Judziński, Józef
Wystawa o plebiscycie na Warmii i
Mazurach
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 667-669
J Û Z E F J U D Z I Ń S K I
WYSTAWA O PLEBISCYCIE NA WARMII I MAZURACH
O tw a r ta w części S a li K o p e rn ik o w s k ie j M u ze u m M a z u rs k ie g o 30 m a j a 1970 r. w y s t a w a p t. P le b is c y t n a W a r m ii i M a zu ra c h s ta n o w iła w iz u a ln e u z u p e łn ie n ie o g ó l n o p o ls k ie j s e s ji n a u k o w e j, p o św ięc o n e j 5 0 -le c iu p le b is c y tu , k tó r ą w d n ia c h 22— 23 m a j a 1970 r. z o rg a n iz o w a ł O śro d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc iec h a K ę trz y ń s k ie g o w O lsz ty n ie . W te g o ro c z n y m sezo n ie w y s ta w ie n n ic z y m w z b u d z iła z ro z u m ia łe z a in te re s o w a n ie i u z n a ć ją tr z e b a za w y d a rz e n ie k u l t u r a l n e d u ż e j m ia ry . N ig d y b o w ie m n ie p o k a z a n o t a k w ie lu e k sp o n a tó w , o b ra z u ją c y c h tr a g e d ię W a rm ia k ó w i M az u ró w w w a lc e z n ie m c z y z n ą o p o łą c z e n ie się z M a c ie rz ą . Ż a ło w a ć w ię c n a le ż y , że z a b ra k ło w s a la c h z a m k u o ls z ty ń sk ie g o m ie js c a n a w ię k sz ą ek sp o z y c ję , o d p o w ia d a ją c ą w a d z e z a g a d n ie n ia . T y m b a rd z ie j że sc e n a rz y śc i w y s ta w y — d r J a n u s z J a s i ń s k i , k ie r o w n ik P r a c o w n i H is to ry c z n e j O śro d k a B a d a ń N a u k o w y c h im . W . K ę trz y ń s k ie g o i m g r B o h d a n K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i , k ie ro w n ik S ta c ji N a u k o w e j P o ls k ie g o T o w a rz y s tw a H is to ry c z n e g o — p o tr a k to w a li t e m a t szero k o , rz u c a ją c go n a tło m ię d z y n a ro d o w e . P o tr a f ili p rz y ty m o d p o w ie d n io w y w a ż y ć p r o p o r c je w g r a d a c j i p r o b le m ó w , d a li m o ż n o ść p rz e m ó w ie n ia m a sie c e n n y c h ź ró d e ł, k tó r e o r ie n tu ją n a w e t p rz e c ię tn e g o w id z a w ro z m ia ra c h w śc ie k łe j p ro p a g a n d y n ie m ie c k ie j i sła b o śc i o rg a n iz a c y jn e j s tr o n y p o ls k ie j. K o m is a rz e m w y s ta w y b y ł m g r A n to n i S o ł o m a z M u z eu m M a z u rsk ie g o , a c ie k a w ą i p rz e jr z y s tą o p ra w ę p la s ty c z n ą w y k o n a li: A r tu r N i c h t h a u s e r , M ich a ł S a w a n i u k i M iro s ła w S m e r e k . E k s p o n a ty n a w y
s ta w ę d o s ta rc z y ła w g łó w n e j m ie rz e S ta c ja N a u k o w a P o ls k ie g o T o w a rz y s tw a H is to ry c z n eg o i O śro d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W . K ę trz y ń sk ie g o . U z u p e łn iły je z b io ry M u zeu m M a z u rs k ie g o o ra z d o k u m e n ty W o je w ó d z k ie g o A rc h iw u m P a ń s tw o w e g o w O lszty n ie.
