Martuszewski, Edward
Warmiński okres życia Władysława
Chróścielewskiego
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 25-36
1974
M
A
T
E
R
I
A
Ł
Y
E D W A R D M A R T U S Z K W S K I
WARMIŃSKI OKRES ŻYCIA
WŁADYSŁAW A CHRÓSCIELEWSKIEGO
J e d n y m z czo ło w y ch d z ia łac z y k o c ie w sk ic h , zasłu ż o n y c h g łó w n ie n a o d c in k u e k o n o m ic zn e j a k ty w iz a c ji te re n u w w a lc e z n á p o re m g e rm a n iz a c y jn y m , b y ł W ła d y s ła w C h ró ście le w sk i, k tó ry p rz e z d łu g i czas z a s ia d a ł w z a r z ą d z ie B a n k u L u d o w e g o w S k ó rcz u , p e łn ią c ta m o k re so w o f u n k c ją p re z e s a
C ie k a w e in fo rm a c je , o d n o szące s ię do p o s ta c i C h ró ście le w sk ieg o , z n a jd u je m y w b ro s z u rz e w y d a n e j z o k a z ji ju b ile u s z u S k ó rc z a :
„ C h ró śc ie le w sk i W ła d y sła w u ro d z ił się 13 łip c a 1867 r. B y ł p re z e se m b a n k u l u dow eg o w S k ó rczu . D ał s ię p o z n ać ja k o p a trio ta , k tó ry w a lc z y ł o u trz y m a n ie p o l sk o ści n a K o c iew iu . T a k np . w k sięd z e u ro d z e ń U rz ę d u S ta n u C y w iln e g o z 1906 r. do d ziś f ig u r u je w z m ia n k a , że o d m ó w ił p o d p isu p o d a k te m u ro d z e n ia sw eg o sy n a, K a z im ie rz a , g d y ż u rz ę d n ik n ie w p is a ł p o lsk ie g o im ie n ia «K azim ierz»·, a z n ie m cz y ł je, o ra z o k re ś la ją c m a tk ę d z ie c k a n ie u ż y ł p o lsk ie j fo rm y p iso w n i « W ilk o w sk a » , lecz « W ilk o w sk i» . Z m a r ł w S k ó rcz u d n ia 6 sty c z n ia 1921 r .”
-P o ś m ie rc i C h ró ście le w sk ieg o · w lo k a ln e j p ra s ie u k a z a ło się k ilk a n ek ro lo g ó w , w k tó ry c h p o d n o szo n o p a trio ty c z n ą p o s ta w ę i zasłu g i z m a rłe g o ja k o w sp ó łp ra c o w n ik a B a n k u L u d o w eg o , d z ia łac z a T o w a rz y s tw a L u d o w e g o o ra z p re z e s a k ó łk a Z w ią z k u L u d o w o -N a ro d o w e g o w S k ó rczu , w c z e ś n ie j w ła śc ic ie la d ro g e rii w G ie trz w a ł d z i e 3. W aż n y m e le m e n te m do z b a d a n ia d z ie jó w B a n k u L u d o w e g o w S k ó rc z u są jeg o b ila n s e ro c z n e z a m iesz cz a n e n a ła m a c h p e lp liń s k ie g o „ P ie lg rz y m a ” od 1907 ro k u . W sz y stk ie b ila n s e od 1907 d o 1919 r o k u p o d p is a n e z o sta ły p rz e z W ła d y sła w a C h ró ście le w sk ieg o (n a d ru g im m ie jscu ). P ie rw s z e p o d p isy s k ła d a li: M. C h ełk o w sk i (1907— 1913), W . R e z m e r (1914— 1919), trz e c ie n a to m ia s t: F. B a le w sk i (1907), A. T o llik (1908, 1909), Ig n a c y P o d la s z e w s k i (1911— 1914 o ra z 1918 i 1919 r . ) 4.
P o tw ie rd z a s ię w ię c o p in ia , że W ła d y sła w C h ró śc ie le w sk i o d g ry w a ł d o m in u ją c ą ro lę w B a n k u L u d o w y m w S k ó rcz u n a p o c z ą tk u X X w ie k u . O sile i z n a c z e n iu te j p o lsk ie j o rg a n iz a c ji e k o n o m ic zn e j św ia d c z ą n a s tę p u ją c e d a n e s ta ty sty c z n e , p o c h o 1 100 la t d zia ła ln o ści B a n k u L u d o w e g o w S k ó rc z u — n a js ta rs z e g o n a P o m o rzu
G d a ń sk im , D z ie n n ik B ałty ck i, 1966, n r 51.
- J . M ile w sk i, A. T o m a je r, X X w ie k ó w S k ó rc z a , G d a ń sk 1964, ss. 86 n. 3 P ie lg rzy m , 1921, n r 5; ib id e m , n r 6.
4 Z a u d o s tę p n ie n ie m i d a n y c h z a w a r ty c h w b ila n s a c h B a n k u L u d o w e g o w S k ó r
czu a z am iesz cz o n y c h w ro c z n ik a c h „ P ie lg rz y m a ” s k ła d a m p o d z ię k o w a n ia ks. E d m u n d o w i S ik o rsk ie m u z P e lp lin a .
E D W A R D M A R T U S Z E W S K l
dzące ze w sp o m n ia n y c h ju ż b ila n s ó w ro c z n y c h : u d z ia ły p rz e k ra c z a ją c e w la ta c h 1907— 1908 10 ty się cy m a re k k sz ta łto w a ły się w la ta c h 1909— 1913 w g ra n ic a c h 7500— 7937 m a re k , p rz e k ro c zy ły 9 ty się cy w la ta c h 1914— 1915, u trz y m u ją c się w g r a n i c ac h 10 205— 10 239 m a re k w tru d n y c h la ta c h w o je n n y c h 1916— 1918. W ięk sze flu k - tu a jc e w y k a z y w a ła lic z b a czło n k ó w . B y ła o na n a jn iż sz a w 1911 ro k u (292 osoby), n a jw y ż sz a zaś w 1909 ro k u (387 osób). W r u b r y c e „p rz y b y ło w ro k u b ie ż ą c y m ” z n a jd u je m y w a h a n ia od 4 w 1917 r o k u do 79 w 1908 ro k u . L icz b a w y stą p ie ń z B a n k u k s z ta łto w a ła się od 11 w 1915 r e k u do 166 do 1909 ro k u . P o d sło w e m „ w y s tą p ili” n ależy ro z u m ie ć : z m a rli, z o sta li u su n ięc i, odeszli sam i. O tó ż n a jw ię c e j u su n ię ć b y ło w ła śn ie w 1909 ro k u — aż 149.
Z a c y to w a n e liczb y z d a ją się w sk a z y w a ć n a to, że p ro w a d z e n ie B a n k u L u d o w eg o w S k ó rcz u n ie n a le ż a ło do rzeczy ła tw y c h . W a rto te ż z au w aży ć, że b ila n s o w o k re sie p a n o w a n ia n ie m ie ck ieg o s p o rz ąd z a n o w d w u ję z y k a c h — p o lsk im i n ie m ie ck im , n a to m ia s t p ie rw szy b ila n s po w y z w o le n iu (z p o c z ą tk u 1919 ro k u , za ro k ub ieg ły ) ty lk o po p o lsk u , choć n ie k tó re b a n k i n a P o m o rzu G d a ń sk im z ac h o w a ły d w u języ czn o ść.
Z in fo r m a c ji u s tn y c h i z d o k u m e n tó w ro d z in n y c h u d o s tę p n io n y c h m i p rz e z sy n a W ła d y sła w a C h ró ścielew sk ieg o , p ro f. E d m u n d a C h ró ście le w sk ieg o z P o z n a n ia — za k tó re s k ła d a m w ty m m ie jsc u se rd e c z n e p o d z ię k o w a n ie — w y n ik a , że ro d z in a C h ró ście le w sk ich n a le ż a ła do p a tr y c ja tu w S ta ro g a rd z ie co n a jm n ie j o d p o c z ą tk u X IX w ie k u . D ziad k iem W ła d y sła w a b y ł W a w rz y n ie c C h ró ście le w sk i, ż y ją cy w l a ta c h 1802— 1874, o żen io n y ze z m a rłą w 1838 r o k u P a u lin ą B u d n o w sk ą , n a s tę p n ie zaś ze z m a rłą w 1882 ro k u A n n ą L u sc h n le w sk ą . Z p ie rw sze g o m a łż e ń s tw a p o ch o d ziła H e len a (1823— 1899), k tó r a w y sz ła za m ąż za K le in o w sk ie g o , J a n 1 8 3 2 — 1903) i N ik o d e m M a te u sz (1829— 1905), k tó ry w 1855 r o k u p o ślu b ił B a r b a r ę K u ro w s k ą (1835— 1916\ c ó rk ę T o m asz a i M a ria n n y z d o m u N ötzel. W śró d sie d m io rg a d zieci N ik o d e m a i B a r b a r y z n a jd u je się n a jb a r d z ie j in te re s u ją c y n a s W ła d y sła w Jó zef, u ro d z o n y 13 lip c a 1867 r o k u 5.
