"Paul von Rusdorf, Hochmeister des Deutschen Ordens 1422-1441", Carl August Lückerath, Bad Godesberg 1969 : [recenzja]

Grzegorz, Maksymilian

"Paul von Rusdorf, Hochmeister des

Deutschen Ordens 1422-1441", Carl

August Lückerath, Bad Godesberg

1969 : [recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 358-363

358 H Ľ C E Ň Z J E I O M Ó W I E N I A

w n o ścią n a le ż y p rz y ta c z a n ie w n a w ia s ie k w a d ra to w y m n a z w is k a d im ie n ia w y s ta w ­ cy, choć i tu -dość często b r a k k o n s e k w e n c ji.

Do d o b ry c h tra d y c ji w y d a w n ic tw ź ró d ło w y c h n a le ż y ta k ż e p o d a w a n ie e w e n tu a l­ n ego m ie js c a o p u b lik o w a n ia d o k u m e n tu . N ie ste ty , K . W ie se r 'po :paru w stę p n y c h p ró b a c h i tę re g u łę p o rz u c a , m im o iż częściow o i s tn ia ły m o ż liw o ści je j re a liz a c ji.

N ie w d a ją c się z b y tn io w b a rd z ie j d o g łę b n e o ceny, m o ż n a z p e łn ą o d p o w ie d z ia l­ n o ścią s tw ie rd z ić , iż e d y c ja K . W ie se ra n ie je s t p r z y k ła d o w ą p o z y c ją w s w o je j s p e ­ c ja ln o śc i. N ie w y trz y m u je z re s z tą żad n e g o p o r ó w n a n ia z w z m ia n k o w a n ą w y żej p u ­ b lik a c ją E. J o a c h im a . T y m n ie m n ie j z a p e w n e sp e łn i s w o ją ro lę , ja k o in f o r m a to r o z aso b a ch a rc h iw a ln y c h , u m o ż liw ia ją c b a d ac z o m ła tw ie js z e d o ta rc ie d o ź r ó d ł a 5.

M a k s y m ilia n G rze g o rz

C a rl A u g u st L ü c k e r a t h , P a u l v o n R u s d o r f, H o c h m e is te r d es D e u ts c h e n O r­

d e n s 1422— 1441. Q u e lle n u n d S tu d ie n z u r G e sc h ic h te d e s D e u ts c h e n O rd e n s,

B d. 15, B ad G o d e sb e rg 1969, ss. 248.

O b sz e rn a ro z p ra w a C a rla A u g u sta L ü c k e r a t h a j e s t jesz c z e je d n ą m o n o g ra ­ fią p o św ięc o n ą n a jw y ż s z e m u d o s to jn ik o w i Z a k o n u K rz y ż a c k ie g o w P r u s a c h , ty m ra z e m w ie lk ie m u m is trz o w i P a w io w i R u sd o rfo w i. C h o ć c elem w y w o d ó w a u to ra m ia ła b y ć s a m a o so b a w ie lk ie g o m is trz a , to je d n a k o g ro m n a , a je d n o c z e ś n ie n ie s ły ­ c h a n ie o g ra n ic z o n a w d a n e ściśle in d y w id u a ln e , b a z a ź ró d ło w a n a r z u c i ła a u to ro w i ty p o w y s c h e m a t m o n o g ra fii p o l i t y c z n e j 1 d la o k re s u 1422—4441.

D zieło C. A . L ü c k e r a th a s k ła d a s ię z p rz e d m o w y , w s tę p u , c z te r n a s tu ro z d z ia łó w , z a k o ń c z e n ia , d o d a tk u z a w ie ra ją c e g o itin e r a r iu m w ie lk ie g o m is trz a P a w ia R u sd o rfa , 9 pisu ź ró d e ł i lite r a t u r y , in d e k su o só b i m ie js c o w o ś c i, a p o p rz e d z a j e s p is tr e ś c i i z e s ta w ie n ie s k ró tó w .

F o d s ta w ę ź ró d ło w ą d o o p ra c o w a n ia p o d ję te g o le m a tu s ta n o w iły z a so b y a r c h i ­ w a ln e S ta a tlic h e s A r c h iv la g e r w G e ty n d z e , w ty m szczeg ó ln ie d z ia ły z w a n e O rd e n s ­

b r ie fa rc h iv , O rd e n s fo lia n te n , d o k u m e n ty p e rg a m in o w e i p a p ie ro w e , k s ię g i p r z y w ile ­

jó w o ra z ich s z e s n a s to w ie c z n y c h o d p isó w . W y k o rz y sta n o te ż część p o s ia d a n y c h f o to ­ k o p ii ze z b io ró w A rc h iw u m P a ń s tw o w e g o w G d a ń sk u . W C e n tr a ln y m A rc h iw u m Z a k o n u K rz y ż ac k ie g o w W ie d n iu a u to r d o ta r ł do z e sp o łu d o k u m e n tó w z l a t 1420— 1440. P o n a d to z e b ra ł c ały d ru k o w a n y m a te r ia ł ź ró d ło w y . P o k a ź n y , n a w e t b a rd z o b o g a ty z e s ta w l i t e r a t u r y p rz e d m io tu s tw o rz y ł e ru d y c y jn ą p o d s ta w ę p ro b le m a ty k i. P r a c a C. A. L ü c k e r a th a je s t, ja k w sp o m n ia n o , m o n o g ra fią p o lity c z n ą , d o ty c z ąc ą sc h y łk o w e g o o k re s u Z a k o n u K rz y ż a c k ie g o w P ru s a c h , a le n ie w ą tp liw ie d e c y d u ją c e g o o d a lsz e j d ro d z e ro z w o jo w e j teg o sw o iste g o o rg a n iz m u p a ń s tw o w e g o w d z ie ja c h p o ­ lity c z n y c h E u ro p y . O c ala łe , acz d o g o ry w a ją c e p o 'klęsce g ru n w a ld z k ie j z a k o n n e p a ń s tw o m is y jn e , p o z b a w io n e od d a w n a sw y c h ż y cio w y c h celów , s z u k a ło ro z p a c z li­ w ie r a tu n k u , p o d e jm u ją c w a lk ę z e m a n cy ip u ją c y m i s ię s ta n a m i, fro n d ą is tn ie ją c ą w e w n ą tr z k a s ty ‘d o s to jn ik ó w rz ą d z ą c y c h , o ra z n á p o re m z w y cię sk ie g o p a ń s tw a p o l­ sk ieg o , d ą żą c e g o do r e w in d y k a c ji u tra c o n y c h n ie g d y ś za s p r a w ą Z a k o n u ziem . W ty c h n a d e r sk o m p lik o w a n y c h w a ru n k a c h s y tu a c ja w ie lk ic h m is tr z ó w b y ła n ie ­ z w y k le tr u d n a i ż a d e n z n ic h , p o c zą w szy od H e n ry k a v o n P la n e n , n ie p o tr a f i ł je j s p ro sta ć . W sz e lk ie te a sp e k ty d z ie jó w Z a k o n u , p o c z ą w sz y od 1410 r. z o s ta ły p r z e d s t a ­ w io n e p rz e z C. A. L ü c k e ra th a .

