Bogdan, Danuta
"Jan Dantyszek, portret
renesansowego humanisty",
Zbigniew Nowak, Wrocław 1982 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 327-330
1983
R
E
C
E
N
Z
J
E
i
O
M
Ó
W
I
E
N
I
A
Z b ig n iew N ow ak, J an D a n t y s z e k , p o r t r e t r e n e sa n so w e a o h u m a n i s t y , W rocław 1982, ss. 312.
N a k ład em w y d a w n ic tw a „O ssolin eu m ” ukazała się długo oczek iw a n a m o nografia o Ja n ie D an tyszk u . Jej au torem jest Z b ig n iew N ow ak, pracow nik B ib lio tek i G dańskiej P o lsk iej A k a d e m ii N auk, zn a n y z p u b lik a cji p o św ię c o n ych ży ciu lite ra ck iem u i k u ltu rze u m y s ło w e j P rus K ró lew sk ic h X V I/X V II w ieku. P ortret D an tyszk a p rzed sta w ił w form ie p o p u larnon au k ow ych , h isto ry czn o-literack ich szkiców , w k tó r y ch p rezen tu je bogatą tw órczość p oetycką, w szech stron n ość za in teresow ań i m ecen a t a rty sty czn y tej w y b itn e j oso b o w o ści p o lsk iego O drodzenia. N ie pom ija też jego d zia łaln ości d y p lo m atyczn ej w in te resie dw oru jagiello ń sk ieg o oraz k o n ta k tó w z w y b itn y m i p o lityk am i i h u m an istam i X V I w iek u , co n ad aje tej postaci w y m ia r ogólnoeuropejski.
Fraca sk ła d a się z sześciu części w u ję c iu ch ronologiczno-problem ow ym :
K r a j lat dz ie c in n y c h , Młodość, la ta na u k i i p i e r w s z e po d ró ż e, W re n e sa n so w y m K r a k o w i e , W słu żbie k r ó l e w s k i e j , W służbie kościo ła, W sł u ż b ie pok oju .
P oprzedza ją szeroko ro zb u d ow an y w stęp , w k tó r y m autor u zasadnia w y bór tem atu, u k azuje sy lw e tk ę D an ty szk a w oczach zarów no w sp ó łcz esn y ch m u ludzi, jak i d zisiejszych badaczy oraz p rzed staw ia d o ty c h c za so w y stan badań nad tą postacią i in fo r m a cje źródłow e.
W p ierw szej części autor stara się p rzyb liżyć cz y te ln ik o w i pojęcie P rus K rólew sk ich. K o n cen tru je się jednak g łó w n ie na zagad n ien iu k u ltu ry, p o d k reślając in sp iracyjn ą w tym w z g lę d z ie rolę G dańska, E lb ląga i Torunia. Za brakło tu w ię c p rzyn ajm n iej sk ró to w eg o z a sy g n a lizo w a n ia sp e c y fik i u strojo w e j F rus K ró lew sk ich. L ata p rzypadające n a d zieciń stw o i m łodość D a n ty sz ka to okres w a lk i P rus K ró lew sk ic h z cen tra listy czn y m i dążen iam i dw oru k ró lew sk ie g o , w trak cie k tórej w y k sz ta łc a ły się p o d sta w y u stro jo w e tej pro wincji. A u tonom ia Prus K ró lew sk ic h w yra ża się w odrębnościach praw n o- -u strojow ych, w y n ik a ją c y c h z p r z y w ile ju inkorp oracyjnego K azim ierza J a giello ń czy k a z 6 m arca 1454 r. (m.in. istn ie n ie ra d y p ruskiej oraz sejm ik u p ruskiego, z w a n eg o od 1526 r. se jm ik iem g e n e r a ln y m ) !. D o r. 1569 P r u sa c y n ie zasiadali w se jm ie K oronnym , a co za ty m idzie, n ie b y li form aln ie zw iązan i z K oroną u ch w a ła m i p o d a tk o w y m i2. P r o b le m y te n a leża ło b y n a św ie tlić szerzej chociażb y ze w zg lęd u na późniejszą działalność D a n tyszk a jako referen ta do sp raw pruskich. Zabrakło też szerszego w y ja śn ie n ia p ojęcia in- dygenatu, o czym autor w spom in a podając jed y n ie sy n o n im tego sło w a o b y
1 H i s t o r i a P o m o r z a , r e d . G . L a b u d a , t . 2, cz . 1, P o z n a ń 1976, s s . 45—49.
2 J . D e r e s i e w i c z , Z p r z e s z ł o ś c i P r u s K r ó l e w s k i c h . S k a r b o w o ś ć P r u s K r ó t e u J s k t c h . , P o z n a ń 1947, s . 13.
