Powierski, Jan
W sprawie narzędzia ornego Prusów
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 3-44
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
JA N P O W IE R S K I
W SPRAWIE NARZĘDZIA ORNEGO PRUSÓW
J ed n y m z n a jw a żn iejszy ch zadań h isto rio g ra fii P ru só w je st bad anie ich g łó w n eg o zajęcia pro d u k cy jn eg o — ro ln ictw a . W tý m za k resie na p ierw sze m iejsce w y su w a się sp raw a p o d sta w o w eg o narzęd zia roln icze go, jak im jest n ie w ą tp liw ie n arzęd zie orne. W p racy p o św ięco n ej u stro jo w i czy n szo w em u P ru s K rzy ża ck ic h M ax T oep p en u zasad n iał, że w prze c iw ie ń s tw ie do u ży w a n eg o tu p rzez N iem có w pługa, u P o la k ó w i P ru sów w y s tę p u je źród łow o p ośw iad czon e rad io (niem . H a k en , lac. uncus). N a zw ę radla n osiła tak że jed n ostk a gospodarcza, w k tórej u p raw ian o z iem ię p rzy p om ocy te g o narzędzia 1. L otar W eber w y m ie n ia narzędzia, u ży w a n e w okresie krzyżackim : p łu g z poch od zen ia n iem ieck i, p olsk ie radio, p r u s k o -ło te ..s k ą soch ę i n ie o k reślon ą b liżej p rzez n ieg o no rci e lub n o r g e 2. T en ostatn i term in, w y s tę p u ją c y też w form ach n or gel, n o r -
gele isen , ję zy k o zn a w cy u z n a li za b a lty jsk i (pruski), stw ierd za ją c, że o d
n o si się on do lem iesza lub całego narzędzia orn ego 3. A u g u st B iele n ste in om aw iając ło te w sk ie narzęd zia w sp om in a u ży w a n ie p rzez P ru só w pługa, uznając g i za n arzędzie, p rzejęte od k o lo n istó w n iem ieck ich w X III w i e k u 4. N iem ieck a h isto rio g ra fia sto su n k ó w agrarn ych w P ru sach od k oń ca X IX w ie k u w zasad zie n ie in tereso w a ła się sa m y m n arzęd ziem ornym , a czk o lw iek dużo m iejsca zajm ow ała w n ie j sp raw a radia jako
1 M. T o e p p e n , D ie Z in s -V e r fa s s u n g P r e u ss e n s u n te r d e r H e r r s c h a ft des D e u tsc h e n O rd e n s, Z e its c h rift f ü r P re u s s is c h e G e sc h ic h te u. L a n d e s k u n d e , B d. 4,
1867, s. 5.
2 L. W e b e r , P r e u ss e n v o r 500 J a h re n in c u ltu r h is to r is c h e r , s ta tis tisc h e r
u n d m ilitä r is c h e r B e z ie h u n g n e b s t S p e c ia l-G e o g ra p h ie , D a n zig 1878, ss. 240—243.
8 W. P i e r s o n , L itta u is c h e A e q u iv a le n te f ü r a ltp r e u ss isc h e W ö r te r, A ltp re u - ssisch e M o n a ts s c h rift, B d. 7, 1870, ss. 577— 602; te n ż e, A ltp r e u s s is c h e r W ö r te r
sch a tz, B e rlin 1875; G. H . F. N e s s e l m a n n , F o r s c h u n g e n a u f d e m G e b ie te d e r p r e u s sisc h e n S p ra c h e , A ltp re u s s is c h e M o n a ts s c h rift, B d. 8, 1871, ss. 59— 78; te n ż e, T h e s a u ru s lin g u a e P ru ssic a e , B e r lin 1873, s. 114; H . F r i s c h b i e r , P r e u ss is c h e s W ö r te rb u c h . O s t- u n d W e s tp r e u s s is c h e P r o v in z ia lis m e n i n a lp h a b e tis c h e r F olge, B d. 2,
B e rlin 1883, ss. 101— 102.
1 A . B i e l e n s t e i n , D ie H o lz b a u te n u n d H o lz g e r ä te d e r L e tte n . E in B e itra g
z u r E tn o g ra p h ie , C u ltu r g e s c h ic h te u n d A rc h a eo lo g ie d e r V ö l k e r R u s s la n d s im W e s tg e b ie t, T. 2, P e tr o g r a d 1918, s. 470.
4 J A N P O W I E R S K I
jed n o stk i gospodarczej i n a stęp n ie jed n ostk i m iary p o w ie r z c h n i5. R ów n ie z a w ężo n y b y ł zakres b a d a w czy prac o sa d n ic z y c h c. N iek ied y ty lk o m argin esow o w sp om ina się o u ży w a n iu radła przez P ru só w do up raw y roli, jak jest to na p rzyk ład w pracy H ansa i G ertru d y M orten sen ów 7 i w n iek tó r y ch in n ych . U b oczn ie ty lk o n a w ią z y w a li do n arzęd zia orn e go P ru só w etn ografow ie, jak E m il Schn ip p el, k tó ry bez żadnego uza sad nien ia stw ierd ził, że ty p o w a dla Prus W schodnich w X IX w iek u socha tzw . pruska b y ła id en ty czn a z rad łem (Hacken) w y stęp u ją c y m w źródłach k rzyżack ich , a w ięc także u P ru só w 8. N ato m ia st p olsk i etn o graf K azim ierz M oszyńsk i dow iódł, że socha w y k sz ta łc iła się na z ie m iach sło w ia ń sk ich z r a d ła 9, skąd m ożna by sądzić, że tak że u lu d ów b a łty jsk ich p ie rw o tn y m n arzęd ziem orn ym b y ło radło. A rch eo lo g W il h e lm G aerte zapoznał czy te ln ik ó w z narzęd ziem z rogu jelen ia z osad y
p alow ej znad Jeziora J a g ielsk ie g o (Zedm ar) w pow . w ęg o rzew sk im ,
d a to w a n y m przez n ieg o na okres n e o litu 10. N arzęd zie to u znan o p ocząt k o w o za radło. Zgadza się z tą op in ią ró w n ie ż polsk i etn o g ra f Jan F a lk o w sk i n , k tó ry ponadto w sw ej pracy o narzęd ziach ty p u r y lc o w e go uk azał dok ład n ie zasięg ró żn y ch ty p ó w ty c h n arzęd zi w X IX w iek u . W y b itn y h isto ry k lu d ó w b a łty jsk ic h H en ry k Ł o w m ia ń sk i p od sta w ow ą jed n ostk ę gospodarczą P ru só w ok reślał p olsk ą n a z w ą — r a d ło ,12 a m im o p e w n y ch w ą tp liw o ści u znał także za radło n arzęd zie orn e p le m ion b a łty jsk ich , p rzyjm u jąc, iż socha ro zp rzestrzen iała się u n ich od
w s c h o d u 13. W p racy p ośw ięcon ej etn o g ra fii d a w n y ch P ru só w Adam
Fisch er uw ażał, że p o słu g iw a li się oni p łu giem , soch ą i radłem , a w sp o m niane norcie b y ły odm ianą radła 14. A lfr ed S z e lin sk y — je d y n y z h isto
6 P o r. n p . H. P 1 e h n, Z u r G e sc h ic h te d e r A g r a r v e r ja s s u n g v o n O st- u n d W e s tp re u s se n , F o rsc h u n g e n z u r B ra n d e n b u r g is c h e n u n d P re u s s is c h e n G e sc h ic h te , Bd. 17, 1904, ss. 42— 466; E. E n g e l b r e c h t , D ie A g r a r v e r fa s s u n g d e s E r m la n - d es u n d ih re h is to risc h e E n t w ic k lu n g , M ü n c h e n u. L e ip z ig 1913; E, W i l k e , D ie U rsa c h en d e r p r e u s sisc h e n B a u e r n - u n d B ü r g e r u n r u h e n 1525 m i t S tu d ie n z u r o s tp re u s sis c h e n A g r a r g e s c h ic h te d e r O rd e n s ze it, A ltp re u s s is c h e F o rsc h u n g e n , J g . 7, 1930, ss. 33— 81, 181— 192. 6 C. K r o l l m a n n , Z u r B e s ie d lu n g sg e s c h ic h te u n d N a tio n a litä te n m is c h u n g in d e n K o m tu r e ie n C h ris tb u r g , O stero d e u n d E lb in g , Z e its c h r ift des W e s tp re u s s i-
sch e n G e sc h ic h tsv e re in s , H. 64, 1923, ss. 3— 41; K . K a s i s к е, D ie S ie d lu n g s tä
t i g k e it d e s D e u ts c h e n O rd e n s in ö s tlic h e n P r e u ss e n b is z u m J a h r e 1410, K ö n ig s b e rg
i. P r e u s s e n 1934; і in .
7 H .u.G . M o r t e n s e n , D ie B e sie d lu n g des n o r d ö stlic h e n O stp re u ss e n s b is
z u m B e g in n d es 17. J a h r h u n d e r ts , T. 1, L e ip z ig 1937. ss. 95— 97. 8 E. S c h n i p p e l , A u s g e w ä h lte K a p ite l z u r V o l k s k u n d e v o n O s t- u n d W e s tp re u s se n . B e itr ä g e z u e in e r v e r g le ic h e n d e n V o l k s k u n d e , R e ih e 2, K ö n ig s b e rg 1027, ss. 83—84. 9 K . M o s z y ń s k i , K u ltu r a lu d o w a S ło w ia n , cz. 1, K r a k ó w 1929, s. 175. 10 W. G a e r t e , U rg e sc h ic h te O stp re u ss e n s, K ö n ig s b e rg 1929, ss. 54— 55. 11 J . F a l k o w s k i , N a rz ę d zia r o ln ic ze ty p u rylc o w e g o . S tu d iu m p a le o e tn o - lo g iczn e, L w ó w 1931, s. 29. 12 H. Ł o w m i a ń s k i , S tu d ia n a d p o c zą tk a m i s p o łe c z e ń s tw a i p a ń s tw a lite w s k ie g o , t. 1, W iln o 1931, ss. 185— 200. 13 Ib id e m , ss. 219— 221. B a rd z ie j je d n o z n a c z n ie za ra d łe m w w y p a d k u P ru s ó w o p o w ia d a się te n ż e, P r u s y p o g a ń skie , T o r u ń 1935, s. 41. 14 A. F i s c h e r , E tn o g ra fia d a w n y c h P r u s ó w , G d y n ia 1937, ss. 9— 10.