W ła d y sła w C h ró ście le w sk i p o ślu b ił w 1904 ro k u , w w ie k u 37 la t, O ty lię T eo d o zję W ilc ze w sk ą (1877— 1965), p o c h o d zą c ą z K a sz u b , z o k o lic K a rtu z . N a n ią s p a d ł o b o w ią z e k w y c h o w a n ia d zieci po p rz e d w c z e sn e j śm ie rc i W ła d y sła w a . P o m a g a ła je j w ty m n a js ta r s z a c ó rk a W a n d a (1905— 1967), k tó r a w y sz ła n a s tę p n ie za m ą ż za d y re k to r a b a n k u p o lsk ieg o w G d a ń sk u J ó z e fa N e h rin g a . P o W a n d z ie u ro d z ił się K a z i m ierz, o k tó ry m b y ła ju ż w z m ia n k a w z w ią z k u z p ro te s te m o jc a w n ie m ie c k im U rzęd zie S ta n u C y w iln eg o . T rze c ia — H a lin a (1909— 1965), z am ęż n a N ie d zielsk a , z o s ta ł a n a c z e ln ik ie m w y d z ia łu w M in iste r stw ie F in a n s ó w w W arsz a w ie , Jó z e f (ur. w 1911), p r a w n ik z w y k sz ta łc e n ia , je s t p ra c o w n ik ie m U rz ę d u M iejsk ie g o w Ł odzi, R o m a n z m a rł w d z ie c iń s tw ie (1912— 1913), n a jm ło d s z y E d m u n d (ur. 1914) je s t p r o fe so re m A k a d e m ii M ed y c z n ej w P o z n a n iu .
W śró d n ie lic zn y c h p a m ią te k ro d z in n y c h d w ie z a s łu g u ją n ie w ą tp liw ie n a szcze g ó ln ą u w ag ę. J e d n ą z n ic h je s t d ru k o w a n a w ję z y k u n ie m ie c k im re k la m ó w k a , m ó w ią c a o ty m , do ja k ie j b ra n ż y n a le ż a ł sk le p w S k ó rcz u p ro w a d z o n y p rz e z W ła d y s ła w a C h ró ścielew sk ieg o . K a r tk a t a w y m ie n ia a r ty k u ły d ro g e ry jn e , c h e m ik a lia , fa rb y , ta p e ty , to w a ry k o lo n ia ln e , w in a , c y g ara, k a w ę , la k ie ry , p o k o sty , p rz y b o ry do p isa n ia . W y n ik a z n ie j ró w n ie ż , że W ła d y sła w C h ró ście le w sk i m ia ł p rz y s k le p ie w y tw ó rn ię le m o n ia d y i w o d y se lte rsk ie j.
5 P r z e d W ła d y sła w e m p rz y s z ła n a ś w ia t i w n ie m o w lę c tw ie z m a rła P e la g ia (1856), Iz y d o r (ur. 1857), R o b e rt (1859— 1862), R o za lia (ur. 1862), A g n ie sz k a (1864— 1948, z a m ę ż n a O rlik o w sk a ). P o W ła d y sła w ie u ro d z iła się A n to n in a (1871— 1965).
W A R M I Ń S K I O K R E S Ż Y C IA W Ł A D Y S Ł A W A C H R Ó Ś C I E L E W S K I E G O 2 7 D ru g im d o k u m e n te m je s t „W y k az o so b isty ”, o z n ac z o n y n u m e re m 79, w y sta w io n y 2 lis to p a d a 1920 ro k u p rz e z w ó jta w S k ó rcz u , a w a ż n y d o 20 s ty c z n ia 1921 ro k u . O to je g o tre ś ć : „P a n W ła d y s ła w C h ró ś c ie le w s k i — z aw ó d k u p ie c — m ie s z k a n ie S k ó r c z — w y z n a n ie k a to lic k ie — n a ro d o w o ść p o ls k a — p rz y n a le ż n o ś ć p a ń stw o w a p o lska — p ra w o o p c ji (sk re ślen ie ). O p i s o s o b y .
D zień , m ie siąc , ro k u ro d z e n ia 13 lip c a 1867 — M iejsc e u ro d z e n ia S ta r o g a rd — W zro st m a ły — W łosy c ie m n o b lo n d — T w a rz n o r m a ln a — O czy n ie b ie s k ie — Nos
z w y c z a jn y — Szczeg ó ło w e z n a m io n a n a p r a w y m p o lik u b liz n a ”.
W śró d p a m ią te k ro d z in n y c h z n a jd u je się ró w n ie ż k a r tk a p o czto w a, p r z e d s ta w ia ją c a k o śció ł w G ie trz w a łd z ie . J e s t to fo to g r a fia b a rw n a , a w ła śc iw ie b a rw io n a z n a d ru k ie m n a o d w ro c ie : „ N a k ła d e m A. S a m u lo w sk ie g o w G ie trz w a łd z ie . V e rla g
v o n A . S a m u lo w s k i, D ie trić h s w a ld e ”. Z g o d n ie ze s te m p le m p o c zto w y m w y s ła n a zo
s ta ł a 2 s ie r p n ia 1912 r o k u p o p o łu d n iu z G ie trz w a łd u . A d re s a tk a b y ła F r a u O ty lie
C h ró ś c ie le w s k a , S k u r z W /P r. A oto tre ś ć k a r t k i : „ G ie trz w a łd . K o c h a n a O ty lk o !
D ziś ju ż po o d p u ście. C h ę tn ie b y m z p o w ro te m się śp ieszy ł, lecz tru d n o s ię t u w y
b rać, bo za w ie le z n a jo m k ó w . J u tr o , to je s t w so b o tę ch cę do O lsz ty n a , a n a jp ó ź n ie j
w p o n ie d z ia łe k o s ta tn im p o c ią g iem od S ta ro g a rd u p rz y ja d ę , je ż eli n ie p rę d z e j w rócę. P o z d ra w ia m .”
T ra d y c ja ro d z in n a n ie z a c h o w a ła b liż szy c h szczeg ó łó w n a te m a t z w ią z k ó w W ła d y s ła w a C h ró ście le w sk ieg o z W a rm ią . O b e jm u ją o n e w z a sa d z ie la ta 1892— 1901. a g łó w n y m ź ró d łe m słu żą c y m do p o z n a n ia ty c h k o n ta k tó w s ą k o le jn e ro c z n ik i „ G a
zety O ls z ty ń s k ie j”. Z n o ta te k w n ic h z a w a rty c h w y n ik a , że W ła d y sła w C h ró ś c ie le w s k i w 1891 lu b n a jp ó ź n ie j n a p o c z ą tk u 1892 r o k u b y ł w n a le ż ą c y m do O rło w sk ie g o m a ją tk u Ł a js y po d G ie trz w a łd e m „ in s p e k to re m g o sp o d a rc z y m ” v e l „ p isa rz e m ”. L i czy ł w ó w cz a s 24 lu b 25 la t. I s tn ie je w ię c m ożliw ość, że p rz y b y ł n a W a rm ię po u k o ń c ze n iu szk o ły śre d n ie j.
P o r a z p ie rw s z y n a z w isk o W ła d y sła w a C h ró ście le w sk ieg o p o ja w ia się w „ G a z e c ie O ls z ty ń s k ie j” z 2 m a rc a 1892 ro k u , w w y k a z ie osób, k tó re zło ży ły d a tk i n a C zy te ln ie L u d o w e 6. W k ilk a m ie sięc y p o tem , n a w iecu , k tó ry o d b y ł s ię 10 lip c a 1892 ro k u w o b e rż y G u sk ieg o w G ie trz w a łd z ie , „do p ió r a p o w o ła n o in s p e k to ra g o s p o d a r czego p a n a C h ró ście le w sk ieg o z Ł a js ó w ” 7. N ie o g ra n ic z y ł się w ó w ez ss d o p ro to k ó ło w a n ia p rz e b ie g u z e b ra n ia , k tó re m u p rz e w o d n ic z y ł A n d rz e j S a m u lo w s k i, a le z a b r a w szy głos a p e lo w a ł do ro d zicó w , b y u c zy li sw e d z ie ci ję z y k a ojczy steg o , o d c z y tu ją c na k o n ie c sw eg o w y s tą p ie n ia w ie rs z z a ty tu ło w a n y V a te r u n ser. W ie rsz te n z o sta ł w y d ru k o w a n y w c y to w a n y m w y ż ej n u m e rz e „ G az e ty O ls z ty ń s k ie j” b ez p o d a n ia a u to ra : P r z e d T w e o ł ta r z e id z ie m y B o że I n a k o la n a c h o r a n n e j p o rz e C h w a lim y C ie b ie p o w s z y s te k czas. .Tako r o d z ic e u c z y li n a s . A g d y z w ie c z o r a d o s n u id z ie m y I k o r n ie T o b ie k ł a n i a ć s ię c h c e m y . O jc ie c i m a t k a p o s p o łu z n ó w U czą n a s ś w ię te j m o d litw y słó w .
6 J. W ró b le w sk i, D zia ła ln o ść b ib lio te k a rs k a F ra n c iszk a S zcze p a iisk ie g o , K o m u n i k a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1968, n r 4, s. 611.
