Nowak Jan

1

SPIS ZAWARTOŚCI

TECZKI i[ J f e . s J k . . . . 0 & 1.

...

o W B .P J - H c ^ c c / A ^ J Ż ę , O d s t a ć

I./l. Relacja ----

I./2. Dokumenty ( sensu stricto) dotyczące relatora U s i ł 5 t A ~ ' 2 )

"I./3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące relatora

"II. Materiały uzupełniające relację w ^ 3 , /]--'•

III./l. Materiały dotyczące rodziny relatora ---

III./2. Materiały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r . ---i III./3. Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji ( 1939-1945) — III./4. Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945 ~

III./5. Inne

IV. Korespondencja

. . .

k.J.

V. Nazwiskowe karty informacyjne VI Fotografie

2

3

4

5

O K R ĘG O W A K O M ISJA

B A D A N IA Z B R O D N I HITLER O W SK IC H 75-950 W K O SZ A L IN IE

S 6 / 6 8

L.dz.

Koszalin, dnia ...^!

u lica A lfred a T elefo n 28-775

Ob y w a t e l

ngr Jan li 0 ii

K

/Iw? m j z lyco

L a m p e 34 ' T fV{- V' •

i, 28-774 . 1---

f

ul. Tokarzewskiegc 3 1 s , n.3«

91-642 L O D Ź

z a . Św i a d c z ę n i e

■*t;: ; f. i- -r*

Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Koszalinie1, zaświadcza, źc Ob. Jan NOWAK syn Jana i Bozslii, urodź. 10.IX.1914 w Iwnie wojew. poznańskie były jeniec obozu Stalag II B* Hamaerateij w-Czarnem po t.zw. uwolnieniu z niewoli w 194-0 r. Kostał zatrudnio­

ny jalco. cywilny robotnik przymusowy na gospodarstwie rolnym Oskara

• • - . i " . ■ • f : ‘ - i ' "

Schachta w Biskupicach /nicm. nazwa Bischofthum/ woj. koszalińskie /w czasie wojny powiat Szczecinek - Kreis Neuetcttin/. Ha początku v.r e a śni a 1944.-x«..na tsiLcnifi— povd_s.tosł ~sZ-CZ-ecin>_c.1ri_cg c l,.-cj:łuchowaki c - go, miasteckiego i wałeckiego funkcjonariusze oddziałów zaniajęco - wych szczecińskiej placówki gestapo w Szczecinku i Pile przeprowa­

dzili Basów* aresztowania wśród polskich jeńców wojennycji i robot­

ników , jprzynuoowych pod zarzutem udziału-wiruchu oporu. ;^r ramach;jte;

akcji w Biskupicach w.dniu 10 września 1944'został aresztowany• m.i;

wyż.wys. Obywatel Jan Nowak, który do dnia 10 lutego 1945 był'więź­

niem gastspó, pr ze trzymywany . początkowo w więzieniu w Ssczecinku, ; następnie w więzieniu policyjnym w Pile.

Zaświadczenia powyższe wydaje się na prośbę Ob. Nowaka r.:., pod;

wi« śledztwa S 6/68 w sprawia represji /masowych aresztowań, agze - kucji/ G e s t a p o stosowanych jesienią 1944 r. na Ponorzu Zachodnim wobec Polaków.podej r E a n y c h o udział w ruchu oporu.

6

7

CZY KTO S Z D R A D ZIŁ „ODRĘ”?

/

K sią ż k ę J u l iu s z a P o l l a c k a J e ń c y p o ls c y w h i t l e r o w s k i e j n i e w o l i (W a r s z a w a

*1982) n a le ż y uznać za p i e r w s z e k o m p l e k s o w e o p r a c o w a n i e problem-.! p o ls k ic h je ń c ó w w o j e n n y c h w h i t le r o w s k i e j niew oli. Z a p e w n e p ełn ij s y t y s f a k c j ę m o g ą m ieć b. je ń c y , oficerow ie W o js k a P o ls k ie g o p r z e b y w a j ą c y w o i l a g a c h , gdyż p r z e d e w s z y s t k im ich d o ty c z y o m a w i a n a k s i ą ż k a . A prz e c ie ż w ś r ó d w z ię ty c h do h i t l e r o w ­ sk iej nie w oli oficerow ie s t a n o w i l i n i e s p e ł n a 1/10 część ogółu p o ls k ic h je ń c ó w . To te ż p r a w i e 3 0 0 - t y s ię c z n a 1 rz es za s z e r e g o w y c h i p o d o f i c e r ó w p r z e b y w a j ą c y c h w s t a la g a c h m a p r a w o , po p r z e c z y t a n i u książki, czuć p e w i e n n ie d o s y t. D o ty czy to ró w n i e ż ty ch oficerów, k tó r z y , z a t a i w s z y st o p ie ń ofi cersk i, poszli do s t a la g ó w , a n a s t e p n i e do g r u p roboczych, gdyż t a m mogli s p o d z i e w a ć się w ię k s z e j s w o b o d y d z ia ła n ia w k o n s p i r a c j i a n t y h i t l e r o w s k i e j .

P o d c z ’’s " d y s p r a w y k o n s p i r a c j i w o fl a g a c h A'.'tor 'pn>.c:.a.\\ił sz czegółow o i b a r d z o su m ie n n i e , s p r a w y r u c h u o p o ru o r g a n i z o w a n e g o poza oboznrni, p r z e d e w s z y s t k i m p rzez b. je ń c ó w ze s t a l a g ó w , są p o t r a k t o w a n i f r a e m e n t a r y c , n i e i, n i e ­ stety, ni? p o p a r t e m a t e r i a ł a m i ź ró d ł o w y m i. O dnosi się io w szczególności (i.t „O dry".