W S P R A W I E N A R Z Ę D Z I A O R N E G O P R U S Ó W 5
r y k ó w n iem ieck ich , k tó ry n a rzęd ziom r o ln iczy m na te re n ie P ru s po ś w ię c ił całą p ow ażn ą rozp raw ę — u zn a w a ł radło za n arzęd zie orne d aw n y ch P ru sów , a ro zp o w szech n ien ie so ch y id e n ty fik o w a n ej z n or cie —
■norge ze źród eł p iętn a sto w ieczn y ch , łą cz y ł z k olon izacją p ogran iczn ych
p u szcz pru sk ich przez osa d n ik ó w lite w s k ic h 15.
D o sp ra w y ro g o w eg o narzęd zia znad Jeziora J a g ielsk ie g o p ow rócił H einz K othe. D o szed ł on do w n iosk u , że n arzęd zie to n ie b y ło p ry m i ty w n y m nadłem , lec z kopaczką bruzdow ą. D a tu je je ta k że na okres n ieco p ó źn iejszy , a m ia n o w ic ie na w c ze sn y okres ep ok i brązu 16.
W ładim ir P aszu to, p u blik u jąc po raz p ierw szy o d k ry te p rzez F rid ę G u riew icz w G ra cziew ce na S a m b ii żela zn e ostrze n arzęd zia ornego, o k r e ślił je jako sośnik, c zy li część soch y, u w ażając zn alezisk o za dow ód w y so k ieg o ro zw o ju ro ln ictw a P ru sów . N arzęd zie to d a tu je się na X — X I w iek 17. R ó w n ież h isto r y c y lite w s c y zn a lezisk o z G racziew k i uzn ali za n aróg so ch y i w ra z z lite w s k ą n a zw ą tej części n arzęd zia (noragas) p rzy ję li za dow ód u p o w szech n ien ia so c h y na L itw ie, p ie rw o tn ie w form ie w y k o n a n ej z ro g u 18. W ładim ir P a szu to pon adto już w c ze śn iej p rzy jm o
w a ł ro zp o w szech n ien ie w śró d lu d ó w b a łty jsk ic h płu ga p rzed w ie k iem X V 19. F rida G u riew icz o k reśliła o d k ry te przez sie b ie ostrze n arzęd zia ornego jako le m ie s z 20.
S te fa n C h m ielew sk i zajął się w k ilk u a rty k u ła ch zach od n im za się g iem soch y, w ty m rów n ież na te re n ie P ru s. D o szed ł on do n a stęp u ją
cego w n iosk u : socha d w u p o lico w a w y k sz ta łc iła się na te re n ie ziem
w sch o d n io sło w ia ń sk ich (na B iałorusi?), sk ąd w raz z zap rzęgiem pary w o łó w ro zp rzestrzen iała się w ciągu X V I w ie k u na północ, na teren e tn iczn ej L itw y i na zachód, n a w sch o d n ie M azow sze, a n a stęp n ie ta k że na obszar P ru s W schod nich , gd zie w y s tę p u je w X V III w ieku. N atom iast n arzęd zie z tere n u P ru s sp o ty k a n e w źród łach X V — X V I w ie k u pod n azw ą n o r g e jego zd an iem oznacza p r y m ity w n ą form ę so ch y ło p a tk o w ej, zw an ą n a stęp n ie ta k że stagu tą, będącą n arzęd ziem d a w n y c h P r u sów . N a rzęd zie to ok reślan o w źród łach k rzyżack ich id e n ty c z n ie jak 15 A. S z e l i n s k y , G e sc h ic h te d e r A n w e n d u n g la n d w ir ts c h a ftlic h e n G e rä te u n d M a s c h in e n i n d e r o s tp r e u s s is c h e n L a n d w ir ts c h a ft, L a n d w irt s c h a ftlic h e J a h r
b ü c h e r, Z e its c h rift f ü r w is s e n s c h a ftlic h e L a n d w ir t s c h a f t, Jg . 86, 1938, ss. 898— 700. 10 H . K o t h e , V ö l k e r k u n d lic h e s z u r F ra g e d e r n e o lith is c h e n A n b a u fo r m e n in E u ro p a , E th n o g ra p h is c h — A rc h ä o lo g isc h e F o rsc h u n g e n , J g . 1, 1953, ss. 28— 73 i s. 88, ry c . 10; c y t. z a Z. P o d w i ń s k ą , T e c h n ik a u p r a w y r o li w P o ls c e ś r e d n io w ie c z n e j, W ro c ła w 1962, ss. 55— 57. 17 V. T ,P a š u t o, P o m e z a n ija . „ P o m e z a n sk a ja p r a v d a '* к а к is to rič e s k íj is to č n tk iz u č e m ja o b š č e s tv e n n o g o i p o litic e sk o g o s tr o ja P o m e z a n ii X I I I —X I V v v., M o sk v a 1955, s. 12 i ris . 1 n a s. 13; p o r. te n ż e, O b ra z o v a n ie lito v s k o g o g o s u d a rs tv a , M o sk v a 1959, ss. 89 i 251. 18 J . J u r g i n i s, Z e m le d e lie i te c h n ik a s e ľ s k o g o c h o z ja j s tv a L i t v y v X I I I — X V v v ., T r u d y A k a d e m ii N a u k L ito v . S S R , se r. A , t. 1, 1955, s. 61. 19 V.T. P a š u t o, C h o z ja js tv o i te c h n ik a s r e d n e v e k o v o j L i t v y , V o p ro sy Is to - rii, 1947, n r 8, ss. 77— 78.
20 F. D. G u r e v i č, I z is to r ii ju g o - v o s to č n o j P r ib a ltik i v I ty s j a č e le tii n.e. (po m a te r ia la m K a lin in g r a d s k o j o b la sti), w : D r e v n o s ti s e v e ro z á p a d n ý c h o b la ste j R S F S R v ty s j a č e le tii n.e., M a te r ia ły i is s le d o v a n ija po a rc h e o lo g ii S S S R , n r 76, M o s
6 J A N P O W I E R S K I
radło (Haken), a ty lk o w n ie liczn y ch przypadkach pisarze u ż y li n azw y u ży w a n ej przez lu d n ość au toch ton iczną 21. T ak w ięc S. C h m ielew sk i opo w ied zia ł się rów n ież za u ż y w a n iem p rzez P ru só w n ie radła, lecz p ry m i ty w n ej sochy.
In ne stan ow isk o zajął W alter K uhn, h isto r y k n iem ieck i, k tó ry w sk a zując na id en ty czn o ść p olsk iego i pru sk iego narzęd zia ornego (H aken ) u znaje je ty m sa m y m za radło, podczas g d y w p ro w a d z en ie na teren ie
P ru s p łu ga w ią że z k olon izacją niem ieck ą. N o r g e jest jego zdaniem
pruską nazw ą radła 22.
Zofia P od w iń sk a w p racy o tech n ice u p ra w y roli w P o ls c e śred n io
w ieczn ej u w zg lęd n iła szerok o m ateriał źród łow y, d o ty czą cy n arzęd zi
ro ln y ch z teren u p ra w ie całej Europy, p od su m ow u jąc ta k że d o ty ch cza so w e badania. Z p u nk tu w id zen ia ro ln ictw a P ru s w a ż n e jest jej u s ta le nie, że w sp o m n ia n e już n arzęd zie rogow e znad Jeziora J a g ielsk ieg o jest form ą p rzejściow ą m ięd zy kopaczką bruzdow ą a p r y m ity w n y m rad łem 23. Isto tn e zn aczen ie m a od k rycie datow an ego na II— III w ie k n.e. zespołu narzędzi ro ln iczy ch w ra z z radlicą, którą J e rz y A n to n iew icz u zn ał za część p rostego radła p łozow ego, sto su n k o w o m ało w y d a jn eg o , ty m n ie m n iej sta n o w ią ceg o św ia d ec tw o istn ie n ia u J a ćw ięg ó w u p ra w y sp rzężaj- nej już w o k resie r z y m s k im 24.
P e w n e znaczen ie dla badań nad p rzeszłością roln ictw a w P ru sach m oże m ieć praca Iren y J u d y ck iej o sło w n ic tw ie , od n oszącym się do u p raw y roli, w ty m i do narzęd zi ornych, w g w arach W arm ii i Mazur, chociaż autorka n ie n a w ią zu je tu do sta rszy ch d ziejó w ty c h n a r z ę d z i25. Inaczej
21 S. C h m i e l e w s k i , U w a g i o n a r zę d zia c h r o ln ic zy c h w P o lsce w p o c zą t
k a c h g o s p o d a rk i c z y n s z o w e j, K w a r ta ln ik H is to rii K u ltu r y M a te r ia ln e j, R. 3, 1955,
n r 4, ss. 166— 180; te n ż e, O b a d a n ia c h n a z w n a r z ę d z i o r n y c h w g w a ra c h P o m o rza
M a z o w ie c k ie g o , S tu d ia i M a te ria ły do D ziejó w W ie lk o p o lsk i i P o m o rz a , t. 6, z. 1,
1960, ss. 453—462; te n ż e, Z m ia n y w z a c h o d n ie j g r a n ic y z a się g u s o c h y w E u ro p ie
w ś w ie tle źró d e ł h is to r y c z n y c h , R o czn ik i D z iejó w S p o łe c z n y ch i G o sp o d a rc z y c h ,
t. 23, 1961 (d ru k 1962), ss. 51— 85; p o r. też ten że, G o sp o d a rk a ro ln a i h o d o w la n a
w P o lsce w X I V i X V w . (T e c h n ik a i r o zm ia r y p r o d u k c ji) , S tu d ia z D ziejó w
G o s p o d a rs tw a W iejsk ieg o , t. 5, z. 2. 1962, ss. 44— 45.
