Uwagi do biografii Władysława Doenhoffa

Wróblewska, Kamila

Uwagi do biografii Władysława

Doenhoffa

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 289-295

K a m ila Wróblewska

UWAGI DO BIOGRAFII W ŁADYSŁAW A DOENHOFFA

W M uzeum W arm ii i M azur w O lsztynie z n a jd u je się p o r t r e t W łady­

sław a D oenhoffa *. N im ta k i w niosek m ożna było postawić, należało m.in.

zastanow ić się raz jeszcze n a d genealogią potretow anego.

H erb arze polskie nie u sta la ją w łaściw ej filiacji W ładysław a D oenhoffa,

syna ekonom a malboirskiego oraz w ojew ody pom orskiego — G e r a r d a 2.

P o m ija ją datę urodzenia a także im ię jego m a tk i badacze te j m iary , co

W ładysław D w orzaczek i K azim ierz P i w a r s k i 3. W polskiej lite r a tu rz e je­

dynie EdwaTd M artuszew ski, w oparciu o lite r a tu rę niem iecką w łaściwie

podał im ię m a tk i W ładysław a 4.

N a początku la t osiem dziesiątych, w zw iązku ze zbliżającym się trzech -

setleciem odsieczy w iedeńskiej, histo ry czn a postać, drugiego w rodzinie

Doenhoffów, w ojew ody pom orskiego stała się znow u p rzed m io tem zainte­

resow ania historyków . W w y d aw n ictw ie O ssolineum

Z a s ł u ż e n i l u d z i e P o ­

m o r z a N a d w i ś l a ń s k i e g o ,

S tan isław A chrem czyk określił d a tę urod zen ia

W ładysław a n a ok. ro k u 1630. T y m sam y m opow iedział się za K a ta rz y n ą

Opalińską, jako jego m a t k ą 5. Z asu g ero w an y b io gram em A chrem czyka,

W acław O dyniec, w p ięk n y m sizkicu o poległym w ojew odzie

W ł a d y s ł a w

D o e n h o f f

—

r z e c z o ż o ł n i e r s k i m h o n o r z e ,

u tr z y m a ł tę n ie p raw d ziw ą datę

urodzenia bohatera spod W iednia. D ru g ą żonę G e ra rd a D oenhoffa — Sy-

billę M ałgorzatę — n a z y w a ł m acochą w o je w o d z ic a e. P odobne pom y łk i do­

tyczą p o to m stw a G erarda. W praw dzie Tadeusz Zychlińskd w spom ina

290

K a m ila W r ó b le w s k a

0

dw óch synach dw orzanina W ładysław a IV, jednakże jed n em u z nich

m yln ie n a d a je im ię i p rz y p isu ję m u życiorys innej postaci rodu Doen-

hoffów 7. N a w e t M arian P a w la k nie dow ierzał m e try k o m w pisów g im n a­

z ju m elbląskiego, gdzie pod d atą 9 grudnia, za czasów re k to ra Joachim a

P astoriusa, fig u ru je w pis do k la s y III: Ja n a F ry d e r y k a D oenhoffa, w oje-

wodzica pomorskiego. S kom entow ał to jako, praw dopodobnie, om yłkę 8.

Nie dow ierzali pam iętnikow i A lbrech ta S tanisław a Radziw iłła A dam

P rzy b o ś i R om an Żelewski. Radziw iłł znał doskonale dw ór W ładysław a

IV, a także G erard a D oenhoffa i jego rodzinę. B ył bow iem D oenhoff w

ty m czasie m arszałk iem królow ej i baw ił z rodziną na dw orze, w W ar­

szawie. W sierp n iu 1647 r. opisuje Radziw iłł śm ierć królewicza, Z ygm un­

ta K azim ierza: „W szyscy mówili, że królew icz zaraził się od synów w o­

jew ody pomorskiego, k tó r y c h odwiedził w chorobie dla ro z ry w k i” . K o­

m e n ta to rz y pam iętn ik a doszli do przekonania, iż chodzi o J a n a i A dam a

Działyńskich, synów w ojew o d y pom orskiego Paw ła, zm arłego w 1643 r.9

*

*

*

G e ra rd D oenhoff (1589— 1648) był synem inflantczyika, G erarda, w o­

jew o d y donpackiego i M ałgorzaty Zw eiffen 10. On i jego trzej bracia (H er­

m a n poległ w m łodzieńczym w ieku pod Cecorą) związali sw oje życie

z Rzeczpospolitą

u .