P r a s n ę om ów ić j e d y n i e kilk a z a s a d n i c z y c h p r o b l e m ó w , co do k t ó r y c h n i" mc.ge się zgodzić ze s t a n o w i s k ie m A u t o r a :

J. P o l i a c k (s. 83) s u g e r u j e , że „ n a t r o p O d r y n a p r o w a d z i ł g e s t a p o W ito ld S..."

M a t u z a p e w n e n a m y ś li W itolda Ś w ię to c h o w s k i e g o , b. s e k r e t a r z a G m i n y P o ls k ie j Sopocie. P r z y j ą ł w ięc b e z k r y t y c z n ie tezę z 107-! r. c io s z - n o p rz e z A!=>>Ki.-g» M ę c- N 1 e w s k i o g 2 i W ojc iecha S u 1 e w s k i e g o"!. Mawia a n ią : d i tezy MerNewskiego O K B Z H w G d a ń s k u 4 st w i e rd z a , że „ ...Z w e r b o w a n i e J-w ię l o c h o w s k ie v.i n .is tą p u >

w n a s t ę p u j ą c y c h okolicznościach: N a t y c h m i a s t p o ro? poczuci u d z ia ł a ń w o j e n n y c h Ś w ię to c h o w s k i zo stał a r e s z t o w a n y n a t e r e n i e S o p o tu pr.za: gc*'tupo. G e s t a p o nie w ie dzia ło , ze Ś w ię to c h o w s k i j e s t a g e n t e m D w ó jk i, a r e s z t o w a ł o g«. je f ly a io za to, że był s e k r e t a r z e m G m i n y P o ls k iej. P o a r e s z t o w a n i u Ś w ię t o c h o w s k i o - a o z .^y z..-ta!

•.v obozie w S t u t t h o f i e , f r t i i # pvnc’.jyw;:ł d o ' d r u g i e j p o ło w y :?4S r. W m ięd zy czasie, po .--.aję ciu p ; z e z w o js k a n ie m i e c k i e t w i e r d z y w Modlin ie, /; '.aly o r j n a k z e zach - w a n e t a m a k t a D w ójki. A k t a t e z o stały p rz o l -iz a n :; do RS H A . ?.’ i-.;dzy :;.::ymi z o s t a ­ ł y t a m o d n a le z io n e .a k ta Ś w ię to c h o w s k i e g o ja k o a g e n t a D w ó j k i. Z a k t t y c h g ęsia ó >

.dowiedziało sio, że Ś w ię to c h o w s k i , bo d ą c j e d n y m z cenni- ‘szy ch a g e n t ó w Dv ój!:i p r a c o w a ł p o d b e z p o ś r e d n im k i e r o w n i c t w e m .m jr. Ż y c h o n ia . l - r j w a d z n or. ohserw-.eye za ŁSlgersem, k t ó r y .p rzed w o j n ą p r a c o w a ł w w y w i a d z ie p o l i t y c z n y m Abn;. h r s U l i e . Masuete m — u r z ę d n i k ie m pols k ieg o K o m i s a r i a t u G e n e r a l n e g o w G d a ń s k o , i i r n y o . i . Miimol !••>ł z w e r b o w a n y prz e z A b w e h r s t e l l o . Z treści r a p o r t ó w i p r o w a d z o n y c h p rzez Ś w ięto ch o w sk ieg o r o z p r a c o w a l i g e s t a p o z o r i e n t o w a ł o się, że Ś w ię to c h o w s k i j e s t w y k w a l i f i k o w a n y m a g e n t e m i w o b e c te g o p o s t a n o w i o n o z w e r b o w a ć go o.o p r a c y na r z e c / gestapo. Ś w ię to c h o w s k i e g o n a t e r e n i e obozu w S t u t t h o f i s z w e r b o w a ł Leye k ie r o w n i k i k-.-misariatu g e s t a p o w G d a ń s k u , w s p ó ln i e ze S l e n s e l e m . z k tó r y m p.- zw ^ rb o w a iiu p o z o s t a w a ł on w k o n ta k c i e . P ■ z w e r b o w a n i u zwolna>n->

Suię*. 'i:hovvsi;i:’g'' z obozu w g r u p i e in n y c h osób, z w a l n i a n y c h z p o w o d u ćhr-rohy lu b te ż za ' !" ;:rc- z a c h o w a n ie i s u m i e n n ą p ra c ę . Spc-ejólnie w y o d r ę b n i o n o t ? k ą g r u p ę d>* /:<•.• !"i?ni«. przy- czyrn op ró c z Ś w i ę t o c h o w s k i e g o w yszło :. n ią r a z e m k ii k a in n y c h a : \ (a k t a , w k t ó r y c h z n a j d u j e się p o w y ż s z a ••‘-•iocja je d n e g o z b. f a n k ę j o n a r . a zy g e su tp o g d a ń s k i e g o , n a r a z i e nie moj-ą '.yc u j a w n i a n o ” .

1 A. Z i e n t a r s k i , R e p r e s j e p e s t a p o w o b e c p o l s k i c h r o b o t n i k ó w p r z y m u s o ­ w y c h na P o m o r z u Z w h a t l n i m 1939— 1945, K o s z a li n 1979, s. 19.

2 A. M ę c l e w s k i , N e u g u r t e n 27, W a r s z a w a 1974, s. 184— 188.

3 W. S u i t w s k i, K r y p t o n i m „ O dra” — G e sta p o na tropie , „ S p o j r z e n i a ” n r - 3/1974, s. 20.

4 O K B Z H w G d a ń s k u , sygn. K o 20/78 z 8.2.1978, p is m o w p o s i a d a n i u a u t o r a .

8

9

L I S T Y D O R E D A K C J I 2 - 3

d o ty c z ą c y c h p. Je rz e g o K ą k o la ...” „ B o s m a n ” je d n a k is tn ia ł. N a p r z y k ła d u ła n B o le sła w S zulc, u r . 6.12.1916 r. w Z a b is z y n ie , s. J ó z e fa , je n ie c w o je n n y s ta la g ó w I I B i I I D, n r 9904, b. ż o łn ie rz 16 p .u ł., w s w y c h w s p o m n i e n ia c h 8 p is z e , że

„ ...m e ld u n k i o d d a w a ł B o sm a n o w i, k tó r y je p rz y jm o w a ł w S z c z e c in k u p r z y ul. P o d ­ w a le i Ż u k o w a. B o sm a n p r a c o w a ł w m le c z a r n i”.