28 E D W A R D M A R T U S Z E W S K I A w te m s e rd e c z n e m m o d litw y s ło w ie B ia ły m i s k r z y d ł y n a s a n io ło w ie U n o s z ą d u c h e m — w y s o k o ta m D o p ro g ó w T w o ic h — n ie b ie s k ic h b r a m . G d z ie k a ż d e s ło w o — w r o d z in n e g ło sy O tw ie ra ja s n e T w o je n ie b io s y ; W k ró tc e s ię s e r c a d o C ie b ie rw ą C h w a lą c C ię m o d łą , o B oże T w ą , W k t ó r e j s ło w a m i t u ta j ś w ię te m i Z o w ie m C ię O jc e m n a n a s z e j z ie m i, K tó r e j c h o r a ły o jc z y s te zn a sz , J a k ie m i m ó w im Ci ,,O jc z e n a s z ” ! M y z w ie k ó w w ie k i w r o d z in n e g ło sy P o d n o r im d u ch a· w T w o je n ie b io s y , N ie m a j ą c in n y c h do C ie b ie m ó w N a d c z y sty a k o r d — o jc z y s ty c h słó w . A d ziś p o d k r z y ż e m w c h w ili p o g r o m u K a ż ą n a m C ie b ie lu w n a s z y m d o m u C h w a lić m o d litw ą n i e z n a n ą n a m , K t ó r e j b y ś od n a s n ie p r z y ją ł s a m . B o ta m o d litw a d o C ie b ie , B oże, Z s e r c a i d u c h a p ły n ą ć n ie m o że. M y z T o b ą , O jc z e, ro z m a w ia ć c h c e m y , L e c z ..V a te r u n s e r ” n ie r o z u m ie m y I n i k t n ie z m u s i n a s C ie b ie z w a ć S ło w e m , k tó r e g o n ie c h c e m y z n a ć! B o o jc ie c , m a t k a m im o p o g ro m u , U c z y ć n a s b ę d ą w r o d z in n y m d o m u , Z e T y o s ło w o o jc z y s te d b asz, B o ś T y n ie V a te r, le c z O jc ie c n a sz.
P rz y o k a z ji w a rto d odać, iż k o ń c o w y f r a g m e n t V a te r u n s e r z o sta ł ró w n ie ż z a m ieszczo n y n a ła m a c h w a rsz a w sk ie g o „T y g o d n ik a Ilu s tro w a n e g o ”. J a k in fo rm u je G. S m ó lsk i, k tó ry w 1899 ro k u o d w ie d ził O lszty n , w ie rs z te n c ieszy ł się w śró d W a r m ia k ó w d u ż ą p o p u la rn o ś c ią . S e w e ry n P ie n ię ż n y n ie p o tr a f ił je d n a k w sk a z a ć jeg o a u t o r s t w a 8.
W iersz V a te r u n s e r z n a jd u je się ró w n ie ż n a 249 s tro n ie ro d z in n e g o a lb u m u , do k tó re g o W ła d y sła w C h ró ście le w sk i pod k o n ie c życia w p is a ł k ilk a s e t w ierszy . P ie r w sza k a r ta a lb u m u z o sta ła w y k le jo n a z d ję c ia m i p o lsk ic h d ziałaczy , w y c ię ty m i z ró ż n y c h gazet. N a d ru g ie j k a rc ie , po d w ie rs z e m P o eci p o lscy, z n a jd u je się d e d y k a c ja d a to w a n a w S k ó rc z u 1 g ru d n ia 1919 r o k u : „ K sią ż k ę tę, p ra c e w o ln y c h c h w il m o jic h , o fia r u ję m o je m u sy n o w y « J ó ze fo w y » ż ą d a ją c ty lk o , b y zaw sz e m ia ł w p a m ię cy , iż j e s t P o la k ie m i k a to lik ie m i p o d łu g tego żył. N ie ch T o b ie i R o d zin ie c ałej P a n B óg b ło g o sław i. S y n u ! n ie z ap o m n ij o m n ie. W ła d y sła w C h ró ście le w sk i.”
8 G. S m ó lsk i, Z z ie m i w a r m iń s k ie j, T y g o d n ik Ilu s tro w a n y , 1899, n r 37 z 9 IX , s. 731. W ie rsz te n w y d ru k o w a n y b y ł ju ż w 1883 ro k u w „ D z ie n n ik u P o z n a ń s k im ’ (D z ie n n ik P o z n a ń sk i, 1883, n r 12 z 9 czerw ca).
W A R M I Ń S K I O K R E S Ż Y C I A W Ł A D Y S Ł A W A C H R Ó Ś C I E L E W S K I E G O 29
W ięk szo ść w ie rsz y w p is a n y c h do teg o n ie z w y k le in te re s u ją c e g o — ja k o „ p r y w a tn a a n to lo g ia p o e z ji” — a lb u m u p o d p is a n a j e s t n a z w is k ie m ta k ie g o lu o in n e g o a u to ra , a le są ró w n ie ż w ie rs z e n ie p o d p isa n e . W śró d ty ch o s ta tn ic h (je s t ich w a lb u m ie o siem d zie siąt) z n a jd u je m y ró w n ie ż te k s t w ie rs z a V a te r u n ser.
P o w ie c u 10 lip c a 1892 ro k u p rz y s tą p io n o n a W a rm ii do z b ie ra n ia p o d p isó w p o d p e ty c ją d o m a g a ją c ą się, a b y re lig ii w szk o ła c h u czono p o p o lsk u . W L a jsa c h p e ty c ję tę p o d p isało 16 osób — p rz y p u s z c z a ln ie w w y n ik u s ta r a ń W. C h ró ś c ie le w s k ie g o 0. N ieco n iż sz ą lic z b ę — 14 -osób — p o d a ł w ó w cz a s p e lp liń s k i „ P ie lg rz y m ” , k tó ry z a m ie śc ił też u p rz e d n io n ie m a l id e n ty c z n y co w „G azecie O ls z ty ń s k ie j” opis w ie c u w o b e rż y G u sk ieg o w d n iu 10 l i p c a 10.
D ru g i w ie c g ie trz w a łd z k i, k tó r y o d b y ł s ię w e w rz e śn iu te g o ż ro k u , n ie o g ra n i c za ł się ju ż do p ro te s to w a n ia p rz e c iw k o g e rm a n iz a c ji. P rz e w o d n ic z ą c y m w ie c u b y ł p o n o w n ie A n d rz e j S a m u lo w sk i. P ro to k ó łu ją c y w ie c W ła d y sła w C h ró śc ie le w sk i „ o d c z y ta ł s ta t u ty T o w a rz y s tw a Z g o d a w O lszty n ie, k tó r e p o d łu ż sz y c h n a ra d a c h i s k re ś le n iu n ie k tó ry c h z d a ń je d n o g ło ś n ie p rz y ję to ” n . P ię ć d z ie s ię c iu m ie szk a ń c ó w G ie trz w a łd u i oko lic u tw o rz y ło w ó w cz a s „ K a to lic k ie T o w a rz y s tw o L u d o w e po d w e z w a n ie m św . W o jc ie c h a ”, w y b ie r a ją c n a je g o p re z e s a A n d rz e ja S a m u lo w sk ie g o , n a w ic e p re z e s a P io tra S c h n a rb a c h a , a n a s e k r e ta rz a W ła d y sła w a C h ró ście le w sk ieg o . N a d r u gim z e b r a n iu T o w a rz y s tw a , w listo p a d zie , C h ró śc ie le w sk i o d c z y ta ł w ła s n ą ro z p ra w ę o ję z y k u o jczy sty m , a p o n a d to k ilk a a rty k u łó w i w i e r s z y 12. N a trz e c im z e b ra n iu , k tó re od b y ło się 18 g ru d n ia w o b ecn o ści 35 czło n k ó w , C h ró śc ie le w sk i m ó w ił n a t e m a t p o lsk ieg o z ac o fa n ia , z a c h ę c a ją c z e b ra n y c h do w ię k sz e j o fia rn o ś c i n a rz e cz o ś w ia ty 1S. Z e b ra n ie g ru d n io w e p o św ięc o n e b y ło p o n a d to w ie lu sp ra w o m . M ięd zy in n y m i w y su n ię to p r o je k t p o łą c z e n ia now ego, p o lsk ie g o T o w a rz y s tw a ze ściśle re lig ijn y m to w a rz y stw e m m is y jn y m . P r z e c iw k o te m u p ro je k to w i w y p o w ie d z ia ł się W ła d y sła w C h ró ście le w sk i, a p o n ie w a ż te g o sam eg o z d a n ia b y ł ró w n ie ż A n d rz e j S a m u lo w sk i, po m y sł, z m ie rz a ją c y z a p e w n e do s tę p ie n ia n a ro d o w e g o c h a r a k t e r u n o w eg o T o w a rz y s tw a , u p a d ł.
