o w y ch m o m en tach , w id ząc, ja k S k rz y n e ck i g u b i p o w sta n ie, n ie o d e b ra ł m u dow ództw a i sam „n ie u ch w y cił k iero w n ic tw a w o jn y w sw e rę c e ” .
A u to r p o św ięcił w iele u w ag i P rą d z y ń sk ie m u zaró w n o w o k re sie p rz e d - ja k i popo w stań czy m . H isto ry k a W arm ii i M azu r m ogą z ain tere so w a ć jeg o p la n y stra te g ic z n e , p rzy g o to w y w an e n a w y p a d e k w o jn y R o sji z P ru sa m i.
N a p rzeło m ie 1815/1816 ro k u P rą d z y ń sk i, w ów czas w sto p n iu p o d p u łk o w n ik a , zło ży ł w k w a te rm istrz o stw ie g e n e ra ln y m m em o riał, w k tó ry m p rz e d s ta w ił zało żen ia w o jn y o fen sy w n ej p rzeciw k o P ru so m . W m em o riale ty m d a ł w y ra z n a d zie i, że p rz y sz ła w o jn a, p ro w ad zo n a p rz ez A le k sa n d ra , d o p ro w ad zi do zjed p o czen ia w szy stk ich ziem p o lsk ich pod b e rłe m ro sy jsk im („A by K a rp a ty , O d ra, B a łty k sta n o w iły n asze g ra n ic e ” , s. 119). D la zab ezp ieczen ia się p rzed e w e n tu a ln y m rów n o czesn y m a ta k iem ze stro n y A u s trii i P ru s , w jed n y m z w a ria n tó w p rz y sz łe j w o jn y P rą d z y ń sk i p ro p o n o w ał o p an o w an ie brzegów c a łe j W isły . W c e lu u n iem o ż liw ie n ia w k ro czen ia P ru so m n a ty ły P o lsk i, siły p o lsk o -ro sy jsk ie p o w in n y zdobyć d o ln y b rz eg W isły, łąc z n ie z G d ań sk iem , po su w ają c się tam od stro n y P ru s W schodnich.
S p raw ę w o jn y z P ru s a m i p o d ją ł ta k ż e w m em o riale z 1821 ro k u . G dyby P ru s a c y z a a ta k o w a li P o lsk ę od stro n y Ś lą sk a lu b T o ru n ia , a rm ia ro sy jsk a po w in n a z ająć P ru s y W schodnie. W p rz y p a d k u p o d jęcia o b ro n y te j p ro w in c ji, P o lacy p o stę p u ją c od K o ła, zag ro z ilib y P ru sak o m o d cięciem i zep ch n ięciem ic h w k ie ru n k u B a łty k u . Je ś lib y zaś P ru s a c y n a w ią z a li w a lk ę z P o la k am i w o k ó ł K u tn a , a rm ia ro sy jsk a , id ąc p rzez P ru s y W schodnie n a N ieszaw ę, zm u siła b y n ie p rz y ja c ie la do w y co fan ia się n a Z achód.
W in n e j p ra c y z p rz eło m u la t 1822/1823 p t. O sztu ce w o je n n e j. K u rs ta k
ty k i P rą d z y ń sk i, p rz ew id u jąc w o jn ę R o sji z P ru sa m i znow u p o d k re śla ł, że
R o sja p o w in n a n a jp ie rw zająć P ru s y W schodnie, a d o p iero od W isły k ie ro w ać się n a B e rlin .
W reszcie w m em o riale z 1828 ro k u , do ty czący m w o jn y R o sji p rzeciw k o A u s trii i P ru so m , P rą d z y ń sk i p o w ta rza ł, że W isła p o w in n a sta n o w ić p o d staw ę d z ia łań o p e rac y jn y c h p rzeciw k o obu p ań stw o m . W zw iązk u z ty m zasad n iczą sp ra w ą b y ło zajęcie P ru s W schodnich. T ak w ięc w ró żn y ch w a ria n ta c h p o w ta rz a ła się u P rą d z y ń sk ieg o m y śl o kon ieczn o ści zaję c ia P ru s W schodnich p rzez w o jsk a p o lsk ie lu b ro sy jsk ie . C zesław B loch p o d k re śla jed n o cześn ie, że P r ą d zy ń sk i b y ł p re k u rso re m p lan ó w w o jen n y ch R o sji p rzeciw k o p ó źn iejszy m ta k zw anym p ań stw o m c e n tra ln y m . O fensyw a ro sy jsk a w P ru s a c h W schodnich
R ecenzje i om ówienia 5 1 1
z la ta 1914 ro k u p o tw ie rd z iła słu szn o ść zało żeń stra te g ic z n y c h p o lsk ieg o o fice ra , o p raco w an y ch o c ałe stu le c ie w cześn iej.