Je rz e g o K ą k o la n ie s p o tk a łe m , n ie b y łe m z n im k o n fr o n to w a n y , a n i w g e sta p o w S z c z e c in k u , a n i też w g e sta p o w P ile . N ie f i g u r u je ró w n ie ż jeg o n a z w is k o w fo to k o p ia c h w y k azó w w ię ź n ió w p rz y w ie z io n y c h do o b o zu k o n c e n tr a c y jn e g o /M a u th a u s e n z d a ta m i: 9.10.1944, 7.10.1944, 10.10.1944 o ra z 13.10.19449. R ó w n ie ż

\j je d e n z m y c h z a stęp có w , Jó z e f W y so ck i, k tó r y p rz e ż y ł M a u th a u s e n , n ie s p o tk a ł w ty m obozie Je rz e g o K ą k o la .

N ie m a też p o w o je n n y c h śla d ó w W . Ś w ię to c h o w sk ie g o . J e s te m w p o s ia d a n iu p is m a O K B Z G w G d a ń sk u , w k tó r y m s tw ie r d z a się, że „...po w o jn ie W ito ld Ś w ię to c h o w sk i b y ł p o s z u k iw a n y p rz e z n a s z e o rg a n a b e z p ie c z e ń stw a . P o s z u k iw a n ia te o k a z a ły się b e z sk u te c z n e .” 10

C zyżby J e r z y K ą k o l b y ł d ru g im w c ie le n ie m W ito ld a Ś w ię to c h o w sk ie g o ?

J. P o lla c k s u g e ru je , że „ O d r a ” p o w s ta ła w m ię d z y n a ro d o w y m s z p ita lu d la je ń c ó w w o je n n y c h w C z a m e m (H a m m e rs te in ) w s t a la g u I I B. N ieco d a le j (s. 82) p isze, że „w m a ju 1942 r., z ro z k a z u K o m e n d y G łó w n e j A K , k ie r o w n ic tw o O d ry p r z e ją ł p łk M o raw sk i. O d teg o c z a su s z ta b o rg a n iz a c ji m ie ś c ił się w o fla g u I I D ” . D a le j (s. 83): „C elem d a lsz e j ro z b u d o w y o rg a n iz a c ji n a w ią z a n o k o n ta k t z k p t. S t e ­ fa n e m A d a m o w sk im -A d a m o w ic z e m , k ie r o w n ik ie m t a j n e j o rg a n iz a c ji r u c h u o p o ru d z ia ła ją c e j w re jo n ie S z c z e c in k a .”

/ P rz e d e w s z y s tk im n ie o d p o w ia d a p r a w d z ie tw ie r d z e n ie , że „z ro z k a z u K o m e n d y I G łó w n e j A K k ie ro w ic tw o O d ry p r z e j ą ł p łk M o r a w s k i”. Z c z y je j in ic ja ty w y j i w ja k ie j k o le jn o ś c i p o w s ta w a ły p o sz c z e g ó ln e czło n y P A P „ O d r a ” , p o d a łe m ju ż i w d w óch m o ich p u b lik a c ja c h .11 N a to m ia s t m o je p o w ią z a n ia „ ro d z in n e ” z o so b ą

\ p łk . dypl. W. J . M o ra w sk ie g o m o ż n a z n a le ź ć w p ie r w s z y m o d c in k u m y c h w s p o m - I n ie ń .12 I n ic ja to r e m z ało ż en ia P A P „ O d r a ” b y ł, i do c z a su a r e s z to w a n ia d o w o d z ił n ią sa m o d z ie ln ie , p łk d y p l. W . J . M o r a w s k i. M ia n o w a n y b y ł je d y n ie d o w ó d c ą

“ k C nS pirkcji obozow ej. P r a w d ą je d y n ie je s t, że s z ta b P A P „ O d r a ” m ie śc ił się w o f­

la g u II D, a d o k ła d n ie j — n a jp i e r w w o fla g u I I C, a p ó ź n ie j — I I D. R ó w n ie ż t w o flag u I I D m ie śc ił się s z ta b „ B a ta lio n ó w O d ry ”. D o w ó d c ą te g o c z ło n u „ O d r y ” ( V z n o m in a c ji p łk . M o ra w sk ie g o b y ł k a p i t a n z a w o d o w y W P H e n r y k K o s iń s k i, je n ie c n r 2 18/X II-A , p r z e b y w a ją c y k o le jn o w o fla g a c h X I I - A , I I - D i X -C ; o s t a t n i z a p is w o flag u II -D p od d a tą 15.2.1944; w y z w o lo n y w o fla g u X -C w s ie r p n iu 1945 r . u K a p ita n H. K o siń sk i, s. J a n a , u r. 12.8.1896 r. w M n isz k o w ie , p o w . o p o c z y ń s k i.14 U b o lew ać n a le ż y n a d ty m , że A u to r b e z k ry ty c z n ie p o w ta r z a za W. S u le w - s k i m 15 m it o k a p ita n ie A d a m o w s k im -A d a m o w ic z u . W e d łu g d o k u m e n tó w O K B Z H w K o sz a lin ie 16 S te f a n A d a m o w ic z u ro d z ił s ię 26.12.19Ź6 r. w e L w o w ie . M ia ł z a te m w 1339 r. z a le d w ie 13 la t, a p r z y w ie z io n y n a ro b o ty p r z y m u s o w e w 1942 r., n ie ­ sp e łn a 16 la t. S k ą d z a te m sto p ie ń k a p it a n a ? S te f a n A d a m o w ic z a z n a łe m o sobiście, gdyż od 1942 r. p ra c o w a ł w te j s a m e j w io sce, z ty m , -że j a u b a u e r a O s k a ra S c h a c h - ta , on u K u c h e n b a c k e ra . O m ic ie p o w y ż s z y m p is a łe m d o ść o b s z e rn ie w r e c e n z ji do k s ią ż k i E. B u c z k a i T. G a s z t o l d a p t. R u c h ro p o ru ą a P o m o r z u Z a c h o d ­ n im .17 S te f a n A d a m o w ic z je s t o b e c n ie o f ic e r e m r e z e r w y lu d o w e g o W P . N ie s te ty , m ity ta k ie , ra z stw o rz o n e , p o k u tu j ą w d a ls z y c h p u b lik a c ja c h . I ta k n p . J a n B a -

8 W sp o m n ie n ia w S ta c ji N a u k o w e j P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a H is to ry c z n e g o w S łu p sk u .