P rz e z k ilk a m ie sięc y „ G a z e ta O ls z ty ń s k a ” szczeg ó ło w o in fo rm o w a ła o p o c z y n a n ia c h g ie trz w a łd z k ie g o T o w a rz y s tw a , p o te m je d n a k p rz e s ta ła , o g ra n ic z a ją c s ię p rzez c ałe l a t a do d ru k o w a n ia ty lk o la p id a rn y c h z a w ia d o m ie ń o te rm in ie k o le jn e g o z e b r a n ia . W ie lk a to szk o d a, p o n ie w a ż w 1893 ro k u T o w a rz y s tw o w G ie trz w a łd z ie w y k a z ało się d u ż ą i u ro z m a ic o n ą d z ia ła ln o ś c ią . Ze sp o ra d y c z n y c h re la c ji p ra s o w y c h z n a m y ra c z e j ty lk o k o ń c o w e e fe k ty , n iż szczegóły c o d zien n e j p ra c y T o w a rz y s tw a . M ięd zy in n y m i p o w sta ł p rz y n im a m a to r s k i z esp ó ł te a tra ln y , k tó ry zd o b y ł s o b ie u z n a n ie n a c ałej p o lsk ie j W arm ii. B ard zo m o żliw e, że W ła d y sła w C h ró ś c ie le w sk i n ie ty lk o n a d a l p o p ie ra ł C z y te ln ie L u d o w e I-1, a le te ż p rz y c z y n ił s ię do p o w s ta n ia i ro z w o ju zesp o łu te a tra ln e g o .
G o d n y p o d z iw u j e s t sze ro k i w a c h la r z te m a tó w , ja k im i d y s p o n o w a ł m ło d y s e k r e ta r z T o w a rz y s tw a . Jeg o o d czy ty d o ty c z y ły m ię d z y in n y m i: h is to rii Ż y d ó w od w y jśc ia
0 G a z e ta O lszty ń sk a , 1892, n r 60. 111 P ie lg rzy m , 1892. n r 83: ib id e m , n r 09. 11 G a z e ta O lszty ń sk a , 1892, n r 78. 12 Ib id e m , 1892, n r 94. 13 Ib id e m , 1892, n r 103. 11 Ib id e m , 1893, n r 11.
З о E D W A R D M A R T U S Z E W S K I
z E g ip tu do czasó w w sp ó łcz e sn y c h 1δ, z w iąz k ó w m ięd zy ję z y k ie m p o lsk im a w ia r ą k a t o l i c k ą 16, a n a w e t p ro b le m u cel n a zboże i w a rto ś c i p ie n ią d z a 17.
N a p o c zą tk u 1893 ro k u z aczęto z b ie ra ć p ie n ią d ze , a b y p rz e d s ta w ic ie l p o lsk ie j W a rm ii m ó g ł p o je c h a ć n a ju b ile u s z p a p ie sk i d o R zy m u . W ła d y sła w C h ró ście le w sk i, d a ją c n a te n cel trz y m a r k i 18, o k a za ł się n a jb a rd z ie j h o jn y (A n d rz e j S a m u lo w sk i o fia ro w a ł je d n ą m a rk ę , zaś w ięk szo ść o fia ro d a w c ó w sta ć by ło ty lk o n a k ilk a d z ie s ią t fen ig ó w ). W k o ń c u lu te g o „ G a z e ta O ls z ty ń s k a ”, k tó r e j r e d a k to r d zięk i te j s k ła d c e m ógł w z iąć u d z ia ł w p ie lg rz y m c e do R zym u, in fo r m o w a ła : „Z G ie trz w a łd u doszło n a s p o d z ię k o w a n ie d la z a rz ą d u ta m te jsz e g o K a to lic k ie g o T o w a rz y s tw a L u d o w eg o , za u rz ą d z e n ie ta k p ię k n e g o ju b ile u s z u O jc a św . G łó w n a p o d z ię k a n a le ży się pp . S a m u - lo w sk iem u i C h ró ście le w sk iem u , k tó rz y n a jw ię c e j p rz y c zy n ili się do u św ie tn ie n ia u ro c z y sto śc i” ,9.
N a c ze rw c o w e z e b ra n ie T o w a rz y s tw a C h ró śc ie le w sk i n ie p rz y g o to w a ł w ła sn e g o o d czy tu , a z a d o w o lił się l e k t o r a t e m 20 z a p e w n e z te j p rz y c zy n , że b y ł to ju ż o k re s w y b o ró w do p a rla m e n tu . W p ie rw sz e j tu rz e g ło so w a n ia w Ł a js a c h zw y cięży ł p o lsk i k a n d y d a t, ks. d r A n to n i W olszleg ier, u ro d z o n y w p o w ie cie c h o jn ic k im , o d n ie d a w n a p ro b o szcz w D ą b ró w n ie w p o w ie cie o stró d z k im . O trz y m a ł o n 35 głosów , n a k a n d y d a ta n ie m ie c k ie g o C e n tru m J u s ty n a R a rk o w sk ie g o p a d ło ty lk o 27 głosów , a n a d r u giego k a n d y d a ta n ie m ie c k ie g o F is c h e r a — 2 g ło s y 21.
P o n ie w a ż w c ały m o b w o d z ie a n i K a rk o w sk i, a n i W o lsz le g ie r n ie u z y sk a li b e z w z g lę d n e j w ięk szo ści, w y b o ry m u s ia n o p o w tó rz y ć , ró w n ie ż w Ł a js a c h . T y m ra z e m z a m ia s t k o n k re tn y c h liczb z teg o o b w o d u w y b o rc z eg o „ G az e ta O ls z ty ń s k a ” z a m ie ściła n a s tę p u ją c ą in fo r m a c ję :
„W a lk a p rz y ściśle jszy c h w y b o ra c h b y ła t a k z ac ię ta , że w d w u czy trz e c h m ie j scach doszło do b ó je k . O je d n y m z ta k ic h w y p a d k ó w d o n o szą n a m z L a js ó w ja k n a s tę p u je : W ó jt i w ła śc ic ie l d ó b r p. O rło w s k i z L a js ó w o d p ra w ił n a k ilk a d n i p rz e d w y b o ra m i sw eg o u rz ę d n ik a g o sp o d arczeg o p. C h ró ście le w sk ieg o . T e n z a trz y m a ł się ty m c z ase m w G ie trz w a łd z ie , a w d z ie ń w y b o ró w p o sze d ł do L a jsó w , a b y się p r z y j rzeć, czy ta m się n a d u ż y c ia z k a r ta m i n ie d z ie ją. W sien i s p o tk a ł p. C h ró ście le w sk i b r a ta p. O rło w sk ieg o , k tó ry w y d z ie ra ł n a s ze k a r tk i c h ło p o m , a d a w a ł in n e . N a to rz e k ł p a n C h ró ś c ie le w sk i: C h ło p y , n ie d a jc ie s o b ie k a r te k z r ą k w y ry w a ć ! N a u c z y c ie l w y sz e d ł ta k ż e do s ie n i (w y b o ry o d b y w a ły s ię w szkole) i k a z a ł w y n o sić się p a n u C h ró ście le w sk iem u , a gd y te n o d p o w ie d ział, że m a t u p ra w o stać , bo to je s t lo k a l w y b o rczy , w y sk o c z y ł z izb y p. O rło w sk i, sc h w y c ił po d g a rd ło p. C h ró ś c ie le w sk ieg o i w śró d s z a m o ta n ia p o w a lił go o ziem ię. D ru g i p a n O rło w sk i u d e rz y ł p rz y ty m k ilk a ra z y p. C h ró ście le w sk ieg o k ije m . D o p iero n a k r z y k z b ieg li się lu d z ie i ro - zeg n a n o w a lczący ch . N a tu ra ln ie , że n ie b a rd z o d o b ry p rz y k ła d d a ł p a n w ó jt, jeżeli sam p o d ro d z e się ro z b ija . J a k sły szy m y , s p r a w a t a o d d a n a ju ż z o sta ła do s ą d u w O lsz ty n ie ” 22.
S zk o d a, że p ism o ju ż do te j s p ra w y n ie w ró ciło . K to w ie, czy b liz n a n a p o liczku, z a n o to w a n a w p o lsk im d o w o d zie o so b isty m W ła d y sła w a C h ró ście le w sk ieg o w 1920
15 Ib id e m , 1893, n r 5. 16 Ib id e m , 1893, n r 14. 17 Ib id e m , 1893, n r 23. 18 Ib id e m , 1893, n r 11. 19 Ib id e m , 1893, n r 15. 20 Ib id e m , 1893, n r 50. 21 Ib id e m , 1893. n r 48. « Ib id e m , 1893, n r 51.
W A R M I Ń S K I O K R E S Ż Y C I A W Ł A D Y S Ł A W A C H R O S C l E Ł E W S K l E C O 31
ro k u , n ie b y ła „ p a m ią tk ą ” p o o w y m in c y d e n cie . M o żn a ró w n ie ż o rz y p u szc z ać , żc ro z p ra w a s ą d o w a p rz e c iw k o d z ie d zic o w i O rło w s k ie m u — o ile się o d b y ła — n a p r o w a d z iła C h ró ście le w sk ieg o n a n o w y sp o só b z a ro b k o w a n ia , ja k o że k o le jn a w z m ia n k a w „G azecie O ls z ty ń s k ie j” o m ło d y m p rz y b y s z u z K o c iew ia z am ieszczo n a w d z ia le og ło szeń b y ła n a s tę p u ją c e j tre ś c i: „ P o le c a m s ię w y k o n y w a n iu k o n tra k tó w , s k arg , p o d a ń , r e k la m a c ji itp . P o ś re d n ic z ę p rz y s p ro w a d z a n iu z asiew ó w , s z tu c z n y c h n a w o zów itp . W ła d y sła w C h ró śc ie le w sk i w G ie trz w a łd z ie ” 23.