K O M U N IK A T Y M A Z U R S K O -W A R M IŃ S K IE , 1983, N R 2 - 3 (1 6 0 -1 6 1 )
328 Recenzje i om ów ie ni a
w a te lstw o (s. 157). A p rzecież inaczej in te rp retow ano zasadę iń d y g en a tu w Prusach, inaczej też w K o r o n ie s.
W d rugiej części autor za jm u je się g e n ea lo g ią rodu von H öfen oraz ed u kacją D an tyszk a do 1507 r., tj. do pow rotu z p ielg rzy m k i do ziem i św ię tej. P o w o łu ją c się na F ranciszka H ip lera stw ierd za b łęd n ie, iż jeszcze pod kon iec X I X w ie k u w k o ście le w e From borku istn iało u fu n d o w a n e przez D an tyszk a e p ita fiu m jego m atki, podczas g d y znajdu je się ono w k o ściele farn ym w L idz barku W a r m iń sk im 4. A u tor roztacza też d y sk u sję nad im ie n iem ojca D a n tyszka, k ie d y im ię to — J a n — w y n ik a z lidzbarskiego ep itafiu m . Pisząc o braciach D an tyszk a autor n ie w spom in a, iż B ernard i J erzy to w a r z y sz y li m u r ó w n ież w ok resie rząd ów w b isk u p stw ie w a rm iń sk im , p ełn iąc fu n k cję sta ro stów za m k ó w 5.
T rzecia cżęść k sią żk i p o św ięc ona została k arierze d yp lom atyczn ej D a n tyszk a w latach 1504— 1532. P isząc o jego k on ta k ta ch z otoczen iem w y g n a nego króla D a n ii C hrystiana II, autor n ie o m a w ia szerzej przyjaźni łączącej D an tyszk a z dyp lom atą i h u m an istą K orn eliu szem S chepperem . B y ł on jed n y m z n a jb liższych p rzyjaciół D an tyszk a i jego n a jczęstszym k orespondentem . In fo rm o w a ł go o ak tu aln ej sy tu a cji politycznej, n o w ościach w y d a w n ic z y c h a także o lo sie jego córki i Izabelli d el Gada B. W części tej brak też k o n se k w en cji w p iso w n i imion: raz stosuje się form ę A lfons, k ie d y indziej A lonso, p odobnie im ię Ju an pow in n o brzm ieć Jan (s. 150).
W szkicu u k a zu jącym działalność D an tyszk a w b isk u p stw ie w a rm iń sk im dobrze b y ło b y na w s tę p ie zaznajom ić czy teln ik a z p oję ciem dom in u m w a r m iń sk ieg o , jego pod ziałem ad m in istra c y jn y m n a k o m o rnictw a i sytu acją p r a w n ą W arm ii w K oronie. B isk u p stw o w a rm iń sk ie m im o siln y ch zw ią z k ó w z P ru sa m i K r ó le w sk im i sta n ow iło w nich odrębną jednostkę terytorialną, p osia dającą w ła sn e in sty tu c je p r a w n e (na przyk ład se jm ik w arm iński). Od końca X V w ie k u b iskupi w a rm iń scy u ch od zili za g łó w n y c h radców pruskich, a od 1508 r. sta li na czele ra d y pruskiej, przew odnicząc stan om na s e jm ik a c h 7. A u tor pom ija jednakże działalność D an tyszk a na se jm ik a ch gen era ln y ch Prus K ró lew sk ic h w okresie sp ra w o w a n ia przez n iego godn ości biskupa w a r m iń sk ieg o 8.