D oceniony i n agradzany, był G e ra rd m.in. ekonom em

m alborskim , p o dskarbim ziem pruskich, w ojew odą pom orskim i m arszał­

k ie m dw oru królow ej. W 1635 r. otrzy m ał od cesarza F e rd y n a n d a ty tu ł

hrabiego. Pierw szą jego żoną, poślubioną w 1629 r., była 33-letnia w dow a

po D ym itrze W ejherze, K a ta rz y n a z B nina Opalińska. U rodziła m u dwie

córki: K a ta rz y n ę Jad w ig ę i K o n stancję 12. K a ta rz y n a um iera w lu ty m 1635

7 T . Ż y c h l i ń s k i , o p . c i t . , s . 39, n a d a j e m u i m i ę A l b r y c h t F r y d e r y k i n a z y w a g o s t a r s z y m s y n e m G e r a r d a . 8 M . P a w l a k , D z i e j e G i m n a z j u m e l b l ą s k i e g o w l a t a c h 1535—1772, O l s z t y n 1972, s . 94. 9 A l b r y c h t S t a n i s ł a w R a d z i w i ł ł , P a m i ę t n i k o d z i e j a c h г о P o l s c e , p r z e ł o ż y l i i o p r a c o w a l i A d a m P r z y b o ś i R o m a n Ż e l e w s k i . T . 3: 1647— 1656, W a r s z a w a 1980, s . 47; p o r . W . D w o r z a c z e k , o p . c i t . , t a b l . 116. 10 W . C z a p l i ń s k i , D e n h o f f G e r a r d , P S B , o p . c i t . , s s . 109— 110: E . K o t a r s k i , J a n E p t s c o p l u s 1 j e g o b i o g r a f i a G e r a r d a D e n h o f f a , R o c z n i k G d a ń s k i , 1979, t . 39, z . 1, s s . 189— 191; T . O r a c k i , D e n h o f f G e r a r d , S l o u m l k b i o g r a f i c z n y ’W a r m i i , P r u s K s i ą ż ę c y c h i z i e m i m a l b o r s k t e j o d p o ł o w y X V d o k o ń c a X V I I I w . , t. 1, O l s z t y n 1984, s. 45. 11 B r a ć m i G e r a r d a b y l i H e r m a n , p o l e g ł y w m ł o d z i e ń c z y m w i e k u p o d C e c o r ą , K a s p e r , w o ­ j e w o d a s i e r a d z k i i E r n e s t M a g n u s , d y p l o m a t a d o r o k o w a ń z e S z w e d a m i , w o j e w o d a p a r n a w s k i , P o r . t a k ż e

w.

-roku, a w sierpniu tegoż ro k u staro stw o kościerzyńskie, k tó re po D y m i­

trze W ejherze w raz

z

dru g im m ałżonkiem dzierżyła, przechodzi w yłącz­

nie n a G erard a 13. D wa i pół ro k u później, 23 sierp n ia 1637, zaw iera on

związek m ałżeń sk i z Sybillą M ałgorzatą (1620— 1657), có rką J a n a C h ry ­

stiana, księcia brzesko-legnickdego z piastow skiej linii śląskiej i D oroty

Sybilli, córki Ja n a Jerzego elek to ra bran d en b u rsk ieg o 14.

G erard D oenhoff był kalw inem . Jego n a d w o rn y m kazno d zieją i d u ­

ch o w n y m przew odnikiem rodziny był pastor innow ierca, J a n Episcopius.

Dzięki niem u, m a m y w m ia rę do k ład n e d a n e (z w y ją tk ie m d a t u ro ­

dzin), co do liczby i kolejności potom stw a G e ra rd a z jego dw óch m a ł­

żeństw. Dzieci z pierwszego m ałżeń stw a zastały tu już w ym ienione.