W e w stęp d e s p re c y z o w a ł o n c e le p ra c y , o m ó w ił s t a n b a d a ń o ra z d o k o n a ł c h a r a k ­ te r y s ty k i ź ró d e ł. R o zd ział d ru g i z o s ta ł p o ś w ię c o n y k a rie r z e u rz ę d n ic z e j P a w ła R u s ­ d o rfa w k rz y ż a c k ie j d ra b in ie h ie ra rc h ic z n e j. J e d y n ie w m in im a ln y m s to p n iu a u to r s p ró b o w a ł z a ją ć s ię p o c h o d z e n ie m sp o łec z n y m w ie lk ie g o m is trz a , u s ta l a ją c , iż ro d z in a R u sd o rfó w z a m ie s z k iw a ła o d p o ło w y X I I w ie k u w N a d r e n ii w o b e cn y c h m ie js c o ­ w o śc ia c h R o isd o rf, H e m m e ric h i A lfte r n a p ó łn o c n y z ac h ó d od B o n n . B y ła to ro d z in a m in is te ria łó w , a w ięc z a jm u ją c a sta n o w is k o p o ś re d n ie m ię d z y w a rs t w ą p o d le g ły c h ch ło p ó w a sz la c h tą . P o tw ie rd z a to je sz c z e ra z w sp o só b d o b itn y s k la d so c ja ln y ta k

3 Zob. M. B i s k u p , r e c e n z ja o m a w ia n e j p ra c y K . W i e s e r a, Z a p is k i H is to ­

ry c z n e , t. 36, Ί971, z. 2, ss. 15C— 158.

1 Zob. C. C o n r a d , re c e n z ja p ra c y C. A. L ü c k e r a t h a , P r e u s s e n la n d , Bd. 8, 1970, N r 2, s. 29.

K É C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 3 5 9 z w a n y c h p a n ó w Z a k o n u K rz y ż ac k ie g o . K u s d o r f b y ł k o le jn o p r o k u r a to r e m w K ę trz y ­ nie, k o m tu r e m tu c h o ls k im , k o m tu r e m p a p o w sk im , w ó jte m w L ip ie n ie k u , w 1414 r. p o d s k a rb im , w 1415 r. w ie lk im s z a tn y m i ró w n o c z e ś n ie k o m tu r e m g n ie w sk im , w 1448 r. w ie lk im K o m tu re m , b e z p o ś re d n io p o te m p o n o w n ie w ie lk im s z a tn y m i łą c z ­ n ie z ty m k o m tu r e m d z ie rz g o ń sk im . W czasie p ia s t o w a n ia g o d n o ści u rz ę d n ic z y c h w Z a k o n ie o d b y ł k i l k a p o d ró ż y d y p lo m a ty c z n y c h i zd o b y ł d o ś w ia d c z e n ie w słu żb ie z a g ra n ic z n e j Z a k o n u w czasie rz ą d ó w w ie lk ie g o m is tr z a M ic h a ła K ü c h m e is tr a . W d n iu 10 m a r c a 1422 r. z o sta ł o b r a n y p rz e z g e n e r a l n ą k a p itu łę w M a lb o rk u w ie l­ k im m is trz e m . W ro z d z ia le d ru g im C. A . L ü c k e r a th p rz e d s ta w ił c h a r a k t e r y s ty k ę s p u śc iz n y r z ą ­ d ó w w ie lk ie g o m is tr z a M ic h a ła K ü c h m e i s tr a i je g o p o p rz e d n ik ó w , j a k ą p rz e ją ł R u s - d o rf. T e o b c ią ż e n ia h ip o te c z n e s ię g a ją c e n ie sz c z ę śliw e g o d la Z a k o n u ro k u Ί4 1 0 , m i a ­ ły w y w rz eć ta k ż e d o m in u ją c y w p ły w n a P a w ła R u sd o rfa , A u to r z w ró c ił szc z eg ó ln ą u w a g ę n a trz y p o d s ta w o w e k o m p o n e n ty , n ie w ą tp liw ie n e g a ty w n e , k tó r e p o ja w iły się w ży ciu p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o w P ru s a c h . Z d a n ie m je g o są to : u s a m o d z ie ln ie n ie się g a łę z i n ie m ie c k ie j i in fla n c k ie j Z a k o n u , w p ły w s ta n ó w n a rz ą d y Z a k o n u i o b n iż e n ie a u to r y te tu w ie lk ie g o m is trz a w ło n ie k o rp o r a c ji Z a k o n u , a ta k ż e n ie p rz e z w y c ię ż o n e k ło p o ty fin a n s o w e .

W o jn a p o ls k o -k rz y ż a c k a z 1422 r. i p e r t r a k t a c j e p o k o jo w e (z w łaszcza te o s ta tn ie ) z o sta ły o b s z e rn ie p rz e d s ta w io n e w ro z d z ia le trz e c im i c z w a rty m . C. A. L ü c k e r a th n a ­ s z k ic o w a ł p rz e b ie g w a lk i k o n c e p c je o b ro n n e R u s d o rfa , w s k a z u ją c n a ro lę s ta n ó w p ru s k ic h . D e fe n sy w n a t a k .y k a w o je n n a Z a k o n u , s p r o w a d z a ją c a się do o b ro n y z a m ­ k ó w i n ie k tó r y c h n a d g ra n ic z n y c h b ro d ó w rz e c z n y c h z d a ła i ty m ra z e m e g zam in . R o k o w a n ia p o k o jo w e p rz y n io s ły k o m p ro m is, k t ó r y czaso w o z a d o w a la ł o b ie s tro n y . K o le jn e ro z d z ia ły p ią ty , szó sty , sió d m y , ó sm y i d z ie w ią ty z o sta ły w p e łn i p o ­ ś w ięc o n e p o lity c e z a g ra n ic z n e j w ie lk ie g o m is tr z a P a w ła R u s d o rfa , u s iłu ją c e g o w y ­ p r o w a d z ić p a ń s tw o k rz y ż a c k ie z g łę b o k ie g o im p a s u p o p rz e z d o ść z rę c z n e la w iro w a ­ n ie m ię d z y P o ls k ą i L itw ą , c e s a rs tw e m a p a p ie s tw e m , H a n z ą a k ró le m D a n ii i S z w e c ji E ry k ie m I, s t a j ą c s ię fa k ty c z n ie j e d n a k n a rz ę d z ie m p o lity k i c e s a rs k ie j. U s iło w a n ia w y b rn ię c ia z tr u d n e j s y tu a c ji z e w n ę trz n e j p c h n ę ł y P a w ła R u s d o r fa do z e r w a n ia u k ła d u m e ln e ń s k ie g o z 1422 г., co n a s tą p iło w 1431 r.