22 W. K u h n , D er H a k e n in A ltp r e u s s e n , w : S tu d ie n z u r G e sc h ic h te des
P re u ss e n la n d e s . F e s ts c h r ift f ü r E rich K ey ser..., M a r b u rg 1963, ss. 164— 194; p o r. tenże.
D e r P flu g als B e tr ie b s e in h e it in A ltp r e u s s e n , Z e its c h rift f ü r O s tfo rs c h u n g , Bd. 12, 1963, ss. 473— 500.
23 Z. P o d w i ń s k a , op. cit., s. 57.
24 J. A n t o n i e w i c z , O d k ry c ie g r o b u r o ln ik a ja ć w ie s k ie g o z narzęd zia m .i p r o d u k c ji z o k re s u r z y m s k ie g o , R o cz n ik B ia ło sto c k i, t. 3, 1962, ss. 205—220; ten że, E in ig e B e m e r k u n g e n ü b e r d e n G e tre id e b a u u n d d ie V ie h h a ltu n g b e i d e n w e s t b a ltis c h e n S tä m m e n in d e r F r ü h -u n d M itte le is e n z e it. P r o n k s ia ja s t v a ra s e fe u - d a lis m in i, T a llin 1966, ss. 27—36; te n ż e , R a d lica ło p a tk o w a z o k re s u r z y m s k ie g o z p ó łn o c n e j P o lsk i, K w a r ta ln ik H is to rii K u ltu r y M a te ria ln e j, R. 10, 1962, ss. 595 —
599; te n ż e, S e n o v e s b a łtu ž e m d ir b y s te s te c h n ik o s k la u s im u , Iš lie tu v iu k u ltu r o s is to rijo s , t. 4, 1964, ss. 164— 170; te n ż e ; N ie k tó r e d a n e do d z ie jó w r o ln ic tw a w p ie r w s z y c h w ie k a c h n.e. n a o b sza rze P r u s i J a ć w ie ż y , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -
-W a rm iń s k ie , 1968, n r 2, ss. 179— 181; te n ż e, Z a r y s p r a d z ie jó w p o w ia tu s u w a l
skie g o , w : S tu d ia i M a te r ia ły do D zie jó w S u w a ls z c z y z n y , t. 1, 1965, s. 35.
25 I. J u d у с к a, S ło w n ic tw o z z a k r e s u u p r a w y ro li w g w a ra c h P o m o rza M a zo w ie c k ie g o . S ta n o b e c n y , h is to ria i z w ią z k i z te r e n a m i p r z y le g ły m i, W ro c ła w
W S P R A W I E N A R Z Ę D Z I A O R N E G O P R U S Ó W 7
n atom iast J ó zef W ieczerzak, k tó r y w sw ej p racy o tr a d y c y jn y ch upra w a ch roli na W arm ii i M azurach w X IX i X X w iek u szerok o om aw ia ta k że sp ra w ę n a zew n ictw a n arzęd zi i ich części, a p on adto za jm u je się d ziejam i narzęd zi i ich sto so w a n ia p o czą w szy od czasów sta ro ży tn y ch . J e st on zdania, że g łó w n y m n arzęd ziem orn ym P ru só w b y ło radło, n a to m ia st socha została w p row ad zon a przez osad n ik ów m azu rsk ich i w a rm iń sk ich 2e. A u tor te n p o d trz y m u je w ię c pogląd. A. S z e lin s k y ’ego w fo rm ie zm o d y fik o w a n ej.
O statn io w reszcie estoń sk i h isto ry k E nn T a rv el om aw iając jed n ostk i gosp odarcze o nazw ach p och od zących od narzęd zi orn ych odróżnia p ru sk ie radła od b a łty c k ich soch, w sk a zu ją c zarazem na ró żn ice u sta lo n ej n a stęp n ie w ie lk o śc i ty c h je d n o stek g o sp od arczych 27. W obec tego i ten badacz uw aża, że n arzęd ziem ornym P ru só w b y ło radło.
P o w y ż sz y przegląd lite r a tu ry przed m iotu , a czk o lw iek pozornie dość bogatej, w isto cie zaw iera ty lk o k ilk a p ozycji, k tóre p rzed sta w ia ją s p r a w ę narzęd zia orn ego P ru só w w oparciu o bogatszą b azę źród łow ą. W idać też dość w y ra źn ą w tej sp ra w ie różn icę zdań, która u ja w n iła się tak że w n ied a w n o o p u b lik ow an ej H is to r ii P o m o r z a . G erard L abuda pisał tu 0 u ż y w a n iu przez P ru só w radła, a M arian B isk u p — o d a lszy m u ży ciu p ru sk iej so c h y b e z kół w o k resie k rzyżack im 2S. W n o w szej h isto rio g ra fii n ajb ardziej u d o k u m en to w a n e pozostają sp rzeczn e p ogląd y W altera K uh na 1 S tefa n a C h m ielew sk ieg o . T en sta n r zeczy sk ła n ia autora do zabrania gło su w k w es tii isto tn ej dla zbadan ia gosp od ark i p ru sk iej. D od atk ow ym b od źcem dla zajęcia się n arzęd ziem ornym P ru só w jest p ostęp w bada nia ch arch eo lo g icz n y ch na te re n ie Ł o tw y i E ston ii. W y n ik i ty c h badań zo sta ły u w zg lęd n io n e w artyk ułach H arri M oora i H arri L i g i 29.
W źród łach X III— X IV w iek u z te re n u P ru s p łu g (Pflu g, a r a t r u m
m a g n u m , w p rz eciw sta w ie n iu do a r a t r u m p a r v u m ; a r a t r u m th eu to n ica le
w p r zeciw sta w ien iu do a r a t r u m polonicále lu b a r a t r u m p r u te n ic a le , czy też a r a t r u m w p rzeciw sta w ien iu do uncu s) w zasa d zie oznacza narzęd zie, u ż y w a n e przez osad n ików n ie m ieck ich i jed n o stk ę gosp odarczą ch łop ów w e w sia ch na praw ie n iem ieck im 30. W y n ik a ła b y stąd n iezn ajom ość lub p rzy n a jm n iej sła b e ro zp o w szech n ien ie tego n arzęd zia u lu d n o śc i pru sk iej
w ok resie w c ze śn iejsz y m . W n iosek ten m ożna pop rzeć stw ie rd zo n y m
przez h isto r y k ó w p olsk ich fa k te m szerszego u p o w szech n ien ia się pługa na bardziej p rzecież za a w a n so w a n y c h pod w z g lęd e m gosp od arczym niż
2GJ. W i e c z e r z a k , T r a d y c y jn e u p r a w y ro li w g o s p o d a rs tw a c h c h ło p sk ic h n a M a zu ra c h i W a r m ii w X I X i X X w ie k u , O lsz ty n 1970, ss. 33— 100. 27 E. T a r v e l , W s p ó ln e c ec h y n a js ta r s z y c h je d n o s t e k p o m ia r u z ie m i w E u r o p ie W s c h o d n ie j, Z a p is k i H is to ry c z n e , t. 36, 1971, z. 2, ss. 27—54. 28 H is to ria P o m o rza , t. 1, p o d re d . G. L a b u d y , cz. 1, P o z n a ń 1969, ss. 412 i 622. 23 H . M o o r a , H. L i g i , К is to r ii s e ľ s k o g o c h o z ja js tv a v P r ib a l íik e v p e riod o b r a z o v a n ija fe o d a l'n y c h o tn o š e n ij ( X I — X I I I v v .j, · E ž e g o d n ik po a g ra rn o j is to rii V o sto č n o j E v r o p y , 1963 g., V iľ n ju s 1965, ss. 77— 89; ci s a m i, G e n e z is fe o - d a V n y c h o tn o š e n ij u n á r o d o v V o s to č n o j P r ib a ltik i, w : P r o b le m y v o z n ik n o v e n ija fe o d a liz m a u n á r o d o v S S S R , M o sk v a 1969, ss. 118— 153.
30 In f o rm a c j e ź ró d ło w e z e s ta w ia p rz e k o n y w a ją c o W. K u h n , D er H a k e n ,
8 J A N F O W I E R S K I
P ru sy ziem iach polsk ich dopiero w X III w iek u , chociaż p oszczególn e przypadk i zn ajom ości i u ży w a n ia p łu ga przez ch łop ów p o lsk ich są p raw dopodobne. Sam a n azw a płu ga w o kresie w cze sn o śred n io w iec zn y m , z w ią zana zresztą z n azw ą płozy, w y stęp u ją c a w e w s zy s tk ich język ach sło w ia ń skich, oznaczała in n y ty p narzędzia ornego, n ajp raw dop odobn iej radło p lo z o w e 31. N a terenach b a łty jsk ic h i w E ston ii n ie m a zn a lezisk części p ługa z teg o ok resu 32.