0 d ru g im potom stw ie Episcopius ta k m ów i: „

upodobaw szy sobie w

stan m ałżeński Jaśn ie Oświeconą J e j Mość Sybillę M ałgorzatę, brzeską

1 lignicką księżnę, z k tó r ą żyjąc 11 lat w w ielki także zgodzie i u p rz e j­

m ej miłości, spłodził za błogosław ieństw em B ożym pięcioro dziatek, trzech

synów i dw ie córki, z k tó ry c h n a js ta rs z y P a n J a n G e ra rd ośm tylk o p rze­

żyw szy godzin um arł, P a n a W ładysław a i P a n a J a n a F re d y r y k a chow a

jeszcze Bóg na ty m ś w i e c i e

. Córkę starszą, J e j Mość P a n n ę Sybillę,

chow a tak że Bóg jeszcze na ty m świecie, m łodsza zaś P a n n a M a ry ja n n a

czte ry lata pożyw szy miłego rodziciela do P a n a Boga u p r z e d z i ł a

” lä.

Pom ocna w ustalen iu w ieku synów G e ra rd a jest mow a g ra tu la c y jn a

E v e rh a rd a W assenberga w y d ru k o w a n a pod koniec r. 1640 w oficynie

H unefeld a w G dańsku. W assenberg (1610— 1668) p rz y b y ł do P olski z p ie r­

wszą m ałżonką W ładysław a IV, Cecylią R enatą. Około 1645 r. opuścił

P o l s k ę 16. U sługi sw oje kiero w ał przede w szystk im w stro n ę G e ra rd a

D oenhoffa. W spom niany p a n e g iry k nie jest jego pierw szą p u b lik a c ją po­

św ięconą rodzinie D oenhoffa. P o w y m ien ien iu w szystkich godności, jakie

wówczas ekonom m alb o rsk i piastow ał, w spom ina, iż t e n jest jego „N aj­

czcigodniejszym m ecenasem ” . W yjaśnia pow ód sw oich g ratulacji. J e s t

n im chrzest drugiego potom ka męskiego „z N ajjaśniejszej S ybilli księżnej

t a r s k i e g o n a s . 198 p r z e d r u k o w a n e j m o w y E p i s c o p i u s a c z y t a m y : ---z J a ś n i e W i e l m o ż n ą P a n i ą J e j M c ią P a n i ą K a t a r z y n ą z B n i n a W e j h e r o w ą , p o z o s t a ł ą w d o w ą p o s ł . p . J a ś n i e W i e l m o ż n y m P a n u J e g o M c i P a n u D y m i t r z e W e j h e r z e , k a s z t e l a n i e g d a ń s k i m , z k t ó r ą w m i ł y m ż y j ą c p o k o j u i w w i e l k i e j m a ł ż e ń s k i e j m i ł o ś c i s p ł o d z i ł z a b ł o g o s ł a w i e ń s t w e m b o ż y m d w i e c ó r k i , z k t ó r y c h s t a r s z a j e s t J a ś n i e W i e l m o ż n a J e j M o ś ć P a n i K a t a r z y n a J a d w i g a W e j h e r o w a , p o m o r s k a d z i ­ s i e j s z a w o j e w o d z i n a , m ł o d s z a z a ś , J a ś n i e W i e l m o ż n a J e j M o ś ć P a n n a K o n s t a n c y j a , p o m o r s k a w o j e w o d z i a n k a . 13 P . C z a p i e w s k i , S e n a t o r o w i e ś w i e c c y , p o d s k a r b o w i e i s t a r o s t o w i e P r u s K r ó l e w s k i c h 1454— 1772, T o r u ń 1921, s . 112; E p i s c o p i u s o k r e ś l a o k r e s w d o w i e ń s t w a G e r a r d a n a d w a i p ó ł r o k u : E . K o t a r s k i , o p . c i t . , s . 199. 14 W . D w o r z a c z e k , o p . c i t . , t a b l . 7. 15 E . K o t a r s k i , o p . c i t . , s . 199; p o r . r ó w n i e ż s . 200. E p i s c o p i u s w y m i e n i a n i e s p o d z i e w a n ą t r w a j ą c ą o d k i l k u l a t c h o r o b ą G e r a r d a . J e g o z d a n i e m n i e s ł u ż y ł m u k l i m a t w W a r s z a w i e , g d z i e p r z e z 2 l a t a j a k o m a r s z a ł e k k r ó l o w e j m u s i a ł p r z e b y w a ć . W s p o m i n a o j e g o l e c z e n i u s ią w o d a m i w J e l e n i e j G ó r z e d o k ą d n a k u r a c j ą j e ż d ź i ł . 16 K . E s t r e i c h e r , o p . c i t . , c z . 3, t. 21, K r a k ó w 1938, s . 233.