P r ó b ę p r z e d s ta w ie n ia s y tu a c ji w e w n ę tr z n e j Z a k o n u p rz y n ió s ł d o p ie ro ro z d z ia ł d z ie sią ty , je d y n ie w o g ó ln y c h z a r y s a c h s y g n a liz u ją c y tło k o n f li k tu m ię d z y s ta n a m i p r u s k im i a k a s tą fe u d a łó w z a k o n n y c h . A u to r s to su n k o w o w ię c e j u w a g i p o św ię c ił p o ­ d ło żu g o s p o d a rc z e m u ty c h w y d a rz e ń , s p y c h a ją c n a p la n d a lsz y jeg o a sp e k ty s p o ­ łe c z n o -p o lity c z n e , k t ó r e p rz e c ie ż o b ja w iły s ię w y ra ź n ie ju ż w o k re s ie p o p r z e d z a ją ­ cy m z a w a rc ie p o k o ju m e ln e ń sk ie g o .

R o zd ział je d e n a s ty i d w u n a s ty o b ją ł o k re s w a l k z b ro jn y c h z P o ls k ą i z a w a rc ia p o k o ju b rz e sk ie g o (1435 r.). W te j części p r a c y a u to r z a z w y c z a j z s y m p a tią t r a k t u j ą c y w ie lk ie g o m is trz a P a w ła R u sd o rfa , p r z y z n a ł je d n a k , że w c za sie to c z ąc y c h się w a lk p rz e b y w a ł o n z a w s z e w s w e j re z y d e n c ji w M a lb o rk u i n ig d y n ie b r a ł o so b iśc ie u d z ia ­ ł u w w a lk a c h (ss. Γ50— 151), co g d y się w e ź m ie p o d u w a g ę je g o s k ło n n o śc i do w sz c z y ­ n a n ia d z ia ła ń w o je n n y c h lu b c h ęc i s to s o w a n ia g w a łto w n y c h ś ro d k ó w w o b e c sw o ich p rz e c iw n ik ó w (n a p rz y k ła d d o ln o p ru ś k ic h k o n w e n tó w , 'k tó re w y s tą p iły p rz e c iw f a ­ w o ry z o w a n iu n a d re ń c z y k ó w p rz e z w ie lk ie g o m is trz a ), n ie ś w iad c z y o n im n a jle p ie j. N a c isk s ta n ó w p r u s k ic h w k i e r u n k u z a k o ń c z e n ia w o jn y z P o ls k ą s p ra w ił w re sz c ie , iż p o k ó j z p a ń s tw e m p o ls k im z o sta ł z a w a r ty w 1435 r. P rz e d m io te m ro z w a ż a ń w ro z d z ia le trz y n a s ty m je s t s to s u n e k w ie lk ie g o m is trz a do n ie m ie c k ie j i in fla n c k ie j g a łę z i Z a k o n u K rz y ż a c k ie g o , k tó r e p r z e ja w i a ły te n d e n c je s e p a ra ty s ty c z n e , p o d trz y m y w a n e z re sz tą n ie z rę c z n o ś c ią d z ia ła n ia i m a n e w r ó w p o li­ ty c z n y c h w ie lk ie g o m is trz a . N a jtr a f n ie js z y ro z d z ia ł c z te r n a s ty , u k a z a ł P a w ła R u s ­ d o r f a -m iędzy re w o ltą w e w n ę tr z n ą Z a k o n u i d ą ż n o ś c ia m i e m a n c y p a c y jn y m i s ta n ó w , k tó r e w zm o g ły s ię je sz c z e b a rd z ie j w s k u t e k re p r e s ji sto so w a n y c h p rz e z Z a k o n w szczeg ó ln o ści w o b e c r y c e r s tw a ziem i c h e łm iń s k ie j za p o s ta w ę w 1435 r o k u 2. O g ra ­ n ic z e n ie o d d z ia ły w a n ia p r a w a c h e łm iń sk ie g o ty lk o do m ia s t C h e łm n a i T o r u n ia b o ­ le ś n ie d o tk n ę ło c a łe ry c e rs tw o z iem i c h e łm iń s k ie j i sp o w o d o w a ło z a o g n ie n ie s to s u n ­ k ó w m ię d z y ty m ż e ry c e rs tw e m a w ie lk im m is trz e m i Z a k o n e m . C. A. L ü c k e r a th f a k t te n je d n a k p o m in ą ł, choć o d e g ra ł on n ie w ą tp liw ie p o w a ż n ą ro lę w k o n s o lid a c ji o p o ­ z y c y jn ie n a s ta w io n e g o r y c e rs tw a i m ia s t. C o fn ię c ie ś ro d k ó w re p re s y jn y c h p rz e z Z a ­ k o n n ie z m ie n iło p o s ta w y s ta n ó w p r u s k ic h . W la ta c h 1440— 1441 w ie lk i m is trz P a ­

Z ob. re c e n z ję M . B i s k u p a -pra-cy C. A. L ü c k e r a t h a , Z a p is k i H is to ry c z n e , t. 36, 1971, z. 1, s. 160.

360 r e c e n z j e i O M Ó W I E N I A

w eł R u s d o rf z e b ra ł ow oce sw y c h p r a w ie d w u d z ie s to le tn ic h rz ą d ó w , k tó r e o k a z a ły się d la n ieg o f a ta ln e . B ył to r e z u lta t n ie d o c e n ia n ia r e a lió w p o lity c z n y c h i b r a k u u m ie ­ ję tn o ś c i p rz y s to s o w a n ia się d o s k ro m n ie js z e j ro li, ja k ą p o r o k u 1410 m ia ł o d e g ra ć Z a k o n . P o lity k a o d w e tu i re p r e s ji s to so w a n a w o b e c s ta n ó w d o p ro w a d z iła do p o ­ w s ta n ia Z w ią z k u P ru s k ie g o w 1440 r., k tó r y ta k d e c y d u ją c o w p ły n ą ł na lo sy p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o w P ru s a c h . Z a g ro ż o n y o d m o w ą p o s łu s z e ń s tw a p rz e z część k o n w e n tó w d o ln o p ru s k ic h R u s d o rf n ie d o c en ił teg o f a k tu . W w a ru n k a c h n a r a s ta ją c e g o w rz e n ia w p a ń s tw ie z a k o n n y m z a ró w n o s ta n y p r u s k ie , j a k i d o s to jn ic y z a k o n n i z a p e w n e z u lg ą p rz y ję li f a k t re z y g n a c ji P a w ła R u sd o rfa . W Z a k o ń c z e n iu a u t o r z e s ta w ił dość p o b ie ż n ie g łó w n e te z y s w y c h ro z w a ż a ń , p r z y ­ ta c z a ją c w p rz y p is a c h o p in ie k ro n ik a rz y o R u sd o rfie (s. 206, p rz y p is 2).