S z u k a ją c n o w y c h m o żliw o ści z a r o b k o w a n ia — ja k o p o ś re d n ik i p iszą c y p o d a n ia — n ie p rz e s ta ł d z ia ła ć sp o łeczn ie. P ie rw sz e g o k w ie tn ia 1894 r o k u n a z e b r a n iu T o w a rz y s tw a g ie trz w a łd z k ie g o C h ró śc ie le w sk i w y g ło sił o d c zy t z o k a z ji ro czn icy p o w s ta n ia k o ś c iu s z k o w sk ie g o 24.
W cią g u k ilk u m ie sięc y 1894 ro k u W ła d y sła w C h ró ś c ie le w sk i z lik w id o w a ł sw o je „ u słu g i d la lu d n o ś c i” w z a k r e s ie p is a n ia p o d a ń , p o p rz e s ta ją c je d y n ie n a p o ś re d n ic tw ie h a n d lo w y m 25. W e w rz e ś n iu 1894 ro k u „ G a z e ta O ls z ty ń s k a ” p o d a ła d o w ia d o m ości, iż z a m ó w ie n ia n a p re n u m e r a tę p is m a b ę d z ie z b ie ra ł W ła d y sła w C h ró ś c ie le w s k i z G ie tr z w a ł d u 26.
J a k o w s p ó łp ra c o w n ik „ G a z e ty ” C h ró śc ie le w sk i n a r a z i ł s ię re d a k to ro w i i w y d a w cy „ W a rm ia k a ” B u ch h o lzo w i, k tó ry o s k a rż y ł C h ró ście le w sk ieg o n a ła m a c h „ W a rm ia k a ” o o s z k a lo w a n ie sw eg o p r o b o s z c z a 27. N ie d y s p o n u ją c k o m p le tn y m i r o c z n ik a m i „ W a rm ia k a ”, tru d n o u s ta lić , o co w ła śc iw ie ch o d ziło . M o żn a p rz y p u szc z ać , że k o lp o rtu ją c „ G a z e tę O ls z ty ń s k ą ” b y ł W ła d y sła w C h ró śc ie le w sk i ró w n ie ż je j t e r e n o w y m k o re s p o n d e n te m . P o w ó d do s k ry ty k o w a n ia ja k ie g o ś p ro b o sz cz a n ie b y ł w ó w czas z b y t tr u d n y — w w y b o ra c h 1893 ro k u p r a w ie w szy scy p ro b o sz cz o w ie w p o w ie cie o ls z ty ń sk im a g ito w a li p rz e c iw k o s w o je m u k o n f r a tr o w i z D ą b ró w n a , a za c e n tro w c e m R a rk o w sk im , j a k n a p rz y k ła d p ro b o sz cz b a r tą s k i, ks. S t o l iń s k i28.
B ył w ięc z a p e w n e W ła d y sła w C h ró ś c ie le w sk i je d n y m z ty c h , k tó rz y n ie p o zo s ta w a li d łu ż n i i n a p re te n s j e d u s z p a s te rz y (choćby o „ so c ja liz m ”) o d p o w ia d a li n ie z b y t u p rz e jm ie . D ziś u sta le n ie , k tó r e te k sty w „G az e cie O ls z ty ń s k ie j” w y sz ły spod p ió ra W ła d y sła w a C h ró śc ie le w sk ie g o , je s t n ie m o ż liw e, p o n ie w a ż n ie z ac h o w a ło się a rc h iw u m re d a k c y jn e , a w p a m ią tk a c h ro d z in n y c h b r a k u je ró w n ie ż ja k ic h k o lw ie k te k stó w , k tó re u m o ż liw iły b y c h o ćb y czę ścio w ą r e k o n s tr u k c ję d o ro b k u d z ie n n ik a r sk ieg o m ło d eg o d z ia łac z a.
W 1895 ro k u W ła d y sła w C h ró ś c ie le w sk i p rz e d z ie r z g n ą ł się z p o ś re d n ik a (i „ a g e n t a ” „ G az e ty O ls z ty ń s k ie j”) w sam o d z ie ln e g o k u p c a, w ła śc ic ie la s k le p u w G ie trz w a łd z ie . W o k re s ie l a t a p e łn o t u b y ło p ie lg rz y m ó w , k tó rz y s z u k a li n ie ty lk o p rz e ży ć re lig ijn y c h . C h ró śc ie le w sk i w ięc, z a m ia s t ró ż n y c h m a sz y n ro ln ic z y c h z f a b r y k i P a e tz o ld a z In o w ro c ła w ia czy też m a sz y n do szy c ia N e id lin g e ra , z ac z ą ł w ów czas z a c h w a la ć „ w sz e lk ie to w a r y k o lo n ia ln e i d ro g e ry jn e p o c e n a c h u m ia rk o w a n y c h ”. O ty m , że n ie z e rw a ł k o n ta k tu z ro d z in n y m S ta ro g a r d e m , ś w iad c z y to , że n a p ie r w szy m m ie js c u s ta w ia ł „ n a jle p s z ą t a b a k ę s ta r o g a r d z k ą ”, a n a s tę p n ie :: „ E x p e lle r, k ro p le żo łą d k o w e , k ro p le H o ffm a n n a , s p ir y tu s ru s k i n a re u m a ty z m , o le j ry c y n o w y , o lej do p a le n ia , o lej ln ia n y do p o tra w , o le je k c y try n o w y , o le je k k m in k o w y , sól g la u b e rsk ą , sól k a rls b a d z k ą , p ro s z e k m le c z n y d la k ró w , p ro s z e k d la k o n i i św iń , ś ro d e k p rz e -23 Ib id e m , 1894, n r 14. 24 Ib id e m , 1894, n r 29. 25 Ib id e m , 1894, n r 63. 26 Ib id e m , 1894, n r 75. 27 Ib id e m , 1894, n r 76. 28 Ib id e m , 1894, n r 80.
3Ż E D W A R D M A R T U S Z Ê W S K I
c iw k o c zerw o n ce, ś ro d e k h o m e o p a ty cz n y p rz e c iw k o lk o m i zołzom d la ko n i, b a rd z o s k u tec z n y , n a k tó ry z w ra c a m szczeg ó ln ie u w ag ę, gd y ż ty m śro d k ie m w k ró tk im czasie w ię ce j zo sta ło k o n i w y leczo n y ch , n iż n ie k tó rz y b a rd z o u czen i w e te r y n a r z e p rz e z c ale życie te g o d o k o n a li. N a d to p o le c am k a le n d a r z e M a ry a ń s k ie , p o ls k ie i n ie m ie c k ie, k a le n d a r z k u ja w s k i P ia st, p a p ie r lis to w y z p o lsk im i n a g łó w k a m i, p a p ie ro sy »Sobieskiego·«. Z a m ó w ie n ia z a m ie jsc o w e o d w ro tn ą p o c ztą p rz e z z alicz k ę lu b za p o p rz e d n im n a d e s ła n ie m n a le ż y to ś c i” 20.
P o ró w n u ją c lic z n e o g ło szen ia re k la m o w e W ła d y sła w a C h ró ście le w sk ieg o z a n a logiczn y m i te k s ta m i in n y c h ogłoszeń n a ła m a c h „ G az e ty O ls z ty ń s k ie j” ła tw o z n aleźć ich w y ró ż n ik . S ą n im i z d a n ia w r o d z a ju : „ P ro sz ę R o d ak ó w o p o p a rc ie ” 30, czy „p o le c a m S z a n o w n y m R o d a k o m ” 31. N ie b y ły to ty lk o czcze z w ro ty sty listy cz n e . D la W ła d y s ła w a C h ró ście le w sk ieg o p r y w a tn e p rz e d się b io r stw o h a n d lo w e w a lcz y ło z k o n k u re n c ją n ie m ie c k ą i ż}7d o w sk ą, a w ię c k u p o w a n ie w je g o s k le p ie ró w n a ło się p o p a rc iu s p ra w y p o ls k ie j32. O ty m , że b y ł p o d ty m w z g lęd e m k o n s e k w e n tn y , z a św ia d cz y ły p ó ź n ie jsz e o g ło sze n ia re k la m o w e , w k tó ry c h z n a jd o w a ł u jście d la sw y c h a m b ic ji lite ra c k ic h . M o żliw e z re sz tą , że n a d a l p is y w a ł w ie rs z e i w y g ła sz a ł o d c zy ty w g ie tr z w a łd z k im T o w a rz y s tw ie po d w e z w a n ie m św . W ojciech a.
P ie rw s z e p ró b y o g łoszeń re k la m o w y c h , m a ją c y c h fo rm ę d ialo g ó w , a n a w e t sk e czów , p o ja w ia ją się od lu te g o 1897 r o k u 83. W y stę p u ją c e w n ich o soby z a c h w a la ją to w a ry k u p o w a n e u C h ró ścielew sk ieg o , ta k ie ja k : k a w a 34, m y d ło 85, c y g a r a 36 ja k o n a jle p sz e i n a jta ń sz e .