P rz y w ile j z 1285 r. dla d w u P ru só w zaw iera nad anie części pola L au - kosed e, jaką będą m o g li u p raw iać p łu g iem lu b radłem 33. P o czą w sz y od 1263 r. w k rzy ża ck ich nad aniach dla P ru só w często sp o ty k a m y form u łę ok reślen ia w y so k o śc i p łu żn ego w e d łu g p łu g ó w i radeł z a r a z e m 34. W. K u h n p rzy jm u je tu od d zia ły w a n ie form u larza d o k u m en tó w i w ątp i, czy P ru so w ie p o słu g iw a li się w p e w n y ch w y p a d k a ch p łu g ie m 35. Stw ierd za on jednak, że od początku X IV w iek u H a k en czy u n cu s obok jed n o stk i gosp o darczej coraz częściej oznacza sta łą m iarę p ow ierzch n i i zw iązan ą z nią form ę ob ciążenia 3e. T y m sa m y m n ie zaw sze z k o lei m ożem y m ieć p e w ność, że od tego czasu w k ażd ym rad ie jako jed n ostce m iary ziem i p o słu giw an o się w rzeczy w isto ści w p racy na roli n arzęd ziem o tejże nazw ie. N a teren ie W arm ii już w 1261 r. nadano P ru som ziem ię m ierzon ą łanam i (a w ięc jed n ostk am i m iary pow ierzch n i p ierw o tn ie zw ią za n y m i z p łu giem ), z jed n o czesn y m u sta len iem w y so k o śc i p łu żn ego na w zór ziem i c h ełm iń sk iej w ed łu g p łu g ó w i r a d e ł37. P o czą w sz y od 1282 r. w tej części P ru s nad ania dla u p rz y w ilejo w a n y c h P ru só w m ierzon e są w łanach z u sta len iem p łu żn ego w ed łu g p łu g ó w i r a d e ł3S. N ie w ą tp liw ie m am y tu do czy n ien ia z form ularzem , jed n ak że sam fa k t sto so w a n ia ta k ieg o for m ularza jest w ie le m ów iący. Jego p ow szech n ość św ia d cz y o p rzy jm o w a nej przez w ła d ze m ożliw o ści u ż y w a n ia przez P ru só w obu narzęd zi rol n ych, w zw iązk u z ty m tak że zróżnicow ania w ie lk o śc i g osp od arstw i o b cią 81 P o r. m .in . Z. P o d w i ń s k a , op. cit., p a ss im ; H . D ą b r o w s k i , R o z w ó j
g o s p o d a rk i ro ln e j w P olsce o d X J I do p o ło w y X I V w i e k u , S tu d ia z D z ie jó w G o
s p o d a r s tw a W ie jsk ie g o , t. 5, z. 1, 1962, ss. 42— 62; S. C h m i e l e w s k i , G o sp o d a rk a ro ln a i h o d o w la n a , ss. 32 n n .; H . Ł o w m i a ń k i , P o c z ą tk i P o lski. 7 d z ie jó w S ło w ia n w I ty s ią c le c iu n.e. t. 3, W a r sz a w a 1967, ss. 265— 291, i cyt.
ta m ż e b o g a ta l ite r a tu r a . P o r. te ż ro z d z ia ły A . V. K i r j a n o v a w re d a g o w a n e j p rz e z n ieg o p o p u la rn o n a u k o w e j, a le d o b rz e p o d s u m o w u ją c e j w y n ik i b a d a ń h is to ry k ó w ra d z ie c k ic h p ra c y zb io ro w e j V o z n ik n o v e n ie i r a z v itie z e m le d e lija , M o sk v a 1967. 82 H. M o o r a i H. L i g i , A isto rii, ss. 81—84; ci s a m i, K v o p ro su , s. 122. 33 P re u ssisc h e s J J rk u n d e n b u c h , B d. 1, K ö n ig s b e r g 1882— 1909 (d a le j cyt. P rU ), H . 1, n r 466: e y n te y l d e s v e ld e s , d a z do g e h e y s se n is t L a u c o sed e , a lzo v il, a lz sy
m ö g e n g e w y n n e n m y t e re n p flü g e n u n d m i t h o k en .
31 P o r. n p . ib id e m n r 215; O u ch s o lle n sie u n s v o n ig lic h e m p flü g e g e b e n e in e n s c h e ffe l w e c h s e n n u n d e in e n s c h e ffe l k o rn , n r 262: d e q u o lib e t a ra tro d u a s m e n su r a s, u n a m s ilig in is e t a lia m tr itic i, e t s im ilite r de q u o lib e t u n co u n a m ta n tu m tr itic i [...] p e rs o lv e r e d e b e a n t a n n u a tim . 33 W. K u h n , D er H a k e n , ss. 172— 173. 86 Ib id e m , ss. 173— 175. 87 C o d e x D ip lo m a tic u s W a r m ie n s is o d er R e g e ste n u n d U r k u n d e n z u r G e sc h ic h te E r m la n d s, Bd. 1, M ain z 1860, D ip lo m a ta (d a le j cy t. CDW ), n r 42: e o d e m m o d o quo s o lv u n t u r in te r r a C u lm e n s i de a r a tris e t d e u n cis. 88 CD W , 1, n r 59, 60, 62, 64, 65, 66, 67, 84 i inne.
W S P R A W I E N A R Z Ę D Z I A O R N E G O P R U S Ó W 9
żeń z nich u iszczan ych . M oże to św ia d czy ć o częścio w y m u ży w a n iu pługa przez część P ru sów , zw łaszcza przez nob ilów .
S ą sied ztw o p ru sk ich i n ie m ieck ich ch ło p ó w m usiało prow ad zić do
w za jem n eg o poznan ia sy s tem ó w gospodarki, a w ięc i narzęd zi ornych. S zczeg ó ln ie p o w a żn y w p ły w m u si być b ran y pod u w a g ę w w yp ad k u p rzen ik ania P ru só w do w si c zy n sz o w y ch na praw ie n iem ieck im . Taki proces brał pod u w a g ę już H en ry k Ł o w m ia ń sk i w p racy o p o w sta n iu sp o łeczeń stw a i p a ń stw a lite w s k ieg o 39. Co praw da H. i G. M orten sen o- w ie p rzeczy li m o żliw o ści w łą czen ia P ru só w do gm in w s i czy n szo w y ch , w sk a zu ją c na n iem o żliw o ść pon oszen ia przez n ich ciężarów , ob ow iązu jących czło n k ó w ty c h gm in, p rzy u ży ciu przez nich m n iej w y d a jn y ch r a d e ł40, jed n ak że opierają się oni g łó w n ie na w zm ia n k a ch d o k u m en tó w w rodzaju p r z y w ile ju jed n ej ze w s i c zy n sz o w y ch z roku 1370, w k tó ry m K rzy ża cy żądają od P ru sów , m a ją cy ch m ieszk ać tam , uiszczan ia z radła tak ich sa m y ch św iad czeń , jak z płu ga 4ł. W y d a je się jednak , że zarządze n ie to, chociaż u tru d n ia ło P ru som w e jśc ie do g m in y n iem ieck iej, m iało na celu przed e w s zy s tk im u tr z y m a n ie n ie zm n iejszo n ej su m y docho dów . O b iek ty w n ie rzecz biorąc zm u szało ono P ru só w w e w sia ch c zy n szo w y c h do zastosow an ia w p racy p łu ga zam iast radła. S am fa k t ud ziału i to dość zn aczn ego lu d n ości poch od zen ia p ru sk ieg o w śród ch ło p ó w w si ch ełm iń sk ich jest n ie w ą tp liw y w ś w ie tle n o w szy ch badań h istoryk ów p o ls k ic h 42, a ta k że bardziej o b ie k ty w n y c h h isto r y k ó w n ie m ie c k ic h 4!!. O becność P ru só w w e w sia c h na p ra w ie n iem ieck im jest w ięc dow odem p ew n eg o u p ow szech n ian ia się u n ich zn ajom ości pługa.
B ardzo in te re su ją cy jest p r z y w ile j b isk u p a w a rm iń sk ieg o Eberbarda z 1307 r., d o ty czą cy n ad ania dla d w u braci L itw in ó w . Ma on n ie ty p o w y form u larz, a m ia n o w icie zaw iera _ n ad an ie 3 rad eł (uncos) m iary ziem i z płu żn em , u sta lo n y m w e d łu g p łu g ó w w w y so k o śc i n orm a ln ie ścią g a nej z radła (jedna m iara p szen icy) 44. U n cu s w y s tę p u je tu n ie w ą tp liw ie jako ok reślan a jed n o stk a p ow ierzch n i, ta k ze w z g lę d u na b liższe o k reś le n ie go jako m iary, ziw ykłej dla tej ziem i (W arm ii lu b Pru s), a liczba ty c h jed n ostek p rzew yższa o jedną liczb ę odb iorców d ok u m en tu . W ta k im razie p łu g w y s tę p u je tu jako jed n ostk a gospodarcza, zap ew n e zw ią zana z narzęd ziem , k tó ry m od b iorcy d ok u m en tu m ieli się p osłu giw ać.
39 H . Ł o w m i a ń s k i , S tu d ia , t. 1, ss. 88—89. 40 H . i G. M o r t e n s e n , op. cit., ss. 95— 98. 41 Ib id e m , s. 97, p rz y p . 364, c y ta t z p r z y w ile ju d la w si G ie trz w a łd : W ere is a u ch , d a s in n a c h k o m m e n c z ite n P r u s e n in d a s d o r f q u e m e n , d y m i t h o h e n ir e rb e p flü g e n w e lle n , d y s u lle n u n s t h u n v o n d e m h o h e n a ls v o n e y m e d u c z e m P flu g e. 42 H . Ł o w m i a ń s k i , P o l ity k a lu d n o ś c io w a Z a k o n u N ie m ie c k ie g o w P r u sa ch i n a P o m o rzu , G d a ń sk 1947, ss. 40 n n .; M. P o l l a k ó w n a , O sa d n ic tw o W a r m ii w o k re s ie k r z y ż a c k im , P o z n a ń 1953, ss. 79 n n .; ta ż , Z a n ik lu d n o ś c i p r u s k ie j, w : S z k ic e z d z ie jó w P o m o rza , t. 1, W a r sz a w a 1958, ss. 184— 188. 43 H . W u n d e r , S ie d lu n g s - u n d B e v ö lk e r u n g s g e s c h ic h te d e r K o m tu r e i C h r is t- b u rg 13— 16. J a h r h u n d e r t, W ie sb a d e n 1968, ss. 167 n., 212 n. 44 CD W , 1, n r 139: C le y n o s e ac f r a tr i su o R e x t o L it w in is d e n o u o a d f i d e m C h ris ti c o n u e r s is [...] ad I I I v n c o s i u x t a c o n s u e ta m m e n s u r a m t e r r e d o n a m u s [...j in f e u d u m p o ssid e n d a s. P r e te re a ip s i [...] de q u o lib e t a ra tro v n a m m e n s u r a m tr itic i in fe s to sa n c ti M a r tin i a n n is s in g u lis s o lu e r e te n e b u n tu r .