S zczeg ó ln ie dużo m iejsca zajm uje w tej części o m ó w ien ie stosu n k ó w m ię d zy D a n ty szk iem i K o p ern ik iem . W sp ra w ie A n n y S ch illin g Z b ig n iew N o w a k stw ierdza, iż K op ern ik z w le k a ł z jej odesłan iem , podczas g d y w y je c h a ła ona
3 W K o r o n i e u w a ż a n o , i ż i n d y g e n ą w P r u s a c h K r ó l e w s k i c h j e s t t e n , k t o p o s i a d a t a m d o b r a . J e d n o c z e ś n i e w m y ś l p r a w a p o l s k i e g o s z l a c h t a z i e m i n k o r p o r o w a n y c h u z y s k i w a ł a w K o r o n i e p e ł n i ę p r a w : S . G r o d z i ń s k i , O b y w a t e l s t w o w s z l a c h e c k i e j R z e c z y p o s p o l i t e j , K r a k ó w 1963, s . 104; P r u s a c y t w i e r d z i l i z a ś , i ż i n d y g e n ą j e s t t e n k t o p o s i a d a w P r u s a c h K r ó l e w s k i c h d o b r a o r a z t a m s i ę u r o d z i ł ; G . L e n g n i c h , G e s c h i c ł i t e d e r p r e u s s i s c h e n L a n d e K ö n i g l i c h - p o l n i s c h e n A n t e i l s , D a n z i g 1722, B d . 1, s . 87. 4 E . C e l i ń s k a , E p i t a f i u m m a t k l J a n a D a n t y s z k a w k o ś c i e l e f a r n y m го L i d z b a r k u W a r m i ń s k i m , K o m u n i k a t y n a s e s j ę n a u k o w ą p o ś w i ę c o n ą d z i e ł o m s z t u k i P o m o r z a , T o r u ń 1966, ss . 80—83. 5 W . P o c i e c h a , D a n t y s z e k J a n , w : P o l s k i S ł o w n i k B i o g r a f i c z n y , K r a k ó w 1938, t . 4, s. 430; H . d e V o c h t , J o h n D a n t l s c u s a n d h i s N e t h e r l a n d i s h f r i e n d s a s r e v e a l e d b y t h e i r c o r r e s p o n d e n c e (1522—1546), L i b r a r y U n i v e r s i t y H u m a n i s t i c a L o v a n i e n s i a , L o u v a i n 1961, t . 16, s. 335: B e r n a r d z a m k u l i d z b a r s k i e g o , a j e d e n z e s z w a g r ó w z a m k u j e z i o r a ń s k i e g o . 6 D a n t y s z e k k o r e s p o n d o w a ł z S c h e p p e r e m w l a t a c h 1528— 1546, H . d e V o c h t , o p . c i t . 7 В . L e ś n o d o r s k i , D o m i n i u m W a r m i ń s k i e (1243— 1569), P o z n a ń 1949, s . 74. 8 G . L e n g n i c h , o p . c i t . , s s . 200— 304.
329
z F rom borka w sty czn iu 1539 r. już po p ierw szy m u p om n ien iu biskupa 9. A utor n ie p o d ejm u je ostateczn ej o cen y sto su n k ó w D an tyszk a z K opernikiem , a n a leża ło b y stw ierd zić, iż n ie b y ły on e n ig d y serdeczne.
Z b yt jed n ostron ne w y d a ją się też w n io sk i N ow ak a, co do k on ta k tó w D an tyszk a z córką i zięciem . In tereso w a ł się on sta le lo se m córki i k ie d y tylk o m ógł, w sp o m a g a ł p ien ięd zm i. P o w o d e m och łod zen ia się ich stosun k ów było zam ążpójście córki bez jego zgody. D an ty szek b y ł ty m głęboko urażon y i d latego w y d a je się całk iem n aturalne, iż w tej sy tu a cji n ie b y ł s z c z o d r y 10. R olę p ośrednika w za łagod zen iu k o n flik tu p rzy ją ł Schep p er, k tó r y w liście z 12 czerw ca 1546 r. n a k ła n ia ł D an tyszk a do p ogodzenia się z córką i z ię ciem
W k o ń co w ej części rozdziału autor w sk a z u je n a przem ianę w e w n ę tr z n ą D an tyszk a w o statn ich latach jego życia, doszukując się przyczyn przełom u w n ied om a g a n ia ch zd ro w o tn y ch i p rzew id y w a n iu b lisk iej śm ierci. W yd aje się też, iż n ie b ez w p ły w u na tę przem ian ę duch ow ą D an ty szk a b y ła śm ierć m a tk i (1539 r . ) 12.
K siążk ę zam yk a rozdział na tem at tw órczości p o ety ck iej D antyszka, w k tó rym autor za stosow ał p odział na: w ie r sz e liryczn e, drob iazgi okolicznościow e, u tw o r y n ie p e w n e i zaginione.