W y sta w ę o tw ie ra g a b lo ta z u rz ę d o w y m w y d a w n ic tw e m te k s t u t r a k t a t u w e r s a l sk ieg o , p o le c a ją c y m p rz e p ro w a d z e n ie p le b is c y tu n a W a rm ii, M a z u ra c h i P o w iślu . Z a rz ą d z e n ie to ś w ia d c z y o p r z e k r e ś le n iu z a s a d y e tn o g ra fic z n e j j a k ró w n ie ż o z a p rz e c z e n iu h is to ry c z n y c h p r a w P o ls k i do ziem , k tó r e b r u t a l n i e g e rm a n iz o w a ło p a ń stw o p ru s k ie . Z a m ie szc z o n a o b o k p la n sz a in fo r m u je z w ie d z a ją c y c h o s y tu a c ji p o li ty c z n e j t e r e n u w a rm iń s k o -m a z u rs k ie g o w o k re s ie p le b is c y to w y m . N a s tę p n e p la n sz e i g a b lo ty z g ru p o w a n e w te m a ty c z n e s to is k a , p o św ięc o n o d z ia ła ln o ś c i p o ls k ic h o rg a n iz a c ji n a W a rm ii i M a z u ra c h p rz e d p le b is c y te m . P o r tr e ty p rz y w ó d c ó w i n a jw y b itn ie js z y c h p rz e d s ta w ic ie li u m ie szc z o n o n a p la n sz y , w g a b lo ta c h zaś — e k s p o n a ty św ia d c z ą c e o ic h d z ia ła ln o ś c i n a rz e cz p le b is c y tu . N a p ie r w s z y m m ie js c u z a p re z e n to w a n o P o ls k ą R a d ę L u d o w ą d la W a rm ii, u tw o rz o n ą 24 l i
668 K R O N I K A N A U K O W A
s to p a d a 1918 r. z k s. W a le n ty m B a rc z e w sk im ja k o p re z e s e m . S w o im zasię g ie m o b e i- m o w a ła o n a p o łu d n io w o -w s c h o d n ią część W a rm ii, g d zie o rg a n iz o w a ła T o w a rz y s tw a L u d o w e , w ie c e p rz e d w y b o rc z e , w y d a w a ła s p e c ja ln y d o d a te k „ G a z e ty O ls z ty ń s k ie j” w ję z y k u n ie m ie c k im , z w a lc z a ją c y p r o p a g a n d ę n ie m ie c k ą . W n a s tę p n e j k o le jn o śc i p rz e d s ta w io n o d z ia ła ln o ś ć W a r m iń s k ie g o ^ K o m ite tu P le b is c y to w e g o , u k a z a n o je g o w ła d z e , c zło n k ó w i p ra c o w n ik ó w . O s tre p o le m ik i z n a c jo n a lis ta m i n ie m ie c k im i z a m ie sz c z a n e b y ły n a ła m a c h d o d a tk u „ G a z e ty O ls z ty ń s k ie j” w ję z y k u n ie m ie c k im , z a ty tu ło w a n y m „ E rm lä n d is c h e V o lk s s tim m e ”. W y d a n y z o sta ł w ó w czas P a m ią tk o w y
K a le n d a r z W a r m iń s k i na r o k P a ń s k i 1920. L ic z n e z d ję c ia o ry g in a ln e p re z e n t u ją sze
re g o w y c h W a r m iń s k ie g o K o m ite tu P le b is c y to w e g o . In te r e s u ją c o p rz e d s ta w io n o M a z u rs k i Z w ią z e k L u d o w y z je g o s z ta n d a ro w ą p o s ta c ią F r y d e r y k ie m L e y k ie m n a czele. O b o k s t a t u t u M ZL w y ło ż o n o d e k la r a c je czło n k ó w , o p o w ia d a ją c e s ię za p rz y łą c z e n ie m M a z u r d o P o ls k i „ ja k o sam o d z ie ln e g o w o je w ó d z tw a z n a jd a le j id ą c ą a u to n o m ią ” , u lo tk i a g ita c y jn e , z d ję c ia z asłu ż o n y c h czło n k ó w , o rg a n p ra s o w y o rg a n iz a