10 J A N P O W I E R S K I
B y ć m oże tego ty p u n ad an ie n ie b y ło w y ją tk o w e, sk oro św iad k am i d o k u m en tu są dw aj in n i n eo fici lite w s cy . D ok u m en t ten potw ierdza zdanie
W. K uhna, że w ty m czasie un cu s zaczyn a przybierać zn aczen ie stałej,
ok reślon ej jed n o stk i pow ierzch n i, n atom iast w zm ian k a o płu gu jako jed n ostce gospodarczej, zw iązan ej z narzęd ziem , jest tru d n iejsza do zin ter p retow an ia. P łu g m ógł b y ć n a b y ty przez braci n eo fitó w z L itw y już na teren ie W arm ii lub p r z y w iez io n y z ojczyzn y. W p ierw szy m w yp ad k u m ogli oni w y k o rz y sta ć w zory, zau w ażone u tu te jsz y c h osa d n ik ó w n ie m ieck ich lub P ru sów , co tak czy inaczej św ia d czy ło b y o goto w o ści lu d n ości b a łty jsk ie j do p rzyjm ow an ia lep sz y ch n arzęd zi od obcych. W dru gim , m n iej p raw d opod obnym p rzyp adk u (w ą tp liw e, czy L itw in i m o gli p rzyjść do P ru s z narzędziam i, zab ran ym i ze sw eg o kraju) ch od ziłob y n ie o w ła śc iw y płu g, lecz o n arzęd zie, u ż y w a n e na L itw ie. W tej o sta t n iej aż do X V I w iek u brak, w b re w p rzytoczon em u w cześn iej zdaniu tV. P a s z u t y 45 p ew n y ch d an ych o u ży w a n iu pługa. W c ześn iejsze p o je d yn cze w zm ia n k i d o k u m en tó w ła ciń sk ich o aratrum , jak n azw an o to n arzęd zie w o m a w ia n y m d ok u m en cie, odnoszą się w e d łu g p rzek o n y w a ją ceg o w y w o d u S ta n isła w a K asperczaka, do soch y, n ie posiad ającej ła ciń sk ieg o odp ow ied nika te r m in o lo g ic z n e g o 40. B y ła b y to w ięc pierw sza w zm iank a o sosze na teren ie Prus, chociaż p od k reślam y jeszcze raz, że m ało praw dopodobna.
P ó źn e p rz em k n ięcie płu ga na L itw ę, skoro już o ty m m ow a, n ie m oże natom iast słu ż y ć p e r an a lo g ia m jako argu m en t za p ó źn y m przejęciem go przez P ru só w ze w z g lęd u w ła śn ie na u ż y w a n ie tam sochy. D o sp raw y tej w rócim y później.
O ile coraz szersze u p o w szech n ia n ie się p łu ga w śród P ru só w jest bar dziej niż praw dopodobne, o t y le w X IV — X V w ie k u nie m oże b y ć m ow y, jak zo b aczym y dalej, o p e łn y m w y p a rciu p rzez n iego in n y ch n arzęd zi ornych. P ó źn e ręk op isy Iu ra P r u t e n o r u m w y m ie n ia ją raz ty lk o narzęd zie orne pod n azw ą p łu g a 47, jed n ak że o d p ow ied ni a rty k u ł zbioru p o w sta ł po 1539 г., a· w cześn iejsz e red ak cje z X IV — X V w ie k u n ie w y m ien ia ją narzędzia o r n e g o 4S. Z u zu p ełn ie ń sz esn a sto w iec zn y ch n ie m ożna w ięc d om yślać się, że p łu g b y ł g łó w n y m n arzęd ziem ornym P ru só w w X IV —. X V w iek u , n ie m ów iąc już o okresie w c ze śn iejsz y m . N ieza leżn ie od tego w zm ianka o p łu gu i ty lk o o płu gu w późnej w e rsji zbioru p raw n iczego nie m oże m ieć p rzek on yw ającej w y m o w y tak że d la te g o , że term in ten m ógł nieki.edy m ieć szersze zn aczen ie i oznaczać w o góle każde narzę dzie orne, pod obnie jak czasow n ik p f l ü g e n oznacza orać k ażd ym n arzę dziem , a n ie ty lk o pługiem .
Z nacznie ciek aw sza jest sp raw a narzęd zia ornego w n iem ieck o -p ru - sk im słow n ik u , tzw . S ł o w n ik u E lb lą s k im , zn a n y m ze sp isan ego w po czątk ach X V w iek u , a o d p isan ego z w zoru c ztern a sto w ieczn eg o kod ek su
45 P o r. w y ż e j p rz y p . 19. 40 S. K a s p e r c z a k , R o z w ó j g o s p o d a rk i fo lw a r c z n e j n a L itw ie i B ia ło ru si do p o ło w y X V I w ie k u , P o z n a ń 1965, ss. 136— 142. 47 Iu r a P r u te n o r u m , w y d . J . M a t u s z e w s k i , T o r u ń 1963, s. 59, a r t. 123. A b e in e r d e n ä n d e r n m i t V o rsä tze fr e v e lic h s u c h t b e y d e m p flü g e . 48 P o r. ib id e m w s tę p J. M a t u s z e w s k i e g o , z w łaszcza s. 11.
W S P R A W I E N A R Z Ę D Z I A O R N E G O P R U S Ó W 11
N eum an na. U w aża sią, że sło w n icz ek u łożono w X IV lub w koń cu XIII w i e k u 49. N a k ilk a d ziesią t słó w zw ią za n y ch z r o ln ic tw em sp o ty k a m y tu ty lk o n a zw ę jed n ego n arzęd zia ornego, a m ia n o w icie plu g is — p lu g oraz szereg nazw jego części sk ła d o w y c h 50. P od an o n a stęp u ją ce n a zw y części narzędzia: w a g n is — krój, p e d a n — lem iesz, m is k il i s (lub nu skilis ) — płóz, g l e u p te n e — odk ładnica, la ip to — nasad, słup icą, p r e a r t u e — sty k do oczyszczan ia z ziem i lem iesza lub o d k ład n icy 51, w a d u l e — grząd ziel oraz g ra u d is (lub gran dis ) — kółk o do p r zy czep ien ia orczyka. D alsze tr zy n azw y: w a lis — orczyk, p l e s k e — sz łeja i te a u sis (lub tea n s is ) — d y szel n ie oznaczają już części pługa, lecz słu żą do połączenia go z za przęgiem .
N a z w y p ru sk ie częśc i pługa, pod ane w sło w n iczk u , są pochod zenia b a łty jsk ieg o , a w ięc są rodzim e, jed n ak że a n a lo g ie ety m o lo g iczn e z ję z y ków: lite w s k ie g o i ło tew sk ie g o m ają in n e zn a c ze n ie sem a n ty czn e, a m ia n o w icie żadna z ty c h n a zw w in n y c h języ k a ch b a łty jsk ic h n ie oznacza części narzęd zi ornych 52. N azw a całego narzęd zia (plugis) je st natom iast zd an iem języ k o zn a w có w poch od zen ia sło w ia ń sk ieg o (p o lsk ie g o )53. Można by stąd h ip o te ty c zn ie w n osić, że P ru so w ie z ty m n arzęd ziem zetk n ę li się w w y n ik u są sied ztw a z P olsk ą, że ich p l u g i s został p rzejęty od p o l sk ic h sąsiad ów . Z dan ie to p otw ierd za z esta w części, o ile jest on p ełn y. B rak n a zw y k o le śn ic y su g eru je, że chodzi tu n ie o p łu g k o lesn y , lecz o p łu życę.
Ta ostatn ia, w m ateriałach etn o g ra ficzn y ch X IX w iek u , a ta k że od sc h y łk u śred n io w iecza w tej częśc i E uropy znana b y ła na M azow szu i n ie k tó r y ch teren a ch sąsied n ich . Z. P o d w iń sk a u w aża, iż p łu ży ca p o w sta ła p rzez up roszczen ie płu ga (k oleśnego) na te re n ie M azow sza, gd zie p ie rw sze p ew n e o niej in fo rm a cje pochodzą z X V w iek u , a n a stęp n ie rozp rze strzen iła się na n iek tó re są sied n ie te re n y 54. B ardziej jednak u zasad n ion y w y d a je się in n y pogląd, że p łu życa jako m e d i u m a r a t r u m (por. też niem .
H a lb p flu g ) w y s tę p u je w źród łach już w X IV w ie k u rów n ież w M ałopol-
sce, a jej ro zp rzestrzen ien ie na z iem iach p o lsk ich w y p rzed ziło p łu g k o-49 P o r. o sło w n ik u N a js ta r s z y z w ó d p r a w a p o lsk ie g o , w y d . J . M a t u s z e w s k i , W a rsz a w a 1959, w s tę p ss. 12 n n , 23 пп., 52— 54, 106— 110; P r u s u k a lb o s P a m in k la i, V iln iu s 1966, ss. 27— 31 i p o d a n a ta m l i te r a tu r a . 50 F o to k o p ia ib id e m , s. 64; p o r. też w y d a n ie R. T r a u t m a n n a , D ie a ltp r e u s s is c h e n S p r a c h d e n k m ä le r , G o ttin g e n 1910, s. 85. 51 Р о г. R. T r a u t m a n n , op. cit., s. 409; S. C h m i e l e w s k i , G o sp o d a rk a rolna, s. 35.