Pracę u zu p ełn ia bib liografia w y k o rzy sta n y ch źród eł i opracow ań, indeks osób i m iejsco w o śc i oraz spis ilustracji. Do zam ieszczon ego w p racy spisu n a j w a żn iejszy c h opracow ań n a leża ło b y dodać pracę A nd rzeja W yczańskiego, w k tórej zn a jd u jem y w ie le in form acji na tem at p o selstw a D an tyszk a na dw ór cesarski w latach 1518— 1 5 1 9 ls. A tr a k c y jn y d odatek do o m a w ia n e j k siążk i sta n o w iło b y za p ew n e itin erarium D antyszka.
N a zak oń czen ie o k ilk u nieścisłościach w y m a g a ją c y c h sprostow ania. Na p rzykład autor pisze, iż R adzyń C h ełm ińsk i b y ł „siedzibą b isk u p stw a c h e ł m iń sk ieg o ” (s. 96), a w in n y m m iejscu, że w S tarogrodzie zn ajdow ała się „re zyd en cja b isk u p ów ch ełm iń sk ich ” (s. 164). W R ad zyn iu C h ełm ińsk im znajdo w a ł się fa k ty c z n ie za m ek biskupi, zaś Starogród sta n o w ił letn ią rezy d en cję b isk u p ów ch ełm iń sk ich “ , ale g łó w n ą siedzib ą ty ch że b isk u p ów przez ponad p ięćset la t b yła L u b a w a 15. P rzeoczen iem autora jest te ż u ży cie w spółcz esn ej n om e n k la tu ry adm in istracyjn ej (w ojew ó d z tw o olsztyńskie), p rzy określeniu p ołożenia D obrego M iasta w X V II w iek u .
N ieza leżn ie od w sp o m n ia n y ch w y ż e j u w a g o trzy m a liśm y pierw szą cało ściow ą pracę o D an tyszk u . S p ełn ia ona p o d sta w o w y w y m ó g pracy p op u larno n au k ow ej, p rzed staw iając a k tu a ln y stan badań nad tą postacią. Można za sta n a w iać się, dlaczego te n w y b itn y r e n e sa n so w y h u m an ista n ie sta ł się do tej
9 L . P r o w e , N i c o l a u s C o p e r n i c u s . B d . 2, B e r l i n 1883, s . 163; M . B i s k u p , S p r a w a M i k o ł a j a K o p e r n i k a i A n n y S c h i l l i n g w ś w i e t l e l i s t ó w F e l i k s a R e i c h a d o b i s k u p a J a n a D a n t y s z k a 1539, K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1972, n r 2— 3, s. 373; J . S i k o r s k i , P r y w a t n e ż y c i e M i k o ł a j a K o p e r n i k a , O l s z t y n 1973, s . 205. 10 H . d e V o c h t , o p . c i t . , s, 383. 11 I b i d e m , s. 391. 12 I b i d e m , s . 329: D a n t y s z e k w s p o m i n a ł S c h e p p e r o w i , i ż p o ś m i e r c i m a t k i ż y c i e s t a ł o s i ę d l a n i e g o o b o j ę t n e . 13 A . W y c z a ń s k i , F r a n c j a w o b e c p a ń s t w J a g i e l l o ń s k i c h w l. 1515—1529. S t u d i u m z d z i e j ó w f r a n c u s k i e j p o l i t y k i z a g r a n i c z n e j e p o k i O d r o d z e n i a , W r o c ł a w 1954. 14 C . P . W o e l k y , U r k u n d e n b u c h d e s B i s t h u m s C u l m , D a n z i g , 1885, B d . 1, H . 3, s s . 614— 617; 626; S ł o w n i k G e o g r a f i c z n y K r ó l e s t w a P o l s k i e g o i i n n y c h k r a j ó w s ł o w i a ń s k i c h , t . 9. W a r s z a w a 1888. s . 485; I b i d e m , t . 11, W a r s z a w a 1890, s . 253. 15 J . Ś l i w i ń s k i , L u b a w a . Z d z i e j ó w m i a s t a i o k o l i c , O l s z t y n 1982, s s . 99— 100,
330 Recenzje i om ów ie ni a
pory p rzedm iotem n au k ow ej m o n o g r a fii16. P rzyczyn tego n a leża ło b y szukać zarów no w olbrzym iej ilo ści zach ow an ej korespon d en cji (w językach: polskim , łacińskim , w łoskim ), jak te ż w jej rozproszeniu w różnych archiw ach Europy.
D a n u ta B o g d a n
S te fa n Ciara, K a r i e r a r o d u W e i h e r ó w 1560— 1657, P ra ce In sty tu tu H isto ryczn eg o U n iw e r s y te tu W arszaw skiego, W arszaw a 1980, ss. 176.