292

K a m ila W r ó b le w s k a

b rzeskiej” , k tó ry odbył się 30 g ru d n ia 1640 r. Mowa g ra tu la c y jn a jest po­

d a ru n k ie m now orocznym I7.

Mimo ta k ch ara k te ry sty c z n y c h dla baroku dygresji, zaw iera ona spo­

ro k o n k retn eg o m a te ria łu biograficznego, zarów no co do G erarda, jak

i jego braci H erm ana, E rn esta M agnusa i K aspra. Czci nade w szystko a u ­

to r W ładysław a IV, k tó r y zechciał być c h rzestn y m ojcem i użyczył swo­

jego im ienia pierw orodnem u. P ierw o ro d n em u , zapew ne w sensie k o n ty ­

n u a to ra rodu. Nie w spom ina nic bow iem W assenberg o pierw szym synu

Sybilli i G erarda, Jan ie G erardzie. Mimo iż chrzczono drugiego syna, jak

w iem y J a n a F ry d e ry k a , im ię jego w m ow ie g ra tu la c y jn e j nie zostaje w y ­

m ienione. P rzy to czm y fra g m e n ty

C o n g r a t u l a t i o P a n e g i r i c a :

„Zaiste, n aw et

H erkulesow i nie zdarzyło się to, co przypadło N ajjaśniejsezm u dom ow i

T w ojem u. Albow iem , po raz drugi, n o w y m p o to m stw em ró d Doenhoffów

jaśnieje. T y m sam y m K olu m n a Rzeczypospolitej P olski doznaje um oc­

nienia --- ” . N ajistotniejsze są frazy końcow e paneg iry k u : ,,

Nie

przem inie bez pam ięci Twój pierw orodny, n arodzony z księżnej, a zw ią­

zan y z k ró le m W ładysław em , k tó reg o imię ze czcią nosi, a k tó reg o dzięki

specjalnej łasce K ró l ze św iętego źródła p rzyjąć zechciał. Z arów no sy­

no w i n a zw an em u W ładysław em , ja k i całej N ajjaśniejszej rodzinie Tw ojej

niech zawsze sp rzy ja łaska k ró lew ska. W sposób zaś szczególny N arodzo­

ne m u W ładysław ow i Doenhoffowi. Niech ta ładka dla Ciebie i Twoich

potom ków w przyszłych pokoleniach będzie zachow ana. D odał Ci już bo­

w iem Bóg (co oby było szczęśliwe dla N ajjaśniejszego D om u Twego) d r u ­

gie dziecię, drugiego p o to m k a płci m ęskiej z księżnej, N ajjaśniejszej M ał­

żonki Twojej, z k rw i piastow skiej k rólów polskich i dom u elektora b ra n ­

denburskiego, spokrew nionej praw ie ze w szystkim i k siążętam i chrześci­

jańskim i. A by jaśn iał nie tylko m ę s tw e m Ojca, lecz także krw ią. Matki.

N iech d arzy Cię obfitością N ajjaśn iejszy hrab io Boski M ajestat. A by ta

p o tró jn a n a w ieki droga D oenhoffów coraz bardziej się um acniała. A lbo­

w ie m um acnianie rodu ty m sposobem jest najpew niejsze, gdyż p o tró jn a

lina tr u d n o p ę k a

” 1S.

W 1654 r. Jo ach im P astorius, d y re k to r i w ykładow ca g im n azju m el­

bląskiego w latach 1652— 1654 sw ój podręcznik historii dla dobrze uro ­

dzonych paniczów , uczniów tegoż g im n a z ju m dedykow ał: W ładysław ow i

i Jan o w i F ry d e ry k o w i Doenhoffom , w ojew odzicom pom orskim , oraz W ła­

dysław ow i G uldensternow i, K azim ierzow i Teodorow i G oray G oraiskiem u,

Bogusław ow i z P oto k a P o tockiem u i K rzysztofow i z Lachowic Sieniucie 19.