52 P o r. R. T r a u t m a n n , op. cit., ss. 295—466, po d h a s ła m i n a z w p ru s k ic h p o szc z eg ó ln y ch części p łu g a . P o d a n a ib id e m , s. 387, m o ż liw o ść z a p o ż y c z e n ia n a z w y
n u s k ilis ze sło w a s ta ro w y so k o n ie m ie c k ie g o n u s k il je s t z u p e łn ie n ie p ra w d o p o d o b n a ,
g d y ż sło w o to m a in n e z n ac z e n ie (s p rz ą cz k a , w s tą ż k a , p rz e p a s k a ). D a le k o id ą c ą z g o d n o ść fo n e ty c z n ą m o ż n a w ięc o d n ie ść n a jw y ż e j do te g o o s ta tn ie g o z n ac z e n ia, n a to m ia s t p rz e jś c ie n a z w y n a p łó z — z w iąz a ć ta k ż e z te re n e m P r u s . G d y b y ju ż s z u k a ć o b c y ch zap o ż y c z eń , to m o ż n a b y ra c z e j d o s z u k iw a ć się z d ro b n ie n ia (s u fik s -
-ilis) od poi. n ó ż k a, p o r. zb liż o n e zn ac z e n io w o o k re ś le n ia p łó z ra d ła i p łu g a w g w a
r a c h M a z u r i W a rm ii: p ię ta , p o d e sz w a , b u t itp ., zob. J . W i e c z e r z a k, op. cit., ss. 42 i 92— 93, o ra z p r u s k ie p e d a n — le m ie sz , o z n a c z a ją c y ś la d (k o n iec) nogi, s to p y , R. T r a u t m a n n , op. c it., ss. 391— 392 o ra z ła c iń s k ie p es, g en . p ed is.
53 R. T r a u t m a n n , op. cit., s. X V III і 401. 54 Z. P o d w i ń s k a , op. cit., ss. 249 nn.
1 2 J A N P O W I E R S K I
leśn y . P łu ży ca p ow stała w ięc raczej na g ru n cie p olsk im drogą u lep szen ia radła p łozow ego, chociaż b y ć m oże n ie bez p rz y śp iesza ją cy ch w zorów z e w n ę tr z n y c h 55. O gran iczen ie p łu ż y c y do z iem p olsk ich m oże św ia d czyć, że ty lk o stąd m ogła ona b yć zapożyczona w raz z n azw ą p lugis przez P ru sów .
W edług I. Ju d y ck iej n azw a p łu ży cy w y s tę p u je o b ecn ie ty lk o rzadko
w pow iatach: d ziałd ow sk im , ostródzkim , n id zick im i o ls z ty ń s k im 5G,
W X IX w iek u płu życa jest p otw ierdzona dla trzech p ie rw szy ch z w y m ien io n y ch p o w ia tó w 57, r e lik ty n a zew n icze p ozw alają ty lk o h ip o te ty c z
nie rozciągn ąć jej zasięg ó w czesn y na część olszty ń sk ieg o . Z daniem
•J. W ieczerzaka p rzyb yła ona na teren zach od n ich M azur z M azow sza n a j praw dopod obniej w p ierw szej p oło w ie X IX w ie k u 5S, jednak że S. C h m ie le w sk i w y k a za ł słu szn ie, że b y ła tu w u ż y ciu już w w ie k u X V I I I 59. T en ostatn i autor z k o lei n ieco zaw ęża zasięg p łu ży cy w sk u te k n iep ełn eg o w y k o rzy sta n ia c y to w a n ej przez niego, zn ak om itej dla badania zasięgów narzędzi o rn y ch w drugiej p o ło w ie X V III w ie k u , p racy F ried rich a S a m u ela Bocka. F.S. B ock n ie ty lk o w sp o m in a w o góle o w y stęp o w a n iu p łu ż y c y (ha lbe P flu g ) na zn a n y ch m u teren a ch P ru s 60, a szczeg ó ln ie w d z ia ł d ow sk im i p rzew a żn ie n id zick im 6t, lecz tak że w n ie k tó r y ch in n y ch oko licach. W p o zo sta ły ch częściach tzw . p olsk iego O b erla n d u , a w ięc rów n ież w pozostałej części obecnego p o w ia tu n id zick iego, p r zy leg łej części szczy cień sk ieg o i na p ołu dniu ostródzkiego, g d z ie przew ażała socha, na ciężk ich g leb a ch u ży w a n o ciężk iej od m ian y płu ga b e z k o le ś n e g o 62, za
p ew n e w ięc zm o d y fik o w a n ej p łu ży cy . F .S. B ock w zm ia n k u je tak że
u ży w a n ie p łu ży c y w lesistej części ok ręgu p r z ez m a rs k ieg o 63. Stw ierd za on tak że potrzeb ę w p row ad zen ia p łu ży cy , u ż y w a n ej w n ie k tó r y ch p o w ia ta ch O b e r la n d u (zachodnich M azur), na P om orzu G dańskim , gd zie 55 H . Ł o w m i a ń s k i , P o d s ta w y g o sp o d a rc ze fo r m o w a n ia się p a ń s tw s ło
w ia ń s k ic h , W a rs z a w a 1953, s. 174; S. C h m i e l e w s k i , U w a g i o n a r zę d zia c h r o ln ic z y c h , ss. 168— 170; te n ż e, G o sp o d a rk a ro ln a i h o d o w la n a , ss. 36 n n .; H . D ą b r o w s k i , op. cit., ss. 59— 60.
56 I. J u d y c k a , op. cit., ss. 22— 23. N a z w ę p łu ż y c y s p o ty k a m y ta k ż e w o s tró d z k im , a le n a o z n ac z e n ie p łó z ra d ła . 57 A. v. H a x t h a u s e n , D ie lä n d lic h e V e rfa ss u n g in d e n P r o v in z e n O st— u n d W e s tp re u s se n , K ö n ig s b e rg 1839, s. 116; J . F a l k o w s k i , op. cit., ss. 79— 80; S. C h m i e l e w s k i , G o sp o d a rk a ro ln a i h o d o w la n a , ss. 37 і 39; J. W i e c z e r z а к, op. cit., ss. 72— 79. 58. J . W i e c z e r z a k, op. cit. 59. S. C h m i e l e w s k i , op . cit. 60 F . S. B o c k , V e r s u c h e in e r w ir t s c h a ftlic h e n N a tu r g e s c h ic h te v o n d e m K ö n ig re ic h O s t-u n d W e s tp r e u s s e n , B d. 3, D e ssau 1783, ss. 664— 665. 61 Ib id e m , ss. 996— 997: I m S o ld a u s c h e n , g r ö ss te n th e ils a u ch im N e id e n b u r - g is c h e n w ir d m i t e in e m h a lb e n P flu g e o h n e R ä d e r n g e p flü g e t, i n d e n ü b r ig e n G e g e n d e n w e r d e n d ie Z o c h e n g e b ra u c h t u n d a lle m i t O c h se n b e sp a n n t. C h o d zi о d e m p o ln is c h e n O b e rla n d e im H o h e n ste in is c h e n , W ille n b u r g is c h e n , N e id e n b u r - g is c h e n u n d S o ld a u is c h e n , p o r. ib id e m , s. 996.
62 Ib id e m , s. 997: A n ä n d e r n O rten , w o d ie S tr e n g e n A e c k e r b e fin d lic h sich ,
v ie r d e n sec h s u n d m e h r e n th e ils a c h t d er b e ste n u n d s tä r k e s te n O c h se n v o r e in e m P flu g o h n e R ä d e r g e sp a n n t.
M Ib id e m , s. 958: I n d e n w a ld ig te n G e g e n d e n w ir d m i t e in e m g a n z e n und,
W S P R A W I E N A R Z Ę D Z I A O R N E G O P R U S Ó W 13
jej w idoczn ie n ie u żyw an o. P rzy te j ok azji określa p łu ży cę jako p łu g d rew n ia n y (H o lz p f lu g ) 04. T ego rodzaju o k re ślen ie m o g ło b y su gerow ać p o g lą d y o u ży w a n iu przez m ieszk a ń có w P ru s p łu ga bez żadnej części żelazn ej. T aki p łu g o p isu je w o sta tn iej ćw ier ci X V II w ie k u P rätoriu s, jako u ży w a n y p rzez L itw in ó w p r u s k ic h b5. W y d a je się jed n ak m ało p ra w dopodobne, b y rze cz y w iśc ie ch od ziło tu o p łu życę.
W k ażd ym razie dane F.S. B ock a św iad czą n ie o zw ięk szen iu , lecz o zm n iejszen iu z a sięg u p łu ż y c y n a M azurach na p rzestrzen i k ilk u d z ie sięciu lat po 1783 r. na rzecz, jak zo b a czy m y d alej, g łó w n ie so ch y . P o n iew a ż ló w n ie ż na M azurach m ożna z aob serw ow ać ek sp a n sję so ch y k o sz tem p łu ży cy , a m oże i in n y ch narzęd zi o rn y ch w p rzeciągu X V I— X IX w ie k u 66, u stęp o w a n ie p rzeto p łu ży c y p rzed so ch ą m ożna u w a ża ć za z ja w i sk o c h a ra k tery sty czn e dla ty c h stu leci, a w zw iązk u z ty m p rzyp u szczać jeszcze szerszy z a sięg p łu ż y c y w X V — X V I n iż w X V III w iek u . P ew n e śla d y jej w y stęp o w a n ia , jak w id zieliśm y , m ożna stw ierd zić dla k ilk u d a w n y ch z iem pruskich: sasiń sk iej, czę ścio w o m oże g a lin d zk iej i p o g e- zań sk iej. W obec stw ierd zo n ej już te z y lite ra tu ry o w c ze śn iejsz y m u życiu p łu ży c y niż płu ga k o leśn eg o na zie m ia c h p o lsk ich w y d a je się bardziej niż p raw d opod obne o k r e ślen ie w ła śn ie jej w S ł o w n i k u E lb lą s k im , k tó ry był u ż y w a n y p rzez k rzyżack ich u rzęd n ik ó w są d o w y ch na tery to riu m
P o g e z a n ii67. C zy w X III w ie k u zasięg p łu ży c y b y ł jeszcze szerszy,
stw ierd zić n ie podobna.