K sią ż k a C. A. L ü c k e ra th a je s t n a p is a n a ję z y k ie m dość z a w iły m i tru d n y m , z czę­ s ty m i w rę c z ra ż ą c y m i p o w tó rz e n ia m i n ie k tó ry c h z w ro tó w , j a k n a p rz y k ła d n ä m lic h lu b n a m e n tlic h . A u to r n ie je d n o k ro tn ie p o s łu g u je się o ry g in a ln y m n a z e w n ic tw e m ź ró d ło w y m , n a p r z y k ła d n a s. 191, g d z ie z a m ia s t B rd a d W da lu b ic h n ie m ie c k ic h o d ­ p o w ie d n ik ó w , p o d a je n a z w y B ra a i В-da. N ie b r a k te ż b łę d ó w k o r e k to rs k ic h (s. 10 przy-pis 9), czy te ż w a d liw e g o ła m a n ia te k s t u (s. 13), g d z ie o m y łk o w o z a m ie n io n o w ie rs z p ie r w s z y n a d ru g i i o d w ro tn ie . S p o ro je s t też p o tk n ię ć to p o g ra fic z n y c h , czy n ie śc isło ści w y n ik a ją c y c h z n ie dość w n ik liw e g o o d c z y ta n ia ź ró d ła . A u to r n a p rz y ­ k ła d p o d a je w ia d o m o ść (s. 37) o o b lę ż en iu i z d o b y ciu m ia s ta G o lu b ia , g d y ty m c z ase m ch o d ziło ta m o z a m e k g o lu b sk i.

O d rę b n ą z a p e w n e k w e s tią j e s t z a g a d n ie n ie w y k o rz y s ta n ia z a ró w n o is tn ie ją c e g o m a te ria łu źró d ło w eg o , ja k i l i t e r a t u r y p rz e d m io tu , k tó r a d la p e w n y c h z a g a d n ie ń p e ł ­ ni ro lę n a d rz ę d n ą , w s to s u n k u do je d n o s tk o w y c h -in fo rm a c ji ź ró d ło w y c h i fa k tu szczegółow ego. Z a g a d n ie n ie p o w y ż sz e d o jrz a ło do tego, b y k i lk u u w a g a m i z a s y g n a li­ zo w ać je g o is tn ie n ie . Z a ró w n o b o w ie m w p ra c y C. A. L ü c k e r a t h a , ja k i W ilh e l­ m a N ö b l a 3, o b s e rw u je się dość p o w a ż n e o d e jśc ie od t e j z a s a d y n a rzecz fa w o ry z o ­ w a n ia ź ró d ła . A u to rz y m a ją c d o s tę p do n a jw a ż n ie js z e g o z b io ru m a te r ia łu źró d ło w eg o d o ty c z ąc e g o Z a k o n u , c z e rp ią z n ieg o b ez o g ra n ic z e ń , c y tu ją c p o k a ź n e w e rs e ty w te k ś - oie w ła śc iw y m p ra c y , j a k i w -p rzy p isach . N a s tę p s tw e m takieg-o p o s tę p o w a n ia je s t d o b re u d o k u m e n to w a n ie fa k tó w szczeg ó ło w y ch , a z d a r z a się n a w e t, iż a u to rz y p o ­ tr a f i ą d o rz u c ić ja k iś n o w y f a k t. C ie rp i n a to m ia s t n a ty m s ze rsz e tło p o lity c z n o -s p o ­ łe c zn e i g o sp o d arcz e w y d a rz e ń , g d y ż o d e jśc ie o d is tn ie ją c e g o s ta n u b a d a ń p o w o d u je z w y c z a jn e z a c ie ś n ie n ie i w y p a c z e n ie n ie k tó ry c h p ro b le m ó w . Z u b o ż e n ie p ro b le m o w e p r a c y j e s t w ię c z a p e w n e je d n y m z is to tn ie js z y c h n a s tę p s tw d o m in a c ji ź ró d ła p rz y o g ra n ic z o n y m w y k o rz y s ta n iu l i t e r a t u r y h is to ry c z n e j. M oże się j e d n a k n a w e t z d arzy ć, że n ie w y k o rz y s ta n ie l i t e r a t u r y p ro w a d z i do w y p a c z e ń i b łę d n y c h o cen . T a k ie w ła śn ie f a k ty z ac h o d z ą w p r a c y C. A. L ü c k e ra th a .

B io rą c n a w e t p o d u w a g ę s to p ie ń tru d n o ś c i, ja k i m u s i p o k o n a ć a u to r p r z y p ra c y a n a lity c z n e j o t a k -szerokim z a k r e s ie c h ro n o lo g ic z n y m i p ro b le m o w y m , co rz e c z jatsna, w p e w n y m o g ra n ic z o n y m s to p n iu go u s p ra w ie d liw ia , n ie m o ż n a n ie p o d ją ć p o le m ik i, k t ó r a z o sta n ie o g ra n ic z o n a je d n a k ty lk o d o trz e c h p o d s ta w o w y c h k w e stii: s p ra w y o p ie c z ę to w a n ia i w y m ia n y d o k u m e n tó w g łó w n y c h t r a k t a t u m e ln e ń sk ie g o , p ró b y z d e - w a lu o w a n ia fa k ty c z n e j z d o b y cz y s ta n ó w u w a r u n k o w a n e j w tr a k ta c ie m el-neńskim k la u z u lą o w y p o w ie d z e n iu p o s łu s z e ń s tw a p rz e z s ta n y w w y p a d k u n a ru s z e n ia t r a k ­ t a t u p rz e z Z a k o n (k w e stia w p ro w a d z o n a w z o re m zd o b y czy s ta n o w y c h w K o ro n ie P o ls k ie j) o ra z św iad o m e g o s p ły c e n ia z a g a d n ie ń w e w n ę tr z n y c h p a ń s tw a z ak o n n e g o , szczeg ó ln ie w k w e s tia c h w z a je m n e g o s to s u n k u sta n ó w p ru s k ic h do k a s ty rz ą d z ą c e j. T e n -ostatn i p ro b le m w y k a z u je p o w a ż n e u sz c z u p le n ia , j a k c h o ćb y b r a k z a ję c ia s t a ­ n o w is k a p rz e z a u to ra w s p ra w ie s to s u n k u w ie lk ie g o m is tr z a P a w ła R u s d o r fa d o p o ­ s tu la tó w d e le g a c ji Z w ią z k u P r u s k ie g o i f a k t u u tw o rz e n ia k o n fe d e ra c ji s ta n ó w , co f­ n ię c ia d o b ro d z ie js tw o d d z ia ły w a n ia p rz y w ile ju c h e łm iń sk ie g o n a s z la c h tę z ie m i c h e ł­ m iń s k ie j i in n y c h .

Z a g a d n ie n ie p ie rw s z e s fo rm u ło w a ł C. A. L ü c k e r a th w te n sp o só b , że w ie lk i m is trz P a w e ł R u s d o r f b y ł z w o le n n ik ie m ty c h sił w Z a k o n ie , k tó r e n ie c h c ia ły z a ­ w rz e ć p o k o ju i d la te g o zg o d ził się n a ń je d y n ie z c ię żk im serce m . S tą d po z a w a rc iu t r a k t a t u m e ln e ń sk ie g o i w y m ia n ie -d o k u m en tó w w s tę p n y c h (p r e lim in a rz y ) p o rz u c ił m y ś l d o p ro w a d z e n ia d o k o ń c a s p ra w p r o c e d u ra ln y c h z w ią z a n y c h z w ym ia-ną d o k u ­ 3 Zob. M. G r z e g - o r z , re c e n z ja p r a c y W. N ö b l a , M ic h a e l K ü c h m e is te r H o c h ­ m e is te r d e s D e u ts c h e n O rd e n s 1414— 1422, Q u e lle n u n d S tu d ie n z u r G e sc h ic h te des D e u ts c h e n O rd e n s, B d. 5, B a d G o d e sb e rg 1969, ss. X , 158, K o m u n ik a ty M a z u rs k o - - W a rm iń s k ie , 1Ô70, n r 3, ss. 478— 480.