Od daw n a p o stu lo w a n e badan ia dziejów zn a czn iejszych rodów sz la ch e ckich P rus K ró lew sk ic h d o czek ały się częściow ej rea liza cji w p racy S tefan a C iary. Z ajął się on losem W eiherów , rodu k tó r y do m a g n ackiej fo rtu n y d o szed ł p rzede w s z y stk im p rzez słu żb ę w w o jsk u p olsk im . Z n am y ich jako o brońców p o lsk ieg o w y b rzeż a i z a ło ż y c ie li m iasta W ejh erow a. O m aw iana pra ca p rzed staw ia ich r ó w n ież jako p olity k ó w , m ecen a só w k u ltu ry i ad m in istra toró w liczn y ch dóbr ziem skich. A utor, n ie m ając z b y t w ie lu w zorów , stanął przed n ie m a ły m i trudnościam i k on stru k cyjn ym i, jak w m ia rę jasno i zw ięźle, p rzed staw iając działalność p o szczególn ych człon k ów rodu, w y d o b y w a ć w s z y st k ie czyn n ik i, k tóre w p ły n ę ły na sz ybk ą k arierę W eih erów . P r z y ją ł słuszną k o n cep cję sc harakteryzow ania w osob n ych rozdziałach każd ego z trzech p o k o leń rodu. W p ierw szy m rozdziale o m ó w ił g łó w n ie lo sy E rnesta W eihera, tw ó r c y p o d w a lin św ie tn o ści rodu, w d ru gim d zia łaln ość jego sy n ó w Jana i M elchiora, a w trzecim na plan p ie r w sz y w y s u n ą ł postać w o je w o d y m al- borsk iego Jakuba. C harakteryzując po kron ik arsk u każd ego z W eih eró w u tr u dnił, autor, c z y te ln ik o w i w y c h w y c e n ie elem en tó w , które w z m a c n ia ły w p ły w y i p otę g ę rodu. Zabrakło też porów n an ia o siągn ięć W eih erów z in n y m i rodam i sz lach eck im i P ru s K ró lew sk ic h , np. z D ziały ń sk im i, K onarskim i, K ostk am i czy D en h offam i. Z b yt m ało w id o czn e jest też w sp ó łd zia ła n ie p oszczególnych czło n k ó w w realizo w a n iu p o lity k i rodu. A u tor ty lk o sp orad ycznie o tym w zm ian ku je. C zyni to om aw iając zatarg W eih erów z D zia ły ń sk im i na sejm ik u g en era ln y m w 1632 r., ale już n ieotrzy m a n ie przez w o je w o d ę ch ełm ińsk iego M elchiora W eih era staro stw a b y to w sk ieg o tłu m a czy Ciara n iep rzych y ln o ścią króla, zapom inając w ty m m iejscu dodać, że starostą b y to w sk im z n o m in acji W ła d y sła w a IV został Jak u b W eiher, a w ię c b y ć m oże n ie n iep rzych yln ość króla, a le celo w a p o lity k a rodow a W eih erów sp raw iła, że po starostw o sięgnął m ło d szy Jakub. O w a w spółpraca W eih erów w id oczn a jest też choćb y w cza sie sporu sta n ó w Prus K ró lew sk ic h z bisk u p em w a rm iń sk im S zy m o n e m R ud n ick im o p o w ierzen ie b isk u p stw a n ie in d y g e n ie pruskiem u, za jakiego u z n a w a n o R u dnickiego. Jan W eih er u d z ie lił poparcia b isk u p ow i, a le na sejm iku w 1606 r. n ie m ó g ł się zjaw ić, n ato m ia st zjech a ł n a ń M elchior b y w e sprzeć biskupa.
C iek a w e b y ło b y p rześled zen ie k o n ta k tó w W eih eró w z ich k r e w n y m i z p rotestanckiej linii, k tóra po śm ierci Jakuba W eihera sta ła się bardzo e k s pon ow an a w Pru sach K rólew sk ich.
A utor oparł sw ą pracę na bogatej literaturze p rzedm iotu i źródłach archi
16 M o n o g r a f i e o J a n i e D a n t y s z k u p r z y g o t o w y w a l i w o k r e s i e m i ę d z y w o j e n n y m n i e z a l e ż n i e o d s i e b i e A n t o n i M a r i a n K u r p i e l i J ó z e f K o l b e r g .
1 B i b l i o t e k a C z a r t o r y s k i c h , 1628, s. 139: L u d w i k W e i h e r d o S z y m o n a R u d n i c k i e g o , N o w y