Z p o w y ższeg o n ie w y n ik a , że płu g, o któ reg o p rz y jm o w a n iu przez
CJ Ib id e m , s. 1023.
65 M . P r ä t o r i u s , D elicia e P ru ssic a e o d e r P r e u s s is c h e S c h a u b ü h n e . Im
w ö r tlic h e n A u s z u g e a u s d e m M a n u s c rip t, h rsg b . v. W. P i e r s o n , B e r lin 1871.
s. 117; рог. H . Ł o w m i a ń s k i , P o c z ą tk i P o lsk i, t. 3, s. 275. 66 P o r. w y ż ej p rz y p . 21.
07 I n s tr u k ty w n y b y łb y tu n a p is n a w ie rz c h n ie j s tro n ie o k ła d z in y o k ła d k i k o d e k s u N e u m a n n a , g d y b y p e w n y b y ł je g o o dczyt, zob. N a js ta r s z y z w ó d p r a w a p o l
s k ie g o , s. 24: N a s so lte n a m . p y . s a n n e n , p e te r g o r k e — g d z ie p ó ź n ie jsz ą rę k ą
p rz e k re ś lo n o p y i z a s tą p io n o je p rz e z роде. P o w s ta ł p rz e z to w y ra z P o g e s a n n e n . N ie ste ty , n ie w ie m y k to i n a ja k ie j p o d s ta w ie d o k o n a ł p o p r a w k i, ch o ciaż je s t o n a dość r a c jo n a ln a , g d y ż u z y s k a lib y ś m y d z ię k i n ie j ja s n e z n a c z e n ie n a p is u :
N a s o lte n (lu b N a b o lte n — m oże im ię p ru s k ie ) a m P o g e s a n n e n P e te r G o rk e . N ie
z ależ n ie je d n a k od o d c zy tu te g o n a p is u , dość n ie p e w n e g o , p ra w d o p o d o b n ie k o d e k s b y ł u ż y w a n y p rz e z u r z ę d n ik a k rz y ż a c k ie g o , s p r a w u ją c e g o w ła d z ę są d o w ą w o b rę b ie k o m tu r s tw a e lb lą sk ie g o , p o r. ib id e m , ss. 39— 41. K o m tu rs tw u e lb lą s k ie m u p o d le g a ła w ię k s z a część d a w n e j P o g e z a n ii. L ic z n e w z m ia n k i o s ą d a c h p o m e z a ń s k ic h w z a w a rty c h w ty m ż e k o d e k sie Ju ra P r u te n o r u m ś w ia d c z ą , że s ta r s z a ich część u k s z ta łto w a ła się n a te r e n ie d z ia ła n ia ty c h sąd ó w , a w ię c w o b rę b ie k o m tu r s tw : e lb lą sk ie g o i d z ie rz g o ń sk ie g o , (por. W . P i e r s o n , A u s e in e m C o lle k ta -
n e e n b u c h e K a s p a r H e n n e b e r g e s , Z e its c h r if t f ü r p re u s s is c h e G e sc h ic h te u n d L a n
d e sk u n d e , J g . 10, 1873, ss, 63— 64, o ra z o s tró d z k ie g o . O g ra n ic z e n ie V.T. P a š u ty ,
P o m e z a n ija , ss. 7 пп., te n ż e, O b ra z o v a n ie , s. 124, do P o m e z a n ii je s t za w ą sk ie ,
a ro z s z e rz e n ie do c ały ch P r u s d la s ta r s z e j części a rty k u łó w , j a k J . M a t u s z e w s k i , w : J u ra P r u te n o r u m , ss. 17— 18, z b y t d a le k o id ą c e w w y p a d k u w c z e ś n ie jsz e go o k re s u . N a w e t w śró d p ó ź n ie j d o d a n y c h a r ty k u łó w je d y n y z lo k a liz o w a n y p rz y k ła d p o c h o d zi z oko lic O ls z ty n k a (ib id em , s. 60, a r t . 128), s k ą d m o ż n a b y w n io s k o w a ć ta k ż e o d a lsz y m (po p o c z ą tk a c h X V w ie k u ) ro z w o ju z n a n e g o n a m p ra w a p ru s k ie g o w k o m tu r s tw ie o s tró d z k im , w y d z ie lo n y m z e lb lą sk ie g o w X IV w ie k u .
14 J A N P O W I E R S K I
P ru sów od podboju k rzyżack iego już w spom inan o, jest id e n ty c zn y z p łu - życą. W ydaje się, że p łu ży ca b yła ty p em p łu ga m n iej w y d a jn eg o i w y k o rzy sty w a n eg o g łó w n ie na g leb a ch lek k ich i k a m ien isty c h . D ziesięcin a z obszaru up raw ian ego przy p om ocy p łu ż y c y była d w u k ro tn ie niższa, niż z obszaru oranego p łu giem k o leśn y m (niem ieckim ), a w ię c an alogicz n ie jak z r a d ła 6S. W takim razie na teren ie k r zy ża ck ich P ru s, gd zie w źród łach częściej niż z sam ym n arzęd ziem sp o ty k a m y się z op artym i o n ie jed nostkam i gosp odarczym i, b ęd ą cy m i p od staw ą obciążenia d z ie sięciną, prędzej m ożem y się lic zy ć z id en ty fik a cją p łu ży c y z rad łem niż
z p łu giem , p rzyn ajm n iej w o k resie, w k tó ry m w y k sz ta łc ił się sta ły
obszar jed n o stk i zw anej radłem . Jed n ą z n ielic zn y ch u c h w y tn y c h w źród łach w zm ia n ek o p łu ży c y m oże być n atom iast p rzytoczon a już in form a cja d ok u m en tu dla n eo fitó w lite w sk ich . W sk a zy w a ło b y na to p o w iązan ie
term in u a r a t r u m z d ziesięcin ą ty p o w ą dla radła przy jed n o czesn y m
w zm ia n k o w a n iu w ty m że d o k um encie ściślejszeg o ok reślen ia radła —
uncus. W ty m ś w ie tle m o żem y w reszcie lic z y ć się i z taką m ożliw ością,
że w w y p a d k u u życia w źród łach term in u a r a t r u m polon icale lub p ru -
ten ic ale m oże n iek ied y tak że chodzić o p łu życę.
P łu ży c a b y ła z czasem w y p ie r a n a przez p łu g k o leśn y , pod obn ie jak d ziało się to zap ew n e w M ałop olsce 69, na n ie k tó r y ch teren a ch u trzym ała się jednak — m im o k o n k u ren cji so ch y — aż do X IX w iek u .
P o w y ższa teza o zn ajom ości p łu ży cy w śród P ru só w w X III w ie k u n ie w y k lu cza b y n a jm n iej u ży w a n ia przez n ic h rów n ież in n y ch narzęd zi ornych. N ie p rzeczy tem u tak że brak w z m ia n k i o in n y ch narzęd ziach w S ł o w n ik u E lb lą s k im , g d y ż uzasad nion e w y d a je s ię zdanie, że sło w n i czek ten oparto na w zorze n iem ieck o -ła ciń sk im , p och od zącym z N ie m iec 70. W e w zorze ty m zn an o w id o czn ie jako w a ż n iejsze ty lk o jed n o narzędzie orne — płu g. A u tor u w zg lę d n ił je w ięc w przeróbce n ie m ie c- ko -p ru sk iej sło w n iczk a bez w p row ad zen ia n a zw in n y ch narzęd zi, u ż y w a n y ch na te r e n ie Pru s. W w y p a d k u nazw części p łu ży c y w ięk szo ść z n ich (bez o dk ład nicy i e w en tu a ln ie kroju) m o g ła b y zarazem oznaczać n a zw y części radła płozow ego (ale już n ie soch y) i p o w tó rzen ie ich w sło w
niczk u b y ło b y zbędne. O pu szczen ie n a z w y radła p ło zo w eg o m o głob y
w tak im razie oznaczać, że pod obn ie jak na z iem iach sło w ia ń sk ich r ó w n ież on o b y ło często n a z y w a n e płu giem . S u g ero w a ć w te n sp osób na razie n ie m ożna zan im zostan ie uzasadniona teza o u ży w a n iu radła tego ty p u na teren ie Prus.
P o n iew a ż na ziem iach p olsk ich w y ra źn ie odróżniano p łu ży cę ( m e d i u m
ar a tr u m ) od radła ( p a r v u m a r a tr u m , a zrwłaszcza u n c u s ) 71 m ożna b y są
dzić, że liczn e w zm ia n k i źród łow e o radle (H aken , un cus) na te re n ie P ru s odnoszą się rzeczy w iśc ie do narzędzia o tej n a zw ie. W iadom o jednakże, że na te re n ie In fla n t w ła śc iw ą n a z w ę radła (Haken, un cu s) n iem iecc y p isarze źród eł rozciągali tak że na soch ę i opartą na n iej jed n ostk ę go
08 S. C h m i e l e w s k i , G o sp o d a rk a ro ln a i h o d o w la n a , s. 41. 08 P o r. w y żej p rz y p . 55.
70 Iu r a P r u te n o r u m , ss. 53— 54, p rz y p . 130.
W S P R A W I E N A R Z Ę D Z IA O R N E G O P R U S Ó W 1 5
spodarczą 72. C hociaż w ięc N ie m cy z p a ń stw a k rzy ża ck ieg o p o lsk ie radio o k reśla li ty m i sa m y m i term inam i, to jed n ak polska n azw a radia dla teren ó w za m ieszk a ły ch przez P ru só w n ie w y s t ę p u j e n , a zbliżona w ie l kość p o lsk ieg o radia, p ru sk iego H a k e n i in fla n c k iej so ch y — po u s ta le n iu się p ow ierzch n i ty c h jed n o stek — u tru d n ia in terp reta cję term in o lo gii, odn oszącej się do P ru sów .