R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A ₃₆₁

m e n tó w . T e m u c e lo w i m ia ło słu ży ć — z d a n ie m a u t o r a — o d ro c z e n ie te r m in u w y ­ m ia n y d o k u m e n tó w (s-s. 48— 55). T a jn e k n o w a n ia w ie lk ie g o m is trz a p rz e c iw n ie ­ d a w n o z a w a rte m u p o k o jo w i n ie s ą z ja w is k ie m o d o s o b n io n y m w d z ie ja c h Z a k o n u , z w łasz cz a g d y d ą ż e n io m d o s to jn ik ó w z a k o n n y c h p rz y c h o d z iły w s u k u rs z e w n ę trz n e c z y n n ik i p o lity c z n e , j a k c h o ć b y w ty m w y p a d k u c e s a rs tw o i n ie k tó rz y s p o śró d k s ią ­ ż ą t R zeszy. D o strz e g a n ie j e d n a k w fa k c ie o d w le k a n ia o p ie c z ę to w a n ia d o k u m e n tó w p ró b z e r w a n ia t r a k t a t u p o k o jo w e g o j e s t n ie p o ro z u m ie n ie m . U k ła d p o k o jo w y b o w ie m w c h o d z ił w ży cie w r a z z je g o p o d p is a n ie m i u ro c z y s tą z a z w y c z a j w y m ia n ą d o k u ­ m e n tó w w s tę p n y c h . O w szem , o d ra c z a n ie te r m in ó w w y m ia n y d o k u m e n tó w g łó w n y c h b y ło w p r a k ty c e d y p lo m a ty c z n e j polsk-o- k rz y ż a c k ie j rz e c z ą n a g m in n ą , a le p o w o d y ty c h c zę sty c h p e r t u r b a c j i le ż a ły z a z w y c za j w tru d n o ś c ia c h o b ie k ty w n y c h z w ią z a ­ n y c h z p ro b le m e m o p ie c z ę to w a n ia d o k u m e n tó w , a lb o w n ie z g o d z ie w e w n ę tr z n e j s tr o n u k ła d a ją c y c h się. Z n a n y j e s t p rz y k ła d z 1458 r . 4, k ie d y to d o k u m e n tu ro z e jm o w e g o k rz y ż a c k ie g o n ie o p ie c z ę to w a li z ac ię ż n i czescy i n ie m ie c c y w s łu ż b ie Z a k o n u , p o n ie ­ w a ż z a w a rc ie ro z e jm u n ie słu ży ło ic h in te re s o m , p rz e c iw n ie , o g ra n ic z a ło d o p ły w ł u ­ p ó w , je d y n e g o p ra k ty c z n ie ź ró d ła d o c h o d u n ie o p ła c o n y c h z a c ię ż n y c h . M im o to s t r o ­ n a p o ls k a d o k u m e n t ro z e jm o w y p r z y ję ła , b io rą c z a p e w n e p o d u w a g ę tr u d n o ś c i, n a j a k ie n a p o ty k a ł w ie lk i m is trz w z a ła tw ie n iu te j s p ra w y . P o d o b n ie p r z e d s ta w ia ła się z a p e w n e s p r a w a w la ta c h .1422— 1423, p rz y czy m g łó w n y m i m a lk o n te n ta m i o k a z a li się m is trz in fla n c k i i n ie m ie c k i, a ze s tr o n y p o ls k ie j a r c y b is k u p g n ie ź n ie ń s k i i b is k u p w ło c ła w s k i. W y m ia n a d o k u m e n tó w o p ó ź n iła s ię je d n a k z p o w o d u n ie d o p e łn ie n ia o b o w ią z k u o p ie c z ę to w a n ia d o k u m e n tó w g łó w n y c h i to n ie ty lk o p rz e z s tro n ę k rz y ­ ż a c k ą , a le ta k ż e i p o ls k ą . P r z e d d o k o n a n ie m s a m e j w y m ia n y w d n iu 18 m a ja 1423 r.5, d o k u m e n tu g łó w n e g o s tro n y k ró le w s k ie j n ie o p ie c z ę to w a li jesz c z e a rc y b is k u p g n ie ź ­ n ie ń s k i i b is k u p w ło c ła w s k i, o czy m z re s z tą C. A . L ü c k e r a th wtie. T e n a r g u m e n t p rz e c z y w ła ś n ie je g o te z ie . P o n a d to n a le ż y p o d k re ś lić , że s tr o n ą , k t ó r a w d n iu 2 l i ­ s to p a d a n ie d o p u ś c iła d o w y m ia n y d o k u m e n tó w g łó w n y c h b y li P o la c y , a n ie K rz y ­ żacy. T o w ła ś n ie d e le g a c ja p o ls k a o p u ś c iła u m ó w io n e m ie js c e s p o tk a n ia w d n iu 2 lis to p a d a 1422 г., m im o iż b y ła p o w ia d o m io n a p rz e z w ie lk ie g o m is tr z a o m o ż liw o ści o p ó ź n io n eg o p r z y b y c ia d e le g a c ji k rz y ż a c k ie j n a w y m ia n ę d o k u m e n tó w 6. W d o d a tk u je sz c z e w c ze śn iej n a ż y cz e n ie ró w n ie ż ra d c ó w p o ls k ic h p rz e n ie s io n o m ie js c e s p o tk a ­ n ia z G n ie w u , g d z ie g ro se s te r b u n g e h e r r s c h te , co w y n ik a z re la c ji k o m tu r ó w ś w iec k ie g o i e lb lą sk ie g o w y s ła n e j w d n iu 19 p a ź d z ie rn ik a 1422 r. d o w ie lk ie g o m i­ s trz a 7. W re sz c ie tr z e b a ja s n o .stw ierd zić, że w ła ś n ie p rz e d s ta w i ciele w ie lk ie g o m is tr z a p o d e jm o w a li s t a r a n i a o p o n o w n e s p o tk a n ie z d e le g a c ją .polską, w c za sie k tó re g o m ia ło b y d o jś ć d o w y m ia n y d o k u m e n tó w g łó w n y c h . P o w o d e m z aś o p ó ź n ie n ia p e łn o ­ m o c n ik ó w Z a k o n u b y ły tr u d n o ś c i w u z y s k a n iu p e łn e g o o p ie c z ę to w a n ia ze s tro n y s ta n ó w in fla n c k ic h . W iad o m o , że do 2 lis to p a d a '1422 r . w ie lk ie m u m is trz o w i, m im o p o d ję ty c h s t a r a ń n ie u d a ło s ię p o m y ś ln ie z a ł a tw ić te j k w e s t i i 8. K r ó l w p ra w d z ie te ż p o d ją ł s t a r a n i a o w y m ia n ę d o k u m e n tó w , a le o d m ó w ił s p o tk a n ia s ię z w ie lk im m i­ s trz e m w te j s p ra w ie w d n iu 8 g r u d n ia 1422 r. °.