O d m a rc a 1898 ro k u C h ró ście le w sk i p rz e rz u c ił się n a jesz c z e in n ą fo rm ę r e k la m y. „ G a z e ta O ls z ty ń s k a ” zac z ę ła m ia n o w ic ie d r u k d łu g ieg o c y k lu d ia lo g ó w m ię d z y d w o m a m ie szc z u ch a m i G e rw a z y m i P r o ta z y m 37. Z a c h w a la ją c to w a ry k o lo n ia ln e i d ro g e ry jn e W ła d y sła w a C h ró ście le w sk ieg o p rz e m y c a li on i p rz y o k a z ji ró ż n e tre ś c i p a trio ty c z n e . D la p rz y k ła d u , la te m 1898 r o k u u k a z a ło się w „ G azecie O ls z ty ń s k ie j” k ilk a o g ło szeń r e k la m u ją c y c h c za p k i m a c ie jó w k i A d a m sk ie g o z p o z n a ń sk ie g o B az a ru . W O lszty n ie m o ż n a je b y ło n a b y ć u Ja c o b a , w G ie trz w a łd z ie u C h ró ścielew sk ieg o . W k o le jn y m d ia lo g u G e rw a z y o b w ie śc ił P r o ta z e m u : „id ę do C h ró ście le w sk ieg o [...] po -«m aciejów kę», a b y k a ż d y w ie d ział, żem P o la k ”, i d a le j: „ G d y b y śm y w szy scy k u p ili « m a c iejó w k i» , te d y b y n a si p rz y ja c ie le d o p ie ro p o z n ali siła n a ju je st, a n ie n a śm ie w a lib y się w ię c e j” 38. W d ru g e j p o ło w ie 1898 r o k u G e rw a z y i P ro ta z y m ilk n ą , o g ra n ic z a ją c się je d y n ie do ro li „ rz ec z n ik ó w p ra s o w y c h ” : „ P ro ta z y i G e rw a z y p o le c a ją S z a n o w n y m R o d ak o m h a n d e l to w a ró w k o lo n ia ln y c h i d ro g e ry jn y c h W ła d y sła w a C h ró ście le w sk ieg o w G ie trz w a łd z ie ” 39. N ieco w c ze śn iej u k a z u je s ię n o ta tk a w „O d p o w ie d ziac h r e d a k c j i” : „ P a n Ch. w G ie trz w a łd z ie . Ż ą d a n e g o n u m e ru « P ra c y » n ie m a m y ” 40. „ P ra c a ” to t y tu ł p o z n ań sk ie g o ty g o d n ik a ilustrov. a n eg o , z d z ia ła m i b e le try s ty c z n y m i in s e ra to w y m . 29 Ib id e m , 1895, n r 78. 30 Ib id e m , 1895, n r 92. 31 Ib id e m , 1896, n r 40; ib id e m , n r 73. 32 R o d a c y w s p ie r a jm y się — n ie d a jm y się!, ib id e m , 1896, n r 73. 83 Ib id e m , 1897, n r 15. 31 Ib id em , 1897, n r 98; ib id e m , n r 100. 35 Ib id e m , 1897, n r 102; ib id em , n r 106. 36 Ib id e m , 1897, n r 104; ib id e m , n r 106. 37 Ib id e m , 1898, n r 22. 38 Ib id e m , 1898, n r 64. 39 Ib id e m , 1898, n r 103; ib id e m , n r 104. 40 Ib id e m , 1898, n r 96.
W ła d y sła w C h ró śc ie le w sk i (1867— 1921)
W A R M I Ń S K I O K R E S Ż Y C I A W Ł A D Y S Ł A W A C H R Ó Ś C I E L E W S K I E G O 33
R ó w n ież w p ie rw s z y m p ó łro c z u 1899 r o k u n ie z n a jd u je m y d ialo g ó w G erw az e g o i P ro taz e g o . O in te re s a c h W ła d y sła w a C h ró ście le w sk ieg o w o w y m c z a sie ś w ia d c z ą k ró tk ie a n o n sy : „ S z u k a m k u p n a la su z g ru b s z y m d rz e w e m i p ro sz ę o z g ło sz e n ia ” 41, „ S ie m ię d o o le ju k u p u j ą ” 42, „M am z le ce n ie sp rz e d a ć p o siad ło ść s k ła d a ją c ą się z k a m ie n ic y , c h le w ó w i p o d w ó rz a p o d b a rd z o k o rz y s tn y m i w a ru n k a m i. P o s ia d ło ść t a p o ło żo n a p rz y g łó w n e j ulicy je s t b a rd z o s to so w n a d la rz e m ie ś ln ik a , k tó r y by się tu c h c ia ł o sie d lić ” 43. D w a d a lsz e a n o n s y 44 m ó w ią o to w a r a c h z n a jd u ją c y c h się w s k le p ie i n ie w n o sz ą n iczeg o s p e c ja ln ie n o w eg o a n i d o z n ajo m o śc i p o s ia d a n e g o a s o r ty m e n tu , a n i m e to d z a c h w a le n ia . W c a ły m 1899 ro k u u k a z a ł się ty lk o je d e n d ialo g P ro ta z e g o z G e rw a z y m 45.
W no w y , d w u d z ie s ty w ie k , w sz e d ł W ła d y sła w C h ró ś c ie le w sk i w ie rsz e m , z a m ie szc z o n y m n a ła m a c h „ G az e ty O ls z ty ń s k ie j” 4G. W 1900 ro k u w p o łu d n io w e j A fry c e k o ń c zy ła się w o jn a A n g lik ó w z B u ra m i, w O lsz ty n ie n a to m ia s t r e d a k to r S e w e ry n P ie n ię ż n y s ta n ą ł p rz e d sąd e m , p o n ie w a ż n a ła m a c h „ G az e ty O ls z ty ń s k ie j’’ k ry ty k o w a ł z a k ła d a n ie po w sia c h z w ią z k ó w r e z e r w is tó w (K rie g e rv e re ir i), s ta n o w ią c y c h je d e n z e le m e n tó w a k c ji g e rm a n iz a c y jn e j. O b ie te s p ra w y z n a la z ły ech o w n o w y m d ia lo g u G e rw az e g o i P ro taz e g o , k tó rz y z a p ro p o n o w a li, by c zy teln ic y „ G az e ty O ls z ty ń s k ie j” z e b r a li s k ła d k ę n a re d a k to r a n aczeln eg o , u k a ra n e g o p rz e z s ą d g rz y w n ą 100 m a re k . C zy teln ic y z G ie trz w a łd u i oko licy m ie li z an ieść sw o je d a tk i do C h ró ście le w sk ieg o , a in n i n a d sy ła ć je w p ro s t d o r e d a k c j i 47.
W ty m s a m y m n u m e rz e , w o d p o w ie d z ia c h r e d a k c ji c z y ta m y :
„ P a n u W ł. C h. w G ie trz w a łd z ie . Z a m ie ściliśm y , a b y d ać dow ó d , j a k ży czliw y ch m a m y czy teln ik ó w . N a z b ie ra n ie s k ła d e k s ię n ie g o d zim y , g dyż n ie je d n e g o m o g ło b y to zrazić. N a jw ię k s z ą ra d o ś c ią b y ło b y d la n as, g d y b y za s k a z a n ie r e d a k to r a k a ż d y C z y te ln ik z je d n a ł n a m je d n e g o a b o n e n ta n a n o w y k w a rta ł. W te d y b y ła b y i k a r a z a p ła c o n a i k o rzy ść d la w sp ó ln e j s p ra w y . P ro s im y w ty m k ie r u n k u d z ia ła ć ”. A rg u
41 Ib id e m , 1899, n r 15. 42 Ib id e m , 1899, n r 15; ib id e m , n r 17. 43 Ib id e m , 1899, n r 17. 44 Ib id e m , 1899, n r 107; ib id e m , n r 150. 45 Ib id e m , 1899, n r 58. 46 Ib id e m , 1900, n r 42: K ie p s k ie d z iś c z a s y , d r o g i m ó j są sie d z ie ! C z ło w ie k j a k m o że , o g a n ia s ię b ie d z ie , A t u z k ie s z e n i o sz c z ę d z o n e g ro sz e , N im s ię s p o d z ie je s z , w y c h o d z ą p o tro s z e ; P o d a t k i z y s k n a m p o c h ła n i a ją c a łk i, M a ją b y ć d ro ż s z e : k a w y i z a p a łk i. I d z iś j u ż w g ło w ie s ie d z i k ło p o t n o w y , T r z e b a n a ś w ię ta m ie ć p ie n ią d z g o to w y . W y d a s ię z n o w u n ie m a ło ta la ró w , L e c z s k ą d b y n a b y ć n a j t a n i e j to w a ró w ? N a t a k i e s k a r g i G e r w a z y o d p o w ia d a : P r a w d a , ż e z ło to z o b ło k ó w n ie s p a d a , A le n i m b ie d a d o k u c z a ć n a m z a c z n ie , T r z e b a n a ś w ię ta u r a c z y ć s ię s m a c z n ie , I c h o ć n a c h w ilę p o z b y ć s ię f r a s u n k u . N a jle p s z y t o w a r w s z e lk ie g o g a tu n k u N a r a d o ś ć c a łe g o c e c h u k u c h a r s k ie g o M o ż n a n a b y ć t y lk o u W ł. C h r ó ś c ie le w s k ie g o w G ie tr z w a łd z ie . 47 Ib id e m , 1900, n r 69. 3. K o m u n i k a t y
34 E D W A K L ) M A H T U S Z E W S K I
m e n ta c ja re d a k c ji tr a f i ła W ła d y sła w o w i C h ró ś c ie le w sk ie m u do p rz e k o n a n ia . Z a m ia s t d ia lo g u zam ieśc ił w sp ó ln ą, zg o d n ą w y p o w ie d ź sw o ich rzeczn ik ó w . G e rw a z y i P ro ta z y p rz y p o m n ie li a b o n e n to m „ G az e ty O lsz ty ń s k ie j”, iż k o ń c zy się k w a r ta ł i czas o d n o w ić p re n u m e ra tę p is m a o ra z zaa p e lo w a li, b y d o ty c h c za so w i a b o n e n c i z ac h ę c ili in n y c h do z a p r e n u m e ro w a n ia „ G a z e ty ”. O b o k teg o a p e lu w s ą s ie d n ie j szp a lc ie w y d ru k o w a n y z o sta ł ta sie m c o w y an o n s, z a c h w a la ją c y to w a ry b ę d ąc e n a s k ła d z ie u W ła d y sła w a C h ró ś c ie le w sk ie g o 48.