5 O K B Z H w K o sz a lin ie , a k ta O K K O /s 6/68.

10 O K B W • 'SU| sy g n K o 27/78 z 19.4.1978 r.

a w d a o B a ta lio n ie „O dra”, „ P a n o r a m a P ó łn o c y ” n r 41 a k , O d z ia ła ln o śc i k o n s p ir a c y jn e j n a P o m o r z u Z a c h o d n im , ip to n im „ O dra" — T r z y r o d o w o d y , „ P a n o r a m a P ó łn o c y ”

sze o d c in k i n ie u k a z a ły się, gdyż w y d a n ie teg o ty g o d n ik a one).

G en ew ie n r D P 148.751 z 1.9.1981 r., w p o s ia d a n iu a u to r a . 6/K IV /H E z 29.7.1981 r., w p o s ia d a n iu a u to r a .

\ l.k .l l.

K r y p to n im „ O dra” ■— B a ta lio n k a p ita n a A d a m o w s k ie g o ,

10-b1973

i M a te ria ły ” n r 3/1981, ś. 215.

10

2 _ 3 L I S T Y D O R E D A K C J I

n a c h w sw y c h w sp o m n ie n ia c h p t. N ie z n a n i b o jo w n ic y cichego fr o n tu 18 m .in. p i­

sze: „ W io s n ą 1941 r. z in ic ja ty w y A d a m o w ic z a , H u m a rs k ie g o , , I tr y c h a , R y b a k a i B o sm a n a doszło do h is to ry c z n e g o s p o tk a n ia d o w ó d c ó w w s z y s tk ic h o d d z ia łó w d z ia ła ją c y c h n a P o m o r z u Z a c h o d n im . S p o tk a n ie o d b y ło się w p r y w a tn y m m ie sz ­ k a n iu w K a lis z u P o m o r s k im p r z y A ltg r a b e n s tr a s s e . W z ią łe m W n im u d z ia ł.

...W szy stk ie o d d z ia ły k o n s p ira c y jn e , d y w e r s y jn e i p a r ty z a n c k ie łą c z ą się i p r z y j ­ m u ją w s p ó ln ą n a z w ę S a m o d z ie ln e j G r u p y O p e r a c y jn e j O d ra . J a k w s p o m n ia łe m , ta k ą ż n a z w ę z ty m , że b e z d o d a tk u S G O , n o s ił o d d z ia ł A d a m o w ic z a d z ia ła ją c y w pow . S zczecin ek . P o w y b o ra c h s z ta b S G O O d r a p r z e d s ta w ia ł się n a s tę p u ją c o : d o w ó d c ą z o s ta ł m a jo r Ł a n g o w s k i, p s e u d o n im J a n u s z , je g o z a s tę p c ą k a p ita n A d a ­ m ow icz... N a d to p rz y ję to , że s ie d z ib ą SG O O d r a z o s ta n ie S zczecin ek ... N a z a k o ń cze­

n ie o d b y ł się s k r o m n y p a r t y z a n c k i p o s iłe k ” . T y le p ię k n e j f a n ta z ji.

S k ą d m o żn a b y ło t a k „ b e z k a r n ie ” f a n ta z jo w a ć ? P łk M o r a w s k i z o sta ł z a m o r­

d o w a n y . O m n ie sąd zo n o to sa m o , gdyż b y łe m s k a z a n y n a k a r ę śm ie rc i (w y ro k u n ie zdążono w y k o n a ć , g d y ż w p ils k im g e s ta p o p r a c o w a ł p rz e d w o je n n y a g e n t p łk M o ra w sk ie g o , n ie ja k i R y d y g ie r, tłu m a c z ję z y k a p o ls k ie g o n a d w o rn y f r y z je r i fo to g ra f g e sta p o . T e n ż e R y d y g ie r t a k la w ir o w a ł, że w y k o n a n ie w y ro k u o d k ła ­ dano. A k ie d y w lu ty m 1945 r. p ie r ś c ie ń n a s z y c h w o js k z a m y k a ł się w o k ó ł P iły , R y d y g ie r, prowa*dząc m n ie w ie c z o re m do P o liz e ig e n fa n g is , o d d a ł m n ie w rę c e p a t ­ ro lu V o lk s s tu rm u , m ó w ią c im , że „ te n P o la c z e k u c ie k a p r z e d b o ls z e w ik a m i i n a ­ leży go z a p ro w a d z ić do m ię d z y n a ro d o w e g o obozu p r a c y p r z y K r o ja n k e r s tr a s s e ” . T a m , w tłu m ie k ilk u ty s ię c y P o la k ó w , W ło ch ó w , J u g o s ło w ia n i F ra n c u z ó w , z d o ła - ,łem p r z e tr w a ć do d n ia w y z w o le n ia P iły. 14.2.1945 r.

N a to m ia s t L e o n H u m e rs k i ( „ J o ta n ”), d o w ó d c a P O W „ O d r a ” n a w ieść o a r e s z ­ to w a n ia c h u c ie k ł z k ilk u to w a rz y s z a m i z J e z io r n ik a w B o ry T u c h o lsk ie (B rusy).

P o w o jn ie w ró c ił do J e z io r n ik a . N ie s te ty , 29.7.1948 r. u to p ił się w je z io rz e B ie l­

sko.13

P rz e ż y ł ró w n ie ż obóz k p t. H. K o siń sk i. M o je p o s z u k iw a n ia n ie d a ły , n ie s te ty , d o tą d żad n eg o w y n ik u (m ia łb y te r a z 87 lat).