O sta te c z n ie H8 m a ja 1423 r., a n ie j a k p o d a je C. A. L ü c k e r a th 13 c z e rw c a 1424 r. (ss. 50, 55 i p rz y p . 43) d o szło do w y m ia n y d o k u m e n tó w g łó w n y c h o b u s t r o n 10. W y ­ d a rz e n ie to j e s t f a k te m n ie p o d w a ż a ln y m , a o m y łk a C. A. L ü c k e r a th a w y n ik a z n ie ­ z n a jo m o śc i -p ię tn a sto w iec z n ej p r a k ty k i k a n c e la ry jn o - d y p lo m a ty c z n e j o b o w ią z u ją c e j z a ró w n o w p a ń s t w i e k rz y ż a c k im , j a k i w P o ls c e o ra z n ie d o ść r z e te ln e g o w y k o r z y ­ s ta n ia l i t e r a t u r y p rz e d m io tu . W y d a je się, że a u to r z a s u g e ro w a ł się ‘ty m , iż d o k u m e n ­ ty g łó w n e z a ró w n o p o ls k i, ja k i k rz y ż a c k i n ie u z y s k a ły p e łn e g o o p ie c z ę to w a n ia do m o m e n tu ic h w y m ia n y i s t ą d w y k lu c z a ł on m o ż liw o ść d o k o n a n ia t e j c zy n n o śc i. W y ­ m ia n a d o k u m e n tó w g łó w n y c h n a s tą p iła fa k ty c z n ie w d n iu 18 m a ja 1423 r., a s p r a ­ w a p e łn e g o ic h u w ie rz y te ln ie n ia p o z o s ta ła n a d a l o t w a r t a a ż do m o m e n tu u m o w n e g o z a ła tw ie n ia je j p rz e z o b ie s tro n y . W ta k ic h p r z y p a d k a c h w p r a k ty c e k a n c e la r y jn o -4 M. G r z e g o r z , A n a liz a d y p lo m a ty c z n o - s fr a g is ty c z n a d o k u m e n tó w tr a k t a tu to r u ń s k ie g o 1466 r., T o ru ń 1970, ss. 63— 64. s D ie S ta a ts v e r tr ä g e d es D e u ts c h e n O rd e n s i n P r e u ss e n im 15. J a h r h u n d e r t, B d. Ί, h e ra u s g . E . W e i s e , K ö n ig s b e r g 1939, ss. 159 i n r 155, ss. 164— 166 (d a le j c y ­ tu ję : D ie S ta a ts v e r tr ä g e d e s D e u ts c h e n O rdens). 6 D ie S ta a ts v e r tr ä g e d es D e u ts c h e n O rd e n s, B d. 1, s. 158. 7 Ib id e m . 8 Ib id e m . 9 Ib id e m . 10 Ib id e m , ss. 159, 164— 1-66.

362 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A

d y p lo m a ty c z n e j p rz e w id y w a n o p rz y s tę p o w a n ie d o u k ła d u p rz e z wy-stawdanie t a k z w a ­ n y c h d o k u m e n tó w s p e c ja ln y c h , d o d a tk o w y c h (S o n d e r u r k u n d e n ), k tó r e w sp o só b z a ­ d o w a la ją c y o b ie s tr o n y i n iczy m n ie n a r u s z a ją c y w a rto ś c i p r a w n e j t r a k t a t u ro z w ią ­ z y w a ły z a g a d n ie n ie u . T a k te ż u c z y n io n o w w y p a d k u t r a k t a t u m e ln e ń sk ie g o . W ła ś ­ n ie w d n iu 13 c ze rw c a 1424 r. p rz e k a z a n o t a k i d o d a tk o w y d o k u m e n t w y s ta w io n y p rz e z a r c y b is k u p a g n ie ź n ie ń s k ie g o 12. N a to m ia s t d o k u m e n t m is tr z a k ra jo w e g o n ie ­ m ie c k ieg o n o szą c y d a tę '1 s ty c z n ia 14i24 r. p r z e d s ta w io n o n a z je źd z ie w G n ie w k o w ie n ie o b e sła n y m p rz e z s tro n ę p o ls k ą I3. M im o iż o b e o n ie n ie są z n a n e lo sy w sz y s tk ic h sy g n a ta riu s z y , k tó rz y m ie li o b o w ią z e k o p ie c z ę to w a n ia t r a k t a t u m e ln e ń sk ie g o , a go n ie sp ełn ili, w ia d o m o , że w s p ra w ie u d z ie le n ia g w a ra n c ji p rz e z a r c y b is k u p a ry sk ieg o , b is k u p a d o rp a c k ie g o i ze s tro n y k ró le w s k ie j p rz e z b is k u p a w ło c ła w s k ie g o u ło ż o n o się 17 g r u d n ia 1425 r . 14.

M ożliw ość p ó ź n ie jsz e g o u d z ie le n ia g w a ra n c ji tr a k t a t o w i n a d ro d z e b e z p o ś re d n ie ­ go p rz y w ie sz e n ia p ieczęci b y ła ra c z e j w y k lu c z o n a z u w a g i n a tru d n o ś c i czy sto o b ie k ­ ty w n e , a le p r a k t y k a d y p lo m a ty c z n a p r z e w id y w a ła d o d a tk o w e p rz y s tę p o w a n ie do u k ła d u p o k o jo w e g o p rz e d s ta w ic ie lo m o b u s tro n . B io rą c z a te m p o d u w a g ę w sz y s tk ie is tn ie ją c e m o ż liw o ści z a r ó w n o o p ó ź n io n eg o p rz y s tę p o w a n ia do u k ła d u p o k o jo w eg o , j a k i ro z s trz y g n ię c ia t e j k w e s tii n a d ro d z e u m ó w d w u s tro n n y c h , n a le ż y s tw ie rd z ić , iż a u to r n ie m ia ł ż a d n y c h , a n i te o re ty c z n y c h 'ani p r a k ty c z n y c h p rz e s ła n e k , b y w y ­ s n u ć z f a k tu o p ó ź n io n e j w y m ia n y d o k u m e n tó w g łó w n y c h w n io s e k o z a m ia rz e z e r­ w a n ia u k ła d u p o k o jo w e g o , z w łasz cz a że i czas, ja k i u p ły n ą ł m ię d z y z a w a rc ie m u k ł a ­ d u a w y m ia n ą d o k u m e n tó w g łó w n y c h n ie p rz e k ro c z y ł o śm iu m ie sięc y (27 w rz e śn ia 14i22 — 18 m a ja 1423), to z n a c z y m ie ścił się w ra m a c h cziasow ych, p r z y ję ty c h w p r a k ­ ty c e d y p lo m a ty c z n e j.