W k ilk a m iesięcy p ó ź n ie j C h ró śc ie le w sk i o strz eg a ł, że w z w ią z k u z o g ó ln y m w z ro ste m c en z m u sz o n y b ę d zie p o d n ie ść c en y ta k ż e sw o ich to w a ró w , z ac h ę c a ją c „ S z an o w n e R o d aczk i do k u p n a p ó k i o k a z ja d o b r a ” 40. R o k ro zp o częty w ie rs z e m w to n ie ra c z e j m in o ro w y m k o ńczy się p o m y śln ie : „ S z an o w n e j p u b lic z n o śc i G ie trz w a łd u i o k o licy d o n o szę n in ie js z y m u p rz e jm ie , że o tw o rz y łe m w o b e rż y p. H e rm a n a n a sali d ru g i s k ła d to w a ró w k o lo n ia ln y c h i d ro g e ry jn y c h , k tó ry m s a m z a rz ą d z a ć będę. D z ięk u ję za ła sk a w e d o ty c h c za so w e p o p a rc ie , p ro sz ę w sz y stk ic h ży czliw y ch R o d ak ó w i n a d a l m i sw eg o p o p a rc ia n ie odm ów ić. Z s z a c u n k ie m W ła d y sła w C h ró ście le w sk i. G ie trz w a łd , w g ru d n iu 1900” 50. M in ęło z a le d w ie k ilk a ty g o d n i, a W ła d y sła w C h ró ście le w sk i p rz y s tą p ił do lik w id a c ji sw o ich in te re s ó w w G ie trz w a łd z ie , z am iesz c za ją c o g ło szen ie o w y p rz e d a ż y z a p a su g ro m n ic i św iec o łta rz o w y c h po b a rd z o z n i ż o n y ch c e n a c h 61.
W k w ie tn iu 1901 r o k u „ G a z e ta O ls z ty ń s k a ” z am ieśc iła o g ło szen ie n a stę p u ją c e j tre ś c i: „ M o ją p o siad ło ść s k ła d a ją c ą się z d o m u m u ro w a n e g o , c h le w a m u ro w a n e g o i w ie lk ie g o o g ro d u ow ocow ego i w a rz y w n e g o z d o b ry m i d rz e w a m i ow o co w y m i, ła d n e p o ło żen ie, s to so w n e do k ażd eg o h a n d lu , rz e m io s ła lu b d la k a p ita lis ty , m a m z a m ia r z a ra z lu b p ó ź n ie j p o d k o rz y s tn y m i w a r u n k a m i s p rz e d a ć ” 52. O gło szen ie by ło k ilk a k r o tn i e p o w t a r z a n e 53, d a ją c p ra w d o p o d o b n ie p o z y ty w n y r e z u lta t, p o n ie w a ż w „ G a zec ie ” g in ą ja k ie k o lw ie k w z m ia n k i o W ła d y sła w ie C h ró ście le w sk im . D o p ie ro po d z ie w ięc iu la ta c h p ism o to z am ieśc i a n o n s B a n k u L u d o w e g o w S k ó rcz u , p o d p isa n y m ięd zy in n y m i p rz e z C h ró ś c ie le w sk ie g o 54. W d w a la ta p ó ź n ie j b y ł jesz c z e C h ró ś c ie le w sk i n a o d p u ście w G ie trz w ałd zie .
K o n ta k ty z W a rm ią n a ty m się n ie sk o ń czy ły . W 1920 r o k u W ła d y sła w C h ró ście le w sk i w p is a ł d o a lb u m u z w ie rs z a m i H y m n w a r m iń s k i z a d n o ta c ją : „ n a p le b iscy t. S ło w a M a rii P a ru s z e w s k ie j ; F e lik s N o w o w iejsk i, r o d a k z W a r m ji”. C h odzi n a tu ra ln ie w ty m w y p a d k u o w ie rsz z a c z y n a ją c y s ię od słó w : „O W a r m io m o ja m iła , ro d z in n a ziem io m a ” .
J a k ie m o g ły b y ć p o w o d y o p u szc z en ia W a r m ii p rz e z W ła d y sła w a C h ró ś c ie le w sk ieg o w p o ło w ie 1901 ro k u ? M o żn a p rzy p u szczać, że i je g o p rzy b y cie, i w y ja zd m ia ły te n sa m pow ó d . Z a s ta n a w ia ją c y m zb ie g iem o k o liczności je s t to, że p ie rw s z e w z m ia n k i o W ła d y sła w ie C h ró ście le w sk im p o c h o d zą z m a r c a 1892 ro k u . L a te m tegoż ro k u ks. W o lsz le g ie r o b e jm u je p a r a f ię w D ąb ró w n ie . O p u szcza j ą w listo p a d z ie
48 Ib id e m , 1900, n r 74. T y m ra z e m W. C h ró ście le w sk i z a c h w a la ł o le je k do o d n a w ia n ia s ta r y c h sp rz ętó w , za 30 fe n ig ó w b u te lk a . W p a r ę m iesięcy p ó ź n ie j c en a o le jk u w z ro sła do 50 fe n ig ó w za b u te lk ę , w id o c zn ie p r e p a r a t b y ł is to tn ie d o b ry (ib i dem , 1900, n r 106). 19 Ib id e m , 1900, n r 107. 50 Ib id e m , 1900, n r 142. 51 Ib id e m , 1901, n r 13— 17. 52 Ib id e m , 1901, n r 46. 53 Ib id e m , 1901, n r 50, 52, 53, 54, 55. 54 Ib id e m , 1910, n r 34.
W A R M I Ń S K I O K R E S Ż Y C I A W Ł A D Y S Ł A W A C H R Ó Ś C I E L E W S K I E G O 3 5
1900 ro k u , a w p a rę m ie sięc y p o te m W ła d y sła w C h ró ście le w sk i n ie w ia d o m o z ja k ie go p o w o d u lik w id u je d o b rz e p ro s p e ru ją c y in te re s.
N a ty m n ie k o ń c zą się p o szlak i. W a lb u m ie z w ie rs z a m i z d ję cie ks. W o lsz le g ie ra w k le jo n e zo sta ło u g ó ry p o śro d k u , rz u c a ją c s ię w oczy — ró w n ie ż sw y m d u ż y m f o r m a te m . W śró d p a m ią te k ro d z in n y c h z ac h o w a ło s ię z d ję c ie z ja k ie jś z a g ra n ic z n e j w y c iec z k i tu ry s ty c z n e j (do C zech lu b A u strii), n a k tó ry m je s t ta k ż e W ła d y sła w C h ró ście le w sk i. N a czele w y c iec z k i s ta ł k siąd z, z w y g lą d u są d z ą c — W olszlegier. •Zdjęcie z ro b io n e zo sta ło w c z e rw c u 1904 ro k u , n a k ilk a m ie sięc y p rz e d ślu b e m W ła
d y s ła w a C h ró ście le w sk ieg o i O ty lii W ilc ze w sk iej.