J a k z p o w y ższeg o w y n ik a , h is to ria „ O d ry ” n a d a l o c z e k u je n a c ie rp liw e g o w p o s z u k iw a n ia c h h is to ry k a . A c h y b a p o s z u k iw a ć w a rto . P rz e c ie ż „ O d ra ” p rz e d e w s z y s tk im p rz e p r o w a d z iła d o k ła d n e ro z p o z n a n ie u m o c n ie ń W a łu P o m o rsk ie g o . N a ro z k a z p łk . M o ra w sk ie g o B a ta lio n „ O d r a ” s p e n e tr o w a ł w s z y s tk ie b u n k r y od B ia ­

łego B o ru do M iro sła w c a . U m o c n ie n ia te z o s ta ły n a n ie s io n e n a d o sta rc z o n e p rz e z d o w ó d cę P A P „ O d ra ” m a p y w o jsk o w e 126. B u b litz , 127. B a ld e n b u rg 159. N e u s te t- tin , 160. P re u s s . F r ie d la n d i 191. D e u ts c h K ro n e . (K se ro k o p ie ta k ic h s a m y c h m a p u d o stę p n iło m i W o je w ó d z k ie A rc h iw u m P a ń s tw o w e w K o sz a lin ie ). B y ła to o g ro m ­ n a p ra c a . P ro s iłe m w ięc d o w ó d c ę P O W „ O d ra ” L e o n a H a m e rs k ie g o o pom oc.

W te n sposób p o d z ie liliś m y cało ść n a d w a o d c in k i, o d d z ie ln y do o p ra c o w a n ia p rz e z ż o łn ie rz y B a ta lio n u „ O d r a ” , o d d z ie ln y d la ż o łn ie rz y P O W „ O d ra ” . P o w y k o n a n iu c a łe j p r a c y w y k o n a liś m y d w a e la b o r a ty — je d e n d la H a m e rs k ie g o , d ru g i d la m nie. M ego e g z e m p la rz a g e s ta p o n ie z n a la z ło , b y ł d o b rz e u k ry ty . N a to m ia s t H a m e rs k i sw ó j e g z e m p la rz z a b ra ł, u c ie k a ją c w B o ry T u c h o lsk ie . W ed łu g o św ia d ­ czen ia b r a t a H a m e rs k ie g o e la b o r a t z o s ta ł p rz e z H a m e rs k ie g o w rę c z o n y o fic e ro m ra d z ie c k im sp ie sz ą c y m p o p rz e z B ru s y n a zach ó d .

W y k ry c ie ś la d ó w is tn ie n ia „ O d ry ” sp o w o d o w a ło p o p ło c h w n a c z e ln y m do­

w ó d z tw ie O K W o ra z w k a n c e l a r ii N S D A P . M a r tin B o rm a n w c y to w a n y m ju ż ta jn y m p iś m ie s u g e r u je w s z y s tk im b o n z o m h itle r o w s k ie j p a r t ii , że P o la c y w c a łe j R zeszy s z y k u ją się do p o w s ta n ia z b ro jn e g o . O czy w iście, n ie m a ły w p ły w n a ta k ie n a s t r o je m ia ło co d o p ie ro s tłu m io n e p o w s ta n ie w a rs z a w s k ie . W k a ż d y m ra z ie

„ O d ra ” w p r a w iła w o d z ó w R zeszy w k o n s te r n a c ję .

m g r J a n N o w a k („ S k r z y d ło ”)

11

1. Zgłaszam postulat bliższego zajęcia się tematem dotychczas nie y n

opracowanym, a dotyczącym Samodzielnego Baonu „Odra”, jaki w la­

tach 1942— 1945 działał na terenie Pomorza Zachodniego opierając się na Edw ard M eller, ps. „M ew a” (Gdynia)

Popkach zarówno pracujących niewolniczo u bambrów niemieckich, jak i wchodzących w skład obozów jenieckich na terenie powiatów Neu-Stet- tin (Szczecinek), Schlochau (Człuchów) itd.

Moje dane o „Odrze” opierają się m.in. na treści raportu z lata 1943 r., podpisanego „Dowódca Batalionu [—] „Skrzydło”: kopie tego raportu znajdują się w Archiwum Fundacji. Z końcem 1943 r. uczestniczyłem w nawiązaniu kontaktu wspomnianej Grupy „Odra” z Komendą Główną AK, której przekazałem właśnie ten raport, a następnie zdjęcia Leona Ha­

merskiego celem identyfikacji przy kontakcie. Do kontaktu doszło osta­

tecznie z początkiem 1944 r. wobec azego już dalej w kontaktach pomię­

dzy Baonem „Odra” i KG AK nie uczestniczyłem. Odnośne materiały przekazywałem jeszcze w 1978 r. historykom na Wybrzeżu, p.p. Chrzanow­

skiemu i Gąsiorowskiemu, a potem — za pośrednictwem Pani Docent Za- wackiej — te same materiały dla Archiwum Fundacji AK w Toruniu.

W związku z moim wystąpieniem, któryś z uczestników sesji wywo­

dził, że rozpatrując sprawę działalności konspiracyjnej na terenie Pomo­

rza Zachodniego w czasie okupacji niemieckiej należy mówić jedynie o akcjii organizacyjnej szerszej na całym obszarze Ziem Zachodnich d że sprawa Baonu „Odra”, o jakim wspominałem stanowi jedynie jej frag­

ment. Choć nie zgadzam się z tym, nie zostałem dopuszczony do głosu przez przewodniczącego sesji z braku czasu. Sprawę tę jednak uważam za dyskusyjną. Nie przeczę bowiem, że istniała Organizacja „Odra” w sze­

rokim znaczeniu tego słowa, ale też nie wykluczało to działalności jednej, czy nawet więcej samodzielnych organizacji terenowych, działających

— zależnie od warunków lokalnych — jako całkowicie odrębne jednostki.