J a n F ry d e r y k D oenhoff uczęszczał w 1652 r. do te j sam ej k lasy tr z e ­

ciej w raz z W ładysław em K azim ierzem G ulden stern em . Teodor G oraiski

zaś do klasy czw artej. K rzysztof S ien iu ta został uczniem szóstej k lasy te ­

goż g im n azju m w 1651 r .20 W m e try k a c h uczniów g im n a z ju m b ra k u je

w pisów dotyczących W ładysław a D oenhoffa i B ogusław a Potockiego. W ie­

m y z p u blikacji P aw lak a, iż nie w szyscy uczniow ie g im n a z ju m b y li fo r­

m alnie zarejestrow ani. Uczęszczali do te j szkoły krótko, następ n ie w ędro­

w ali do inn y ch uczelni

S!.

W ładysław D oenhoff urodzony w 1639 r. zginął w bitw ie p od P a r k a ­

nam i, 7 p aźd ziernika 1683 r. Ta tragiczna śm ierć znalazła w y ra z w w ielu

w spom nieniach z ta m ty c h czasów, taikże w listach k ró la J a n a III Sobies­

kiego do ż o n y 22. Z astanaw iając się n a d pow odam i k lęsk i D oenhoffa, J a n

294

K a m ila W r ó b le w s k a

C hryzostom P asek w ypow iedział w sw oim p a m iętan ik u m.in. ta k ie zda­

nie: „

Był też w ojew oda pom orski ciężko tłu s ty i kom pozycją po­

dobny do k ró la ” 23. 6 m arca 1684 r. odbyły się na Ja s n e j Górze, w Często­

chowie,

u r o c z y s t o ś c i

żałobne zw iązane z pogrzebem w ojew ody pom orskie­

go. B yła to ty p o w a „Pom pa F u n e b ris ” . Mowę żałobną, liczącą k ilkadzie­

siąt stron, wygłosił pau lin o. A m broży Nieszporkowicz. W ydano ją w ty m

s am y m roku, w K rakow ie. D edykow ana została k u zynow i W ładysław a,

opatow i W itow a i kanonikow i krakow skiem u, Je rz e m u A lbrechtow i D oen-

h offow i 24 Wiele uw agi poświęcił a u to r rozległej rodzinie Doenhoffów, ich

w ysokiej pozycji i w ielk im zasługom. Mówił o m atce bohatera, k tó re j ród

w yw odzi się od P iasta, pierwszego księcia Polski. Iż od ty ch św iętych

k rólów i książąt polskich Boska w ola i los d ały m atk ę p rzesław n em u W ła­

dysław ow i Doenhoffowi. W spom inał też, że po błędach obcej religii n a ­

w rócił się W ładysław n a w ia rę katolicką. Nie pow iedział jednak, kiedy

to się stało. W spom inając młodość W ładysław a, m ów ił też o jego nauce

poza g ranicam i k r a ju 25.

W espazjan K ochowski, siedem nastow ieczny piew ca ch w ały J a n a III

Sobieskiego, u p am iętn ił rów nież w ojew odę pomorskiego:

„I w as choć w k ró tk ie j nie zamilczę mowie,

O k tó r y c h trzeba, by w ieki pom niały

Poko św ia t św iatem : K oro n n i wodzowie.

Z cnym Jabłonow skim , Sieniaw ski w spaniały,

Z k rak o w sk im bełzki, nuż wojewodowie,

lu belski z nim iż, także D enhoff stały.

A te n znać daje od r ą k poganina

D enhoffom ginąć iże nie n o w in a ” 26.