N a s ta n o w is k u a u to ra w te j s p ra w ie z a c ią ż y ły b a rd z o p o b ie ż n e w y k o rz y s ta n ie o b sze rn e g o k o m e n ta rz a rzeczo w eg o E r ic h a W e i s e g o z tr a k t a t ó w m ię d z y p a ń s tw o ­ w y c h Z a k o n u 15 o ra z p o m in ię c ie o p u b lik o w a n e g o p rz e z teg o ż a u to r a a r ty k u łu o p r a k ­ ty c e d y p lo m a ty c z n e j w d z ie d z in ie t r a k t a t ó w m ię d z y p a ń s tw o w y c h Z a k o n u lti.

W k o n k lu z ji m o ż n a w ię c s tw ie r d z ić , iż n ie w y s ta r c z y p rz e p ro w a d z e n ie o b sze rn e j k w e re n d y ź ró d ło w e j d la n a p is a n ia p ra c y m o n o g ra fic z n e j. Z łu d n e je s t też u m ie szc z e ­ n ie w k o ń c u p ra c y p o k a ź n e g o sp isu lite r a t u r y p rz e d m io tu , je ż eli n ie p o d ję ło się g r u n ­ to w n y c h s tu d ió w w c elu z g łę b ie n ia z n a jo m o śc i e p o k i i je j p ro b le m ó w . D la re c e n z u ­ ją c eg o w y d a n ie o c en y o n in ie js z e j p r a c y je s t b a rd z o tru d n e , p o n ie w a ż w je d n y m w y p a d k u o d rę b n e n a ś w ie tle n ie zesp o łu z ja w is k m o że w sk a z y w a ć n a z a ję c ie o k re ś lo ­ n e j p o s ta w y m e to d o lo g ic z n e j, a w in n y m m o że św iad c z y ć p o p ro s tu o ig n o ra n c ji.

S p r a w a n ie d o ty c z y oczy w iście p rz e d s ta w io n y c h z a g a d n ie ń d y p lo m a ty c z n y c h . W ś w ie tle u ja w n io n y c h b łę d ó w s tw ie r d z ić n a le ży , że c a ły c z w a rty ro z d z ia ł p ra c y C. A. L iic k e ra th a , ta k m is te rn ie w ią ż ą c y s p ra w y p o lity c z n e i d y p lo m a ty c z n e w je d n ą całość, z o sta ł o p a rty n a b łę d n y c h p rz e s ła n k a c h , k tó r e z k o le i m ia ły sw o je p o d ło że w z w y k ły c h u s te r k a c h rz eczo w v ch .

N a to m ia s t k w e s tia sp ły c e n ia z a g a d n ie ń sta n o w y c h , zw łasz cz a n ie c h ę ć do ja sn e g o i o b ie k ty w n e g o p rz e d s ta w ie n ia s to s u n k u Z a k o n u i w ie lk ie g o m is trz a w o b ec s ta n ó w p r u s k ic h m a n ieco in n y c ię ż a r g a tu n k o w y i m o ż n a ją zaliczy ć do z a g a d n ie ń i n t e r ­ p r e ta c y jn y c h . N a czoło w y s u w a s ię k w e s tia u d z ia łu s ta n ó w p r u s k ic h w g w a ra n c ja c h z a c h o w a n ia p o k u j u m eLneńsikiego, co z c ałą p e w n o śc ią n ie w p ły n ę ło n a scem en ito w a- n ie p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o , j a k b y to c h c ia ł w id z ie ć C. A. L ü c k e r a th (s. 47).

P r z y o m a w ia n iu s p o tk a n i a d e le g a c ji p o w sta łe g o n ie d a w n o Z w ią z k u P r u sk ie g o z w ie lk im m is trz e m (ss. 193— 194), a u to r n ie u w z g lę d n ił a n i l i t e r a t u r y p o ls k ie j ani n ie m ie c k ie j, k t ó r e r e p r e z e n t u ją w k w e s tii u z n a n ia Z w ią z k u P r u s k ie g o p rz e z P a w ła R u sd o r fa o d m ie n n e zgoła s ta n o w is k a . P r a c a K a r o la G ó r s k i e g o o Z w ią z k u P r u s ­ k im w id n ie je je d n a k w sp isie b ib lio g ra fic z n y m .

O m a w ia ją c n a to m ia s t z ja z d s ta n ó w w E lb lą g u z i21 lu te g o 1440 r. (s. 192), C. A. L ü c k e ra th tw ie rd z i, że z P o m o rz a G d a ń sk ie g o n ik t w n im n ie u c ze stn ic zy ł. N ie je s t 01 M . G r z e g o r z , A n a liz a d y p lo m a ty c z n o -s fr a g is ty c z n a , s. 81, g d zie om ó w io n o z a g a d n ie n ie n a p o d s ta w ie p rz y s tą p ie n ia do u k ła d u p o k o jo w e g o to ru ń s k ie g o z 1466 r. k s ię c ia E r y k a II p o m o rsk ie g o z m a łż o n k ą Z ofią. 12 D ie S ta a ts v e r tr ä g e d es D e u ts c h e n O rd e n s , B d. 1, s. 166. 13 Ib id e m . 14 Ib id e m , ss. 164 і 166. 15 Ib id e m , ss. 165—166. 10 E. W e i s e, Z u r D ip lo m a tik d er S ta a ls v e r tr iig e d e s D e u tsc h e n O rd e n s s e it 1400, A l'tp re u ssisc h e F o rsc h u n g e n , B d. 12, 1935, ss. 218—'231.

K E C E N Z J fc î I O M O W IľN Í A 3 6 5

to zg o d n e ze s ta n e m fa k ty c z n y m . Z a c h o w a n y re c e s z teg o z ja z d u w y ra ź n ie w y k a z u je o b e cn o ść d e le g a c ji r a d y m ia s ta G d a ń sk a 17.

Są to n ie k tó re z is to tn ie jsz y c h u s te r e k d o s trz e ż o n y c h w p ra c y C. A . L ü c k e ra th a , k tó r e w p ra w d z ie n ie d y s k w a lif ik u ją c a łk o w ic ie d o ro b k u a u to r a , je g o z n a c z n e g o w y ­ siłk u , a le n a k a z u ją o stro ż n o ść p rz y k o rz y s ta n iu z te j p ra c y . D zieło C. A. L ü c k e ra th a je s t je sz c z e je d n y m p rz y k ła d e m św ia d c z ą c y m o ty m , iż s tu d ia b io g ra fic z n e w y m a ­ g a ją szczeg ó ln y ch u m ie ję tn o śc i, d o św ia d c z e n ia , z n a k o m ite j w rę c z z n a jo m o śc i ep o k i i d o b re g o p ió ra .

M a k s y m ili a n G rze g o rz

M ik o ła ja K o p e r n ik a lo k a c je ła n ó w o p u s zc zo n y c h , w y d . M a r ia n B i s k u p , O lszty n

1970, ss. 115, w ty m fo to k o p ie, ilu s tra c je , m a p y . O śro d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc iec h a K ę trz y ń s k ie g o w O lsz ty n ie , R o z p r a w y i m a te r ia ł y n r 31.