Sprawa ta moim zdaniem wymaga szczegółowego r o z p r a c o w a n i a , przy wykorzystaniu zarówno materiałów, na jakie powołał się mój rozmówca, jak i materiałów oryginalnych powołanych przeze mnie, a kwitowanych 27.2.1944 r. przez Komendę Główną AK.

2. Po tej mojej relacji dotyczącej dyskusji na temat „Odra” pozwa­

lam sobie zestawić niektóre fakty, odnoszące się do działalności Baonu

„Odra”, jak i moich czynności pośredniczących w jego nawiązywaniu łączności z Komendą Główną AK.

W latach 1942— 1944 jeździłem często z Krakowa do Gdyni, najczę­

ściej „najbezpieczniej” przez Berlin, zabezpieczony w doskonale sprepa­

rowane dokumenty „pracownika Propaganda Institut Krakau”, zawożąc pieniądze na życie mieszkającym nadal w Gdyni moim dziadkom, P. i M.

Wojtaszewskim, którzy utracili na skutek okupacji podstawy utrzymania, po tym jak:

a) ich najstarszy syn Konrad Wojtaszewski, były pracownik polskiej służby kontrwywiadowczej, rozpoznany przez gestapo i aresztowany w X/39, zginął najprawdopodobniej w Piaśnicy;

b) ich drugi syn Maksymilian Wojtaszewski, jeniec obozu w Balden- 321

12

burgu (Biały Bór), pracował niewolniczo u bambra na terenie Pomorza Zachodniego;

c) najmłodszy syn Alfons Wojtaszewski, muzyk, został jako Polak si­

łą wcielony do wojska niemieckiego w Kieł i w 1944 r. zginął w czasie bombardowania.

U dziadków w Gdyni spotkałem się właśnie z moim wujem Maksymi­

lianem, członkiem Baonu „Odra”, pracującym niewolniczo u bambra koło Baldenburga (Biały Bór), skąd przyjeżdżał do Gdyni na „lewych prze­

pustkach”.

Wiedzieliśmy wiele wzajemnie o sobie, toteż przywoziłem mu zawsze ze sobą sporą porcję prasy podziemnej z Krakowa, a zabierałem od niego ciekawe informacje dotyczące m.in. działań hitlerowskich skierowanych przeciwko polskim niewolnikom. Woziłem też nawet do Krakowa pie­

niądze od „Odry” przeznaczone jako jej wkład na koszty prasy podziem­

nej w Krakowie (odbiór tych wpłat kwitowany był w następnej prasie podziemnej, a kolejne egzemplarze jej przekazywane z powrotem dla

„Odry”). Nasze spotkania w Gdyni uzgadnialiśmy szyfrem nakładkowym serii F 3.

W czasie jednej z moich wizyt w Gdyni, latem 1943 r., na którą jedno­

cześnie zjechał mój wuj Maksymilain Wojtaszewski (ps. „Biały”), prze­

kazał mi on raport dotyczący Baonu „Odra” podpisany: ps. „Skrzydło”

wraz z prośbą tegoż, by umożliwić mu bezpośredni kontakt z Komendą Główną AK. Prośbę tę spełniłem, przesyłając najpierw raport „Odry”

Komendzie Głównej AK poprzez moją linię łączności via Inspektorat AK Kraków, a następnie tą samą drogą — zdjęcia identyfikacyjne Leona Ha­

merskiego i dwóch innych żołnierzy „Odry” dla uzyskania kontaktu z łącznikiem z KG AK. W odpowiedzi otrzymałem 1.3.44 pismo z KG AK treści następującej: „Sprawę Baonu „Odra” przekazaliśmy do odpowied­

niego Wydziału Komendzie Gł. Z chwilą otrzymania decyzji przekażemy Wam natychmiast odpowiedź. 27 II 44 „222”.

Jesienią 1944 r. doszły do mnie wiadomości o tym, że wuj mój został aresztowany oraz, że na terenie „Odry” nastąpiły znaczne aresztowa­

nia w związku z dekonspiracją licznych jej żołnierzy, jak i jej dowódz­

twa.

3. Komentarz dotyczący założeń działalności Baonu „Odra”. Na temat działalności Baonu „Odra” rozmawiałem kilkakrotnie w czasie wypraw do Gdyni z moim wujem Maksymilianem Wojtaszewskim, ps. „Biały”.

Z rozmów tych dowiedziałem się, że na terenie pracy Baonu jego służba wywiadowcza rozpoznała szczegółowo wszystkie jednostki zarówno woj­

skowe, jak i paramilitarne npla, aż do najmniejszych posterunków włącz­

nie. Rozpoznaniem objęte były też gospodarstwa bambrów, na terenie któ­

rych istniały prowizoryczne składy broni i amunicji, a także zgrupowany był tabor samochodowy, w tym również stacje i składy paliw.

13

Hf

/

Większość z tych punktów, najłatwiej dostępnych na wypadek akcji, zaplanowano jako punkty uderzenia metodą zaskoczenia. Na wypadek akcjii, na sygnał D-ctwa Baonu poszczególne punkty miały zostać opano­

wane przez zorganizowane grupy wypadowe, które miały takie zadanie wykonać (min. posterunki Schupo, Żandarmerii itp.). Następnie żołnie­

rze tychże grup, wraz ze zdobytą bronią, mieli zostać najkrótszymi droga­

mi przerzuceni do poszczególnych punktów działania Grup Partyzanc- ckich w Borach Tucholskich, celem połączenia się z odnośnymi Grupami (zadania były podzielone dla danych grup).