W ojna 1831 ro k u sp o w o d o w ała c a łk o w itą re o rie n ta c ją w p o g ląd a c h p o li ty cz n y c h P rą d z y ń sk ieg o . M im o z d ła w ie n ia p o w sta n ia P rą d z y ń sk i u w ażał, że p rz y sp rz y ja ją c e j sy tu a c ji p o lity c zn e j R o sja m oże by ć p o k o n an a. P o g ląd y sw o je u ja w n ił po w y b u ch u re w o lu c ji m arco w ej w B e rlin ie w 1848 ro k u . P a n o w ało w ów czas p o w szechne p rz ek o n a n ie , że R o sja p o d ejm ie g e n e ra ln ą ro z p ra w ę z re w o lu c y jn ą E u ro p ą. O ry c h łe j w o jn ie p rześw iad czo n y b y ł i P rą d z y ń sk i. W zw iązk u z ty m n aszk ico w ał p la n p rz y sz ły c h d z ia ła ń w o jen n y ch . U w agi sw o je p rz e s ła ł 30 m arc a 1848 ro k u K o m iteto w i N aro d o w em u w P o zn an iu . P ro p o n o w ał sfo rm o w ać z p a ń stw k o a lic y jn y c h 3 a rm ie, z k tó ry c h je d n a z a a ta k o w a łab y R o sję od stro n y P ru s W schodnich, a d ru g a od stro n y L w ow a, co zm u siło b y R osję do w y co fan ia sw y ch w o jsk z K ró le stw a P o lsk ieg o . T rzo n a rm ii w P ru s a c h W schodnich m ia ł sk ła d a ć się z P ru sa k ó w i d e sa n tu fra n cu sk ieg o , w y sadzonego w K ła jp e d z ie .
D otychczas p rz ed sta w io n e z a in te re so w a n ia P rą d z y ń sk ieg o P ru s a m i W scho d n im i m ia ły c h a ra k te r w o je n n y — P ru s y W schodnie sta n o w iły w n ic h fra g m e n t w ięk szeg o te ry to riu m , n a k tó ry m ro z eg ra ć się m ia ły o p e ra c je w o je n n e o p o d staw o w y m zn aczen iu n ie ty lk o d la losów P o lsk i, ale i d la w szy stk ich p a ń stw zab o rczy ch .
Je d n a k że , g d y w 1848 ro k u u p a d ły n a d z ie je n a w yzw olenie P o lsk i d ro g ą z b ro jn ą , P rą d z y ń sk i p rz y g o to w ał now y m em o riał, z k tó reg o w y n ik a, iż te n u ta le n to w a n y s tra te g i w ódz p o tra fił m y śleć tak ż e k a te g o ria m i ty p o w y m i d la rzeczn ik ó w p ra c y o rg a n ic zn e j. O to w p rz e sła n y c h p o zn ań sk iej L idze P o lsk ie j u w a g a ch d o m ag ał się ro zb u d zen ia d u ch a n aro d o w eg o w śró d lu d u po lsk ieg o n a Ś lą sk u , P o m o rzu , W arm ii i M azu rach . P rą d z y ń sk i p ro p o n o w ał, ab y L ig a P o lsk a d ąży ła w sw o jej d łu g o falo w e j p o lity c e do k sz ta łto w a n ia p o lsk iej in te li g e n cji, tam g d zie o b ecn ie ty lk o lu d m ów i po p o lsk u , o ra z do w y k u p y w an ia w łasn o ści n iem iec k iej zaró w n o w m ia sta ch , ja k i n a w si. N a m iejsce N iem ców n a le ż ało o sad zać P o lak ó w , św iad o m y ch sw ej m is ji n a ro d o w ej i sp o łeczn ej. F u n d u sze n a te n cel L ig a P o lsk a p o w in n a zn aleźć p rzez zało żen ie sto w a rz y sze n ia p rzed sięb io rcó w . W p łacalib y o n i sk ła d k i, od k tó ry ch n a stę p n ie p o b ie ra lib y p ro c en ty , a w ięc sto w a rz y sze n ie n ie d z ia łało b y n a zasad zie fila n tro p ij n e j. W y k u p io n ą w łasn o ść o d d aw an o b y P o lak o m ja k o d zied ziczn ą d zierżaw ę. O zm ian ie d zierżaw cy d ecy d o w ałab y L ig a P o lsk a . N ab y w cy w łasn o ści p o n ie m ie c k ie j m ie li by ć jed n o cześn ie p rzy w ó d cam i o d ro d zen ia n a ro d o w eg o , z ak ła d a lib y p o lsk ie szk o ły , p o lsk ie czaso p ism a. D o d ajm y tu , iż L ig a P o lsk a w 1849 ro k u p o p ie ra ła w ychodzącego w S zczy tn ie „K u rk a M azu rsk ieg o ”, w y d aw an eg o p rz ez A n to n ieg o G ąsio ro w sk ieg o .
T ak w ięc P rą d z y ń sk i b y ł jed n y m z n ie w ie lu P o lak ó w w p ołow ie X IX w iek u , k tó ry w id z ia ł P o lsk ę n ie ty lk o w g ra n ic a c h h isto ry cz n y c h , a le i e t n iczn y ch .