K a ż d e w y d a w n ic tw o , z w ią z a n e z p rz y g o to w a n ia m i d o 5 0 0 -lecia u ro d z in M ik o ła ja K o p e rn ik a n a le ż y p o w ita ć z n a jw y ż s z y m u z n a n ie m . S z c ze g ó ln ie są w a ż n e w sz e lk ie p ra c e d o k u m e n ta c y jn e , g d y ż o n e u m o ż liw ia ją d a lsz e b a d a n i a k o p e rn ik o lo g o m . M ik o ­

ła ja K o p e r n ik a L o k a c je ła n ó w o p u s zc zo n y c h w w y d a n iu M. B is k u p a s ą ta k ą w ła ś n ie

p o z y c ją k o p e rn ik a ń s k ą , do k tó r e j b ę d z ie się g a ć n ie ty lk o k o p e rn ik o lo g , lecz ró w n ie ż h is to ry k o s a d n ic tw a W a rm ii o ra z ję z y k o z n a w c a -o n o m a s ta .

W la ta c h 15ЧЄ—>l'5l2il K o p e rn ik ja k o a d m in is tr a to r d ó b r k a p itu ln y c h w O ls z ty n ie s p isy w a ł n a żyw o ró ż n e s p r a w y a d m in is tra c y jn o -g o s p o d a rc z e d o ty c z ą c e k o m o rn ic tw a o ls z ty ń sk ie g o i M e lz a k u (dziś P ie n ię ż n o ). W ę d ro w a ł k ilk a d z ie s ią t ra z y w ty c h la ta c h (71 p o d ró ż y ) ra z e m z e s w o im „ c h ło p c e m ” do p o s łu g H ie ro n im e m o ra z ze słu g ą W o j­ c ie c h e m C e b u lsk im (S z e b u lsk i). Do z a d a ń a d m in is tr a to r a n a le ż a ły s ta r a n i a o z ag o s­ p o d a ro w a n ie o p u szc z o n y ch g o s p o d a r s tw lu b z m ia n a n ie o d p o w ie d n ic h u ż y tk o w n ik ó w . J u ż o d 14Э1 r. k a p itu ła w a r m iń s k a w e F r o m b o r k u p r o w a d z iła ta k ie k się g i g o s p o d a r­ cze p t. L o c a tio n e s m a n s o r u m d e s e r to r u m . D la z o b ra z o w a n ia ó w c ze sn y ch s to s u n k ó w g o s p o d a rc z o -s p o łe c z n y c h , e tn ic z n y c h i o s a d n ic z y c h m a ją t e z a p isy p o d s ta w o w ą w a r ­ tość. D la k o p e rn ik o lo g ó w ty m w ię k sz ą , że p rz e w a ż n ie szc z ęśliw ie z a c h o w a n e b ą d ź w o ry g in a le , b ą d ź w fo to k o p ia c h p o c h o d z ą z r ę k i z n a k o m ite g o A stro n o m a .

P o p rz e d n ie p u b lik a c je n ie m ie c k ie b y ły n ie k o m p le tn e i n ie śc is łe . F . H i p l e r p rz y to c z y ł je d y n ie d a t y i n a z w y m ie jsc o w o śc i, a ty lk o trz y z a p isy o p u b lik o w a ł w ca ­ ł o ś c i 1. N ie d o c en ił t e ż z n a c z e n ia z a p is ó w L . P r o w e , k tó r y o p u b lik o w a ł je d y n ie ok o ło 1/3 cało śc i ź ró d ła , p o p e łn ia ją c p rz y ty m s ze re g p o w a ż n y c h b łę d ó w p rz y o d c zy ­ ty w a n iu n a z w is k 2. D w a f r a g m e n ty ź ró d ła d o ty c z ą c e k o m o rn ic tw a w M e lz a k u (P ie ­ n ię ż n ie) r e p r o d u k o w a ł J. W a s i u t y ń s к i 3. P o d o b n ie d w a f r a g m e n ty z a p isó w d o ­ ty c z ą c y c h k o m o rn ic tw a o ls z ty ń sk ie g o r e p r o d u k o w a ł H . S c h m a u c h 4. W ięk szo ść z a p isó w a u to r te n o p u b lik o w a ł w fo r m ie n e g a t y w ó w 5.

W A rc h iw u m D ie c e z ji W a r m iń s k ie j w O ls z ty n ie z a c h o w a n e z o sta ły je d y n ie d w ie s tr o n y o ry g in a łu (sygn. II, 55). P e łn a e d y c ja M . B isk u p a o p a r ła się w ię c n a ty m s z c z ą tk o w y m o ry g in a le , n a fo to k o p ia c h u z y sk a n y c h ze s p u śc iz n y p o H . S c h m a u c h u o ra z — w d ro b n y m fr a g m e n c ie — p u b lik a c ji F. H i p 1 e г a i re g e s ta c h IT. S c h m a u c h a.

E d y c ja p o lsk a je s t s t a r a n n a i w z o ro w a. Z a w ie ra o b s z e rn y w s tę p (O pis ź ró d ła i sp o só b je g o p u b lik a c ji; O g ó ln a c h a r a k t e r y s ty k a tr e ś c i i z n a c z e n ie L o c a tio n e s) w ję

-17 A c te n d e r S tä n d e ta g e P r e u ss e n s u n te r d e r H e r r s c h a ft d es D e u tsc h e n O rd en s, h e ra u sg . M. T o e p p e n , B d. 2, L e ip z ig 1880, n r 96. C. A . L ü c k e r a t h p o w o łu je się n a p o z y c je n r 92, 93, 94, a p o m ija w ła śc iw y re c e s ze z ja z d u w E lb lą g u . O m y łk a jeg o je s t dość z n a m ie n n a . 1 S p ic ile g iu m C o p e r n ic a n u m , h rs g , v. F . H i p l e r , B ra u n s b e rg 1873, ss. 272— 277. 2 L. P r o w e , N ic o la u s C o p p e r n ic u s, Bd. 1, T e il 2, B e r lin Ii883, ss. 90— 93. 3 J. W a s i u t y ń s k i , K o p e r n ik — tw ó rc a n o w e g o n ie b a , W a rsz a w a 1938, rę p ro d . m ię d z y ss. 288— 2-89. 4 H. S c h m a u c h , N ik o la u s K o p e r n ik u s u n d d e r D e u tsc h e R itte r o r d e n , K o p e r- m k u s-F o rsc h u m g e n , L e ip z ig 1943, ta b l. X X IX . 5 H . S c h m a u c h , N ic o la u s C o p p e r n ic u s u n d d ie W ie d e r b e s ie d lu n g s v e r s u c h e d es e rm lä n d is c h e n D o m k a p ite ls u m 1500, Z e its c h r if t f ü r d ie G e sc h ic h te u n d A l te r tu m s ­ k u n d e E rm la n d s, B d. 27, 1941, ss. 473—541.