W ażn e w ta k im razie są dla nas n a w et p o jed y n cze in fo rm a cje ź ró d łow e, które p o m o g ły b y tej in terp retacji. W d o k u m en cie k rzyżack im dla L ub eczan z 1242 r., od n oszącym się do Sam b ii, p rzeciw sta w ia się n ie m ieck i p łu g rad łu (unco), „k tórym P ru so w ie czy P o la c y z w y k li upra w ia ć z ie m ię ” 7i. Z te g o sfo rm u ło w a n ia w y n ik a brak odróżniania narzę dzia p o lsk ieg o od pruskiego, a w ięc ty m sa m y m oznacza to ich id e n ty fi kację, jako radła zn an ego z P o lsk i. C iek a w y jest ta k że p rzyk ład obcią żenia d ziesięcin ą P ru só w spod B iech o w a w W ielk o p o lsce w e d łu g p łu g ó w i n a zw a n y ch po p o lsk u r a d e ł75. M ożna by dzięk i n iem u p otw ierd zić id e n ty fik a c ję p o lsk ieg o radła z narzęd ziem pruskim , jed n ak że n ie m am y p ew n o ści, czy P ru so w ie spod B iech o w a u ż y w a li na te re n ie W ielk o p o lsk i narzędzia, k tó ry m p o słu g iw a li się d a w n iej w o jc z y sty m kraju. N a rzecz zrów n ania p olsk iego rad ła z pruskim n arzęd ziem , o k reśla n y m ty m sa m y m n iem ieck im czy ła ciń sk im term in em p rzem aw ia tak że m a so w y m a teria ł źród eł krzyżack ich , m ó w ią cy o d w u k ro tn ie m n ie jsz y m o b cią żen iu ich niż p łu ga d ziesięcin ą. M niejszo ob ciążen ie w y n ik a ło z m n ie j szej w y d a jn o śc i radła. D w u k r o tn ie m n iejsza w y d a jn o ść radła b y ła z k o lei k o n sek w en cją k o n ieczn o ści dw u k rotn ej orki radłem 76. W ed łu g E. Tar- v e la obszar u p ra w ia n y je d n y m radłem b y ł p ierw o tn ie zb liżo n y do obsza
ru u p raw ian ego s o c h ą 77 co zm n iejsza n ieco w y m o w ę p op rzedniego
stw ierd zenia.
W obec n ie d o sta teczn ie p ew n ej w y m o w y źród eł k rzy ża ck ich m u sim y u ciec się do d a n y ch p ó źn iejszy ch , a zw łaszcza do pracy F .S . B ocka. A utor ten stw ierd za znajom ość radła poza d a w n y m i P ru sam i na P om o rzu G dań skim i na z ie m i c h e łm iń s k ie j78 oraz na znaczn ej części n ie g d y ś
etn iczn y ch ziem pruskich . P o św iad cza on u ży cie radła na P o w iślu
(w daw n ej P o m e z a n ii)79, w ok olicach M iłakow a 80 i P rzezm ark u 81 (daw na P ogezania), a w zm ia n k u je je tak że przy ogólnej ch a ra k tery sty ce prac 72 P o r. E. T a r v e l , W s p ó ln e c e c h y , ss. 30— 31, 34— 35, 47, 50— 52, i c y to w a n a
ta m l i te r a tu r a .
72 W . K u h n , D er H a k e n , op. cit., ss. 164— 169.
74 P r U I, 1, n r 140: De u n o q u o q u e e tia m T e u tfio n íc a li a r a t h r o u n a m m e n s u r a m t r itic i e t a lte r a m s ilig in is C u lm e n s is m e n s u r e , q u e s c h e p e l d ic itu r , u n a m
q u o q u e tr itic i m e n s u r a m de u n co , q u o P r u th e n i v e l P o lo n i te r r a m c o le re c o n s u e v e r u n t. 75 K o d e k s d y p lo m a ty c z n y W ie lk o p o ls k i, t. I I , n r 632. 70 Zob. p rz y p . 73. 77 E. T a r v e 1, op. cit., ss. 33— 47. 78 F .S . B o c k , op. cit., B d. 3, ss. 667 і 1024. 72 Ib id e m , ss. 1012 і 1016— 1017. 80 Ib id e m , s. 675. 81 Ib id e m , ss. 958—959, 969.
16 J A N l ’ O W I E R S K I
orn ych d la ca ły ch P ru s 82. W zasadzie radło słu ż y ło w ó w cz a s ju ż ty lk o do n iek tó ry ch prac orn ych , w y stę p u ją c jako narzęd zie p o m ocn icze obok pługa, brak go n atom iast na teren ach w y łą c z n eg o u żyw an ia soch y. N ic w tym d ziw n ego, g d y ż rów n ież na ziem iach p o lsk ich p o czą w szy od X IV w iek u radło spada do roli p om ocn iczego n arzęd zia obok p łu g a S3. W tej roli m ogło ono w y stęp o w a ć g łó w n ie tam , g d z ie p rzed tem sp ełn ia ło p od sta w o w e fu n k cje w orce. Bardzo isto tn e jest także odróżn ien ie p rzez F.S. Bocka radła (H aken ) od so ch y (Zoch).
N arzędzie, ok reślan e przez F .S. B ocka sochą (często b liżej jako
p reu ssisch er Zoch), na po d sta w ie jego b liższy ch C p isów 84 S. C h m ielew sk i w p ełn i p rzek on yw ająco id e n ty fik u je z soch ą d w u p o lico w ą 8S, n a z y w aną ta k że sochą podlaską, p o lesk ą lu b lite w sk ą . W X IX w iek u teg o rodzaju socha pan ow ała na obszarze w sch od n iej P o lsk i (w sch od n ie Ma zow sze, P od lasie, L ub elszczyzn a, w id ły W isły i San u), p ółn ocn o-zach od niej U k ra in y (północn y W ołyń, P o le sie uk raiń skie), p o łu d n io w o -za ch o d niej B iałoru si (po część dorzecza B ere zy n y ) i p ołu d n iow ej L itw y (po W ilię i N ie m e n ) 86, zajm ow ała w ięc zw a rty obszar, do którego od p ółn oc n eg o zach odu p r z y le g a ły P ru sy . N a te re n ie ty ch o sta tn ich w okresie o p isy w a n y m p rzez F.S. B ocka, a w ię c w drugiej p o ło w ie X V III w iek u soch ę u ży w a n o na S a m b ii (z w y ją tk ie m ok olic K rólew ca, gdzie w p ro w a dzono pług), na p ru skiej L itw ie (na p o łu d n ie od N iem na) i w zd łu ż g ra n icy polsk iej w okolicach Szczytn a, S zestn a i P isza S7. W in n y m m iejscu sw o jej pracy F .S. B ock p otw ierd za jeszcze raz p od sta w o w ą rolę so ch y na S a m b ii88 i w o k o licy od G ołdapi do O le c k a 89. W ty m o sta tn im rejo n ie do so ch y u ży w a n o n ie ty lk o n orm aln ego dla so ch y d w u p o lico w ej za przęgu z dw u w o łó w , lec z tak że kon i, co jak zob aczym y, m oże b y ć re lik tem tradycji, zw ią za n y ch z in n y m ty p e m teg o narzędzia. W p ó łn o cn o - -w sch o d n iej części P ru s W schod nich (daw na N ad row ia i o k olice R ag- n ety ) F.S. B ock m ó w i o raczej n ied a w n y m u p o w szech n ia n iu się tak zw a n ej sochy, k tórą k olon iści, u ż y w a ją c y p łu ga k oleśn ego, tra k to w a li po czątk ow o z ir o n ią 90. B rak stąd p ew n ości, czy chodzi tu o soch ę d w u p o lico w ą czy o in n y jej rodzaj, n atom iast m ożna b y z teg o przek azu są dzić, że socha p rzy jm o w a ła się tu p rzyp u szczaln ie dopiero w X V II—
X V III w ieku . W okręgu S zy ło k a rcz m y sp o ty k a ło się pru sk ą sochę,
jed n ak że p rzew ażała tu s ta g u t a 91. Sochę w y m ien ia F .S .B ock także
82 Ib id e m , ss. 676 n.
83 S. C h m i e l e w s k i , G o s p o d a rk a r o ln a i h o d o w la n a , ss. 43 n.
81 F.S. B o c k , op. cit., Bd. 3, ss. 664—666; B d. 5, D e ssau 1785, ss. 502— 512. 85 S. C h m i e l e w s k i , Z m ia n y w z a c h o d n ie j g r a n ic y , s. 74.
88 K . M o s z y ń s k i , op. cit., cz. 1, K ra k ó w 1929, ss. 161— 163, J . F a l k o w s k i , op. cit., ss. 79 i 81— 93; N .N . U 1 a š č i k , O ru d ija p r o iz v o d s tv a i s is te m y
z e m le d e lija v p o m e šč ič ’e m c h o z ja js tv e L i t v y i z a p a d n o j B e lo r u ss ii v p e rio d ra zlo - ž e n ija fe o d a ľ n o — k re p o s tn ič e s k o g o stro ja , E z e g o d n ik po a g ra rn o j is to r ii vo sto čn o ] E v r o p y , 1959 д., M o sk v a 1961, ss. 172— 175; M. J a . G r i n b l a t, B e lo r u sy , M o sk v a 1968, ss. 214—217. 87 F. S. B o e k , op. cit., B d. 3, s. 675. 88 Ib id e m , s. 940. 88 Ib id e m , s. 946. 00 Ib id e m , B d. 5, s. 521. 81 Ib id e m , s. 534.