23 J a n C h r y z o s t o m P a s e k . P a m i ę t n i k i , w s t ę p e m i o b j a ś n i e n i a m i o p a t r z y ł W . C z a p l i ń s k i , W r o c ł a w 1979, s . 548. W l i t e r a t u r z e d o t y c z ą c e j w o j e w o d y p o m o r s k i e g o , z n a j d u j e m y , n i e k i e d y w o p a r c i u o p a m i ę t n i k i P a s k a , s u g e s t i e , i ż W ł a d y s ł a w D o e n h o f f p o d o b n y b y ł d o J a n a I II. J e s t t o n i e p o r o z u m i e n i e , b o w i e m p a m i ę t n i k a r z m ó w i o k o m p o z y c j i p o s t a c i ( n a d m i e r n a t u s z a ) , a n i e o p o d o b i e ń s t w i e r y s ó w . 24 S a c r a I l l u s t r i s s i m a e a c I n c l y t i s s i m a e D o n h o f f i a n a e D o m u s , R e l i g i o n i , F o r t i t u d i n i , V i c t o ­ r i a e , G l o r i a e . E x A p r o G e n t i l i t i o V i c t i m a i n i l h i s t r i s s i m o , e t E x c e l l e n t i s s i m o D o m i n o D . V l a - d i s l a o D o n h o f f , P a l a t i n o P o m e r a n i a e , P o s t V i e n e n s e s V i c t o r i a s i n A u s t r i a , a d C a n n a s S t r i g o - n ie n s e s i n P a n n o n i a C o n t r a T y r a n n o s O r i e n t i s H e r o a F o r t i t u d i n i , u s q ; a d s u p e r m u m S a n g u i n i s , V l t a e g ; L i b a m e m P u g n a n t e ; D u m i l l i A n n o 1684 d i e 6 M a r t i j , I n C l a r i M o n t i s C z ę s t o c h o u v i e n - s l s B a s i l i c a , F r a t r u m O r d i n i s S . P a u l i P r i m i E r e m i t a e F u n e b r i s H o n o r p e r s o l u e r e t u r , I b i d e m q ; i n A u g u s t o D o n h o f f l a n a e D o m u s S a c e l l o i l l i u s c o r p o r i s E x q u i a e c o n d i r e n t u r . E x h i b i t a . S u p e r i o ­ r u m P e r m i s s u , P e r F r a t r e m A m b r o s i u m N i e s z p o r k o w i t z O r d i n i s S . P a u l i P r i m i E r e m i t i P r o t e s - s u m , C r a c o v i a e 1684, B J , S D , 14187 I I I , k . 1; A . B o n i e c k i , o p . c i t . , j a k o m i e j s c e s p o c z y n k u W ł a ­ d y s ł a w a D o e n h o f f a o k r e ś l a k o ś c i ó ł k a r m e l i t ó w w G d a ń s k u , g d z i e t e ż m i a ł m i e ć p o m n i k n a g r o ­ b n y . S u g e s t i e t e s ą w p e w n y m s e n s i e s ł u s z n e . Z w ł o k i D o e n h o f f a , z a n i m d o s z ł o d o u r o c z y s t e g o p o g r z e b u n a J a s n e j G ó r z e , m o g ł y p r z e z k i l k a m i e s i ę c y s p o c z y w a ć u k a r m e l i t ó w w G d a ń s k u . 25 S a c r a I l l u s t r i s s i m a e , к . 16: „ K i e d y w y k s z t a ł c e n i e s w o j e z a g r a n i c ą z n a j w y ż s z ą p o ­ c h w a ł ą u k o ń c z y ł e ś , d o b r o n i i w o j n y p r z e n i o s ł e ś z a p a ł g o r l i w e g o d u c h a ” . W m o w i e a u t o r p o d k r e ś l a r ó w n i e ż w y s o k i e u r o d z e n i e W ł a d y s ł a w a D o e n h o f f a z e s t r o n y m a t k i S y b i l l i M a ł g o ­ r z a t y , w k t ó r e j p ł y n ę ł a p i a s t o w s k a k r e w k s i ą ż ę c a i k r ó l e w s k a . 26 W . K o c h o w s k i , D z i e ł o B o s k i e , a l b o P i e ś n i W i e d n i a w y b a w i o n e g o l i n s z y c h t r a n s a k c y j e j

J a n F ry d e r y k D oenhoff p rz e ją ł w 1658 r. od W ładysław a starostw o

lucyńdkie. Z m arł w 1660 r . 27