Według słów „Białego” (o tym jest również mowa w książce Jana Nowaka) D-ctwo Baonu nawiązało już wcześniej stałe kontakty z odno­

śnymi Grupami Partyzanckimi. Całość akcji planowanej przez Baon ob­

liczona była nie tyle na akcję powstańczą, ile na akcję samoobrony, zmie­

rzającą do ochrony więzionych i strzeżonych przez system hitlerowski niewolników pdlskich przed grożącą im ewentualną eksterminacją. J

W wyndikiu ustaleń z „Białym” przywiozłem mu jesionią 1943 r. 'kilka in­

teresujących Baon map sztabowych (1:100.000 pasów 32 i 33, słup 24, 25 i 26), odnoszących się konkretnie do miejsc działania Baonu (Rummelsburg, Bytów, Kościerzyna, Czersk, Chojnice i jeszcze jedna). Odbiór tych map kwitowaił później kpt. „Skrzydło” lub ktoś z jego rozkazu. W wyjąt­

kowych warunkach lokalnych, we wrogim otoczeniu znajdującym się pod kontrolą gestapo, działalność Baonu była bardzo truidna. Pomimo te­

go na przestrzeni lat 1942 (wiosna) do 1944 r. stworzony został szeroko rozbudowany system służby wywiadowczej oraz opracowane konkretne plany samoobrony, o jakich wyżej mowa. Efekty tych planów były chy­

ba niewielkie, zwłaszcza ze względu na dodatkową trudność jaką stwo­

rzył cofający się front jednostek hitlerowskich w krytycznym okresie 1945 r. Czy i ilu żołnierzy Baonu „Odra” zdołało pomimo tego przedostać się do Borów Tucholskich — nie wiem. Kwestię tę winni wyjaśnić histo­

rycy AK opierający się na istniejących materiałach dowodowych, zgro­

madzonych m in. przez Okręgową Komisję Badania Zbrodni Hitlerow­

skich w Koszalinie.

4. Ocena istniejących materiałów. Jedynym źródłem informacji z ja­

kim spotkałem się w latach ostatnich, a które dotyczą Baonu „Odra”, jest opracowanie Jana Nowaka („Skrzydło”) K ryptonim Odra, Wyd. MON.

Próbowałem skonfrontować dane przytaczane w tymże opracowaniu z po­

siadanym oryginałem Raportem kpt. „Skrzydło” z 1943 r. oraz z infor­

macjami uzyskanymi jeszcze od „Białego”. I tu i tam mowa jest o 4 kom­

paniach Baonu „Odra”. W opracowaniu J. Nowaka występuje także naz­

wisko Leona Hamerskiego, na które powoływał się „Biały” w rozmowach ze mną.

U J. Nowaka, mowa jest jednak o L. Hamerskim jako d-cy oddziel­

nej jednostki, być może nawet stanowiącej odłam pierwotnego Baonu

„Odra”. Dziwi mnie jednak fakt, iż J. Nowak nie wymienia nigdzie „Bia- 323

14

łego” (Maksymiliana Wojtaszewskiego), który w raporcie „Skrzydło”

z 1943 r. jest wymieniany jako d-ca Kompanii „D”. Mogły zatem istnieć dwa oddzielne Baony „Odra”, a może nawet były również inne Oddziały

„Odra”, nota bene zgodnie z sugestią osoby, która na sesji zabierała głos w tych kwestiach, w związku z moją wypowiedzią.

Dużo sprzeczności i niejasności stwarza zresztą treść książki J. Nowa­

ka, gdy mowa o strukturze organizacyjnej Baonu. I tak, na s. 248 swojej książki, J. Nowak podaje stan osobowy Baonu określając go na 667 żoł­

nierzy, jednak nie podaje na jaki dzień liczba ta miałaby być aktualna.

Według kpt. „Skrzydło” (tego oryginalnego z 1943 r.) stan wynosił wtedy 420 ludzi. Czy zatem chodzi o ten sam Oddział. Czy może istniały 2 bao­

ny?

Uwagi powyższe przedstawiłem ostatnio pisemnie p. Chrzanowskiemu Przedstawiam je konsekwentnie również obecnie. Dużo jest jeszcze rze­

czy niejasnych. Jeśli p. Jan Nowak żyje, to być może warto by było do­

trzeć do niego dla uzyskania wyjaśnień powyższych punktów. Węzłową postacią winna być tutaj również postać Leona Hamerskiego, który — jeśli żyje — mógłby także dużo powiedzieć w powyższym przedmiocie.

Wreszcie jeśli istnieją poza tym jakieś materiały dowodowe odnoszą­

ce się do działalności Organizacji „Odra”, tej działającej w szersizym za­

kresie na Ziemiach Odzyskanych, to może by powstała możliwość skon­

frontowania całości danych posiadanych przez ludzi różnych występują­

cych jednostek. Niewykluczone, iż odpowiedzi na wiele pytań można bę­

dzie uzyskać od Koszalińskiej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, bądź od podległych jej jednostek terenowych z terenu działalności Baonu

„Odra”.

Rozumiejąc, że jest to ciekawe zadanie dla historyka AK, podałem ostatnio p. Chrzanowskiemu tego rodzaju sugestie dla wyjaśnienia ist­

niejących dotąd białych plam. Cennym śladem porównawczym może być także osoba Maksymiliana Wojtaszewskiego (ps. „Biały”), straconego je- sienią 1944 r. w Baldenburgu (Białym Borze).’ Może nazwisko to figuruje w aktach gestapo tamtejszego rejonu? Wobec rtego, że chodzi o bliską osobę mojej rodziny, jestem jak najbardziej zainteresowany ewentualny­

mi informacjami dotyczącymi jego osoby.

15

16

1 f l f

Toruń, 14 g r u d n ia 1995 r .