A n d rz e j W a k a r dość szczegółow o p rz e d s ta w ił okoliczn o ści, w ja k ic h ks. W o l sz le g ie r w ro k p o sw o im p rz y b y c iu n a W a rm ię w y b r a n y z o sta ł p o s łe m 55. D la d z ia łaczy w a rm iń s k ic h , k tó rz y w y su w a li k a n d y d a t u r ę C e n tro w c a R a rk o w sk ie g o b y ło to d u że z ask o czen ie. O d n o szę w ra ż e n ie , że d e c y z ja w y su n ię c ia w o k rę g u o lszty ń sk o - -r e s z e ls k im k a n d y d a tu ry ks. A n to n ie g o W o lsz le g ie ra b y ła n a g ła ty lk o d la d z ia łac z y w a rm iń s k ic h . G łó w n e o ś ro d k i p o lsk ie g o ży cia p o lity c z n eg o w z a b o rz e p r u s k im z a p e w n e ju ż w 1892 r o k u p rz e w id z ia ły , że ks. W o lszleg ier b ę d zie p o ls k im k a n d y d a te m w n a d c h o d z ą c y c h w y b o ra c h n a W a rm ii, n ie u w a ż a ły j e d n a k za s to so w n e w ta je m n i czać w e w sz y stk o L iszew sk ieg o , P ie n ię ż n eg o , S z c z e p a ń sk ie g o czy S am u lo w sk ie g o . D la u m o ż liw ie n ia ks. W o lsz le g ie ro w i k a n d y d o w a n ia n a le ż a ło go p rz e n ie ść z Z a m a rte g o p o d T u c h o lą n a te r e n P r u s W sc h o d n ic h . R zecz z n a m ie n n a , że „ G a z e ta O ls z ty ń s k a ’’ in fo r m o w a ła sw y c h c z y te ln ik ó w w s ie r p n iu 1892 r o k u za p o ś re d n ic tw e m p rz e d ru k u z „ G az e ty G d a ń s k ie j” o o b ję c iu p rz e z k s. W o lsz le g ie ra p a r a f ii w s ą s ie d n im p o w ie cie o s tró d z k im S6.
P rzy p u sz cz a m , że d la W ła d y sła w a C h ró ście le w sk ieg o k a n d y d a t u r a ks. W o lsz le g ie ra n ie b y ła zask o c ze n ie m . A gd y d oszło do w y b o ró w , a g ito w a ł w ła ś n ie za p rz y b y ły m z ty c h s am y c h s tro n co i o n t a k gorąco, że n a jp ie r w s tr a c ił p o sa d ę w Ł a js a c h , a p o te m d o p ro w a d z ił do b ó jk i w lo k a lu w y b o rc z y m . H ip o te z a, że W ła d y sła w C h ró śc ie le w sk i p rz e b y w a ł w la ta c h 1892— 1901 n a W a rm ii ja k o e m is a riu s z do s p e c ja ln y c h p o ru c z eń , w y sła n y „do to w a r z y s tw a ” ks. W o lsz le g ie ro w i p rz e z lu d z i, k tó rz y s ta n o w ili sz ta b p o lsk ieg o ży cia p o lity c z n eg o w z a b o rz e p ru s k im , tłu m a c z y ła b y n ie ty lk o jeg o z a a n g a ż o w a n ie się w w y b o ry 1893 ro k u , a le też i n a g łe w y c o fa n ie się w 1901 ro k u . W a rto z au w aży ć, że S k ó rcz, w k tó ry m o sia d ł o s ta te c z n ie W ła d y sła w C h ró ście le w sk i, leży w p o b liż u P ie n ią ż k o w a , g d zie d o k o ń c a sw eg o ży cia b y ł p r o b o szczem k s. W olszleg ier. D z iw n y z b ieg o k o liczn o ści s p ra w ił, że W ła d y sła w C h ró ś c ie le w sk i z m a rł 6 s ty c z n ia 1921 ro k u , ks. W o lsz le g ie r n a to m ia s t 5 sty c z n ia 1922 ro k u .
W ła d y sła w C h ró ś c ie le w sk i n ie n a le ż a ł do w y b itn y c h d z ia łac z y — w r o b ie n iu k a rie ry p o lity c z n e j czy c h o ćb y ty lk o h a n d lo w e j p rz e sz k a d z a ły m u z a p e w n e je g o z a in te re s o w a n ia p o e ty c k ie, k tó ry c h p r z e ja w e m je s t p a ro k r o tn ie p rz e ze m n ie w s p o m n ia n y n ie z w y k le c ie k a w y a lb u m z w ła sn o rę c z n ie p r z e p isa n y m i s e tk a m i w ie rszy , d e d y k o w a n y sy n o w i Jó zefo w i.
N ie b y ł m o ż e p o s ta c ią w y b itn ą , a le n ie w ą tp liw ie sy m p a ty c z n ą , o ry g in a ln ą , b a r w ną, z te m p e ra m e n te m ro m a n ty c z n e g o p o z y ty w isty , o ile m o ż n a się t a k w y ra z ić . Taicie p rz y n a jm n ie j o d n o si s ię w ra ż e n ie ś le d z ą c w ro c z n ik a c h „ G a z e ty O ls z ty ń s k ie j” p e r y p e tie z w ią z a n e z je g o b lisk o d z ie się c io le tn im p o b y te m n a W arm ii.
55 A. W a k a r, P r z e b u d z e n ie n a r o d o w e W a r m ii 1886— 1893, O lszty n 1965, ss. 85 n. 36 G a z e ta O lszty ń sk a , 1892, n r 67.
36 E D W A R D M A R T U S Z E W S R l
D IE ER M LÄ N D ISC I-IE P E R IO D E IM L E B E N W Ł A D Y SŁ A W C H R O S C IE L E W S K I’S
Z u s a m m e n f a s s u n g
W ła d y sła w C h ró śc ie le w sk i (1867— 1921) w u rd e v o r a lle m d u rc h se in e ö k o n o m i sch e T ä tig k e it in d e m K o ciew ie — G e b ie t (in P o m m e re lle n ) b e k a n n t, u.a. als P r ä s e s d e r V o lk b a n k in S k ó rcz (S k u rz). D e r A u fs a tz b e h a n d e lt v o rw ie g e n d d ie w e n ig b e k a n n t e P e rio d e des A u fe n th a lts C h ró š c ie le w sk i’s im E r m la n d (1892— 1901). A u s d e n In fo rm a tio n e n , die h a u p ts ä c h lic h in d e r „ G az e ta O ls z ty ń s k a ” (A lle n ste i- n e r Z e itu n g ) e n th a lte n sin d , g e h t h e rv o r, d a ß e r M itb e g rü n d e r e in e s p o ln isc h en V e re in s in G ie trz w a łd (D ie tric h sw a ld e ) u n d a k tiv e s V e re in sm itg lie d w a r. E r s e tz te sich f ü r d ie K a n d id a t u r d es p o ln is c h e n P f a r r e r s W o lsz le g ie r b ei d e n R e ic h s ta g s w a h le n 1893 ein. W eg en d ie se r T ä tig k e it v e rlo r e r e in e S te llu n g b e i d e m G u ts b e sitz e r O rło w s k i in Ł a js y (L eissen). E r w u rd e d a n n H a n d e ls v e r tr e te r u n d G e su c h e sc h re ib e r, s ch ließ lic h g rü n d e te e r e in e n L a d e n in G ie trz w a łd . W ä h r e n d d e s s e n b e te ilig te e r sich w e ite rh in a m p o ln is c h e n n a tio n a le n L eb en .
S e in e G e sc h ä fts a n n o n c e n w u rd e n in F o rm d e r D ia lo g e v o n G e rw a z y u n d P r o ta z y in d e r „ G az e ta O ls z ty ń s k a ” v e rö ffe n tlic h t. D ie se D ialo g e w a re n e in e M isc h u n g v o n G e s c h ä fts w e rb u n g u n d p a tr io tis c h e r A g ita tio n . S ie b ild e n z u sa m m e n m it e in i g e n d ic h te ris c h e n V e rsu c h e n d e n B ew e is f ü r die lite ra ris c h e n A n s p rü c h e des ju n g e n P o litik e rs , d e r a u ch n a c h d e r R ü c k k e h r n a c h S ta ro g a rd G d a ń sk i (P r. S ta rg a rd ) die V e rb in d u n g m it d e m P o le n tu m im E r m la n d a u f re c h t e rh ie lt.
D e r A u fe n th a lt C h ró š c ie le w sk i’s im E r m la n d (er w a r e tw a fü n fu n d z w a n z ig J a h r e a lt, als e r h ie r h e r k a m ) s ta n d w a h rs c h e in lic h im Z u s a m m e n h a n g m i t d em p o litis c h e n S c h ritt, d e n d ie F ü h r u n g d e r p o ln is c h e n n a tio n a le n B ew e g u n g in p r e u ß is c h e n T e ilu n g s g e b ie t m it d e r A u fs te llu n g des P f a r r e r s W o lsz le g ie r als p o ln isc h e n R e ic h s ta g s k a n d id a te n b e i d en W a h le n 1893 m a c h te . N a ch d e m A b sc h lu ß d e r p o li tis c h e n T ä tig k e it d es P f a r r e r s W olszleg ier, als e r a u s D ą b ró w n o (G ilg e n b u rg ) n a ch P ie n ią ż k o w o ü b e rs ie d e lte , v e rlie ß a u c h W ła d y sła w C h ró śc ie le w sk i d ieses G eb iet.
E r w a r k e in h e r v o rr a g e n d e r P o litik e r, e r h in te rlie ß ab er, d en E in d ru c k e in e r o rig in elle n , fa rb ig e n G e s ta lt m it d em T e m p e ra m e n t ein es r o m a n tis c h e n P o s itiv is te n .