L*dz* 9301/1/95 ^{S z . Pan}

Jan Nowak p s . "Skrzydło"

u l* T o k o r z e v s k ie g o 3 1 a /3 9 1 - 8 4 2 Ł 0 D Z

Szanowny P a n ie k a p i t a n i e ,

zwraoam s i ę do Pana w i m ie n i u Fundacji"Archiwum Pom orskie Arm ii b a j o w e j " w T o ru n iu , k t ó r a zajm uje s i ą gromadzeniem i n f o r m a c j i

o k o n s p i r a c j i AK-owskiej na Pomorzu, Fundacją k i e r u j e d o c . ^ l ż b i e t a Zawacka, k a p i t a n AK, Cichociem na# D z i a ł a l n o ś ć n a s z e j i n s t y t u c j i o b e jm u je , poza p ra cą ś c i ś l e a r c h iw a l n ą , t a k ż e aktyw ność

p o p u la r y z a t o r s k ą /w y d a w n ictw a ,w y sta w y #klu b h i s t o r y c z n y , s e s j e

naukowe i i n * / * Z a le ż y nam na dokumentowaniu, w miwpę m o ż l i w o ś c i , s z e r o k o rozum ianej p o m o rsk iej s ł u ż b y p o d z ie m n e j. W zw iązku z tym k i e r u j ę do Pana uprzejm ą p r o śb ę o z ł o ż e n i e do n a sz y c h zb iorów

r e l a c j i o # s w o je j d z i a ł a l n o ś c i k o n s p i r a c y j n e j * I n f o r m a c j e o P a ń sk ich l o s a c h ja k o d -c y la o n u "ODRA" a ta k ż e f a k t pracy podziem nej na ta k trudnym t e r e n i e ja k Pomorze Zach. s ą b e z c e n n e i s t a n o w ić mogą

d o s k o n a łe u z u p e ł n i e n i e n a s z e g o archiwum , a p rz e d e w s z y s tk im w ied zy 0 l o s a c h p om orsk iej k o n s p i r a c j i * Nadm ienić n a l e ż y , ż e Pundacja p r a c u j e nad "Słownikiem k o n s p i r a c j i p o m o r sk ie j" - u k a z a ł s i ę j u ż 1 tom t e g o wydawnictwa* Z a le ż y nam w ię c na w s z e l k i c h d a n y ch , k t ó r e wzbogacą n a sz ą b azę źr ó d ło w ą .

S e r d e c z n ie zapraszamy Pana do w sp ó łp r a c y z Fundacją i do p o d j ę c i a tru d u s p i s a n i a r e l a c j i * — d l a u ł a t w i e n i a pozwalamy s o b i e p r z e s ł a ć j e j schemat*

Z poważaniem

w im ieniuflF

n

a o

d o k u m ą p ta lis tk a

17

Toruń, 0 4 , 0 4 , 1 9 9 6 r .

L . d z . 58o /A/96

Jan ff O r A K

u l ,

Tokarzewskiego 31a/3 91-842 Ł Ó D Ź

Szanowny T'a n i e ,

s e r d e c z n i e dziękujemy za l i s t i za ggeęćć i n f o r m a c j i o Pańskic h

l o s a c h okupacyjnych, Szkoda, że odmawia Pan z ł o ż e n i e r e l a c j i , tym większa że k s i ą ż k a Pana a u t o r s t w a o baonie "ODRA" j e s t n i e o s i ą g a l n a . Prawie

ca łkow ity brak i n f o r m a c j i o k o n s p i r a c j i na Pomorzu Zachodnim stanow i poważną lu k ę w n a s z e j wiedzy i^w z b i o r a c h archiwum.

Być może b l i ż e j z a i n t e r e s u j e Pana temat n a s z e j l i s t o p a d o w e j s e s j i naukowej} czy wiadomo coś o u d z i a l e k o b i e t w baonie "ODRA" /komunikat w z a ł ą c z e n i u / . Ciekawie zap ow ia dają s i ę t e ż n a j b l i ż s z e h i s t o r y c z n e

s p o t k a n i a klubowo o wywiadzie na Vybrzeżu i o k o l e j a r z a c h w k o n s p i r a c j i , / z o o , " B i u l e t y n " / , 'loże ma Pac j a k i e ś cenne uw agi, w ia dom ości, którymi z e c h c i a ł b y s i ę p o d z i e l i ć lu b z m x'an osoby z a i n t e re s o w a n e w/w temata mi.

Zapraszamy!

Bsrd^.o s e r d e c z n i e p o p r a w i a m y . Z poważaniem w im ie n iu P u n d a c j i

mgr J o l a n t akubowska /dokunien i s t k a /

18

19

W -0-leLze.il ęfa K L L ze,U k i

Obywatel Jan NOWAK

ul. Tokarzewskiego 31a m.3 91-842 Łódź

Dziękuję serdecznie za ofiarowany mi egzemplarz Pań- /

skiej książki. Znalazłem na jej kartach godny szacunku wy­

raz poczucia żołnierskiej powinności służby Ojczyźnie w najtrudniejszych chwilach.. Jako Polakowi i żołnierzowi nie są mi obojętne postawy rodaków w latach wojny, bliscy są mi zwłaszcza towarzysze broni. Dlatego ta książka-upominek

i opisane w niej Pańskie losy dały mi wiele prawdziwej sa- tysfakcji.

Życzę Panu długich lat życia w zdrowiu. Życzę też wiele pomyślności w życiu rodzinnym.

Warszawa, dnia marca 1988 r.

20

21

22

23

24

25

26

27

28

Zmarł 17 IV 2000 r. Jan Nowak ps. Skrzydło, oficer WP, jeniec Stalagu II B Hamerstein, którego po zwolnieniu z niewoli w 1940 r. skierowano na roboty przymusowe w niemieckim gospodarstwie w Biskupicach (podczas okupacji pow. Szczecinek). Tam działał w „Odrze” (Polska Armia Podziemna „Odra”), konspiracyjnej organizacji wojskowej polskich jeńców wojennych i robotników przymusowych działającej na Pomorzu od listopada 1939 r. W końcu 1940 r.

utworzył batalion „Odry” liczący około 365 ludzi i został jego dowódcą. Prowa­

dził m.in. rozpoznanie niemieckich umocnień na Wale Pomorskim. Aresztowany 10X11944 r. uszedł przed wykonaniem wyroku śmierci dzięki pomocy zakonspi­

rowanego w pilskim gestapo polskiego agenta. Ostatnio mieszkał w Łodzi.

Ella Skerska

29

30

31

32