c ji „ M a s u ris c h e V o lk s -Z e itu n g ” o ra z a u te n ty c z n ą o d z n a k ę M a z u rs k ie g o Z w ią z k u L u d o w e g o , w y o b ra ż a ją c ą o rła z ry w a ją c e g o k a jd a n y . W d z ia le „ W a rs z a w a z p o m o c ą M a z u ro m ” p rz e d sta w io n o p ro g r a m p ra c y Z rz e s z e n ia P le b is c y to w e g o E w a n g e lik ó w P o la k ó w o ra z jeg o d z ia łac z y — J e rz e g o K u rn a to w s k ie g o i E m ilię S u k e rto w ą - B ie d r a w in ę . O rg a n i z a c ja t a w y d a ła s z e re g o d e zw do M az u ró w , w k tó ry c h z a p e w n ia n o e w a n g e lik ó w , że P o ls k a z a g w a ra n tu je im w sz y s tk im ta k ie sa m e p ra w a , j a k k a to lik o m . T ego ro d z a ju z a p e w n ie n ie p o p a rte a u to r y te te m p rz e d s ta w ic ie li K o n sy s to rz a E w a n g e lic k ie g o w P o l sce — J a k u b a G la ss a i s u p e r in te n d e n ta d ra J u liu s z a B u rsch e g o m ia ło d la M a z u ró w w ie lk ie z n aczen ie.
W o k re s ie p le b is c y tu n ie m a łą r o lę w p o z y sk a n iu lu d n o ś c i m a z u rs k i e j d la P o ls k i o d e g ra ło czaso p ism o „ M a z u r” re d a g o w a n e w S z c zy tn ie p rz e z K a z im ie rz a J a r o s z y k a . J e m u to w ła ś n ie p o św ięc o n o sp o ro u w a g i; z am iesz cz o n o w g a b lo c ie je g o k o re s p o n d e n c ję , w sp o m n ie n ia , z d ję c ie zesp o łu re d a k c y jn e g o , ry s u n k i s a ty r y c z n e i c h a r a k t e ry s ty c z n e u lo tk i d ru k o w a n e w „ M a z u rz e ” .
N ieco m ie js c a p o św ięc o n o lu d o w e m u p o e cie m a z u rs k ie m u M ic h a ło w i K a jc e , k t ó r y z am iesz cz a ł sw o je u tw o ry i a r ty k u ły p o le m iz u ją c e z N ie m c a m i w „ M a z u rz e ” . Ł a d n ie z o b ra z o w a n a z o sta ła r ó w n ie ż d z ia ła ln o ś ć p le b is c y to w a F e lik s a N o w o w ie j sk ieg o . W y k o rz y sta n o w ty m c e lu w y n ik i p o s z u k iw a ń b a d a w c z y c h o lszty ń sk ie g o m u z y k o lo g a J a n a B o eh m a o k o m p o z y to rz e -W a rm ia k u , k tó r e m u p o św ięc o n o g a b lo tę z je g o z d ję c ia m i, z a w ia d o m ie n ia m i i a r ty k u ła m i o k o n c e r ta c h n a cele p le b is c y to w e , p o c ztó w k i z je g o p ie ś n ia m i o ra z u tw o ry m u z y c z n e w y k o n y w a n e p rz e z n ieg o w ty m czasie. O śro d k ie m d z ia ła ln o ś c i p le b is c y to w e j P o la k ó w w O ls z ty n ie b y ł D om P o ls k i, w k tó ry m u rz ą d z a n o z e b r a n ia i n a ra d y , k u rs y , a k a d e m ie o k o lic z n o śc io w e itp . W g a b lo cie w y s ta w o w e j w id z im y z d ję c ia i lu s tr u ją c e te g o ro d z a ju d z ia ła ln o ś ć p o ls k ą . S a m D om P o ls k i, b ro n io n y p rz e z s tr a ż i z a s ie k i z d r u t u k o lc z aste g o p rz y p o m in a ł — w p rz e n o śn i i w z n a c z e n iu d o sło w n y m — tw ie rd z ę p o lsk o śc i. P o m y sło w o w y e k sp o n o w a n o p o ls k ą i n ie m ie c k ą d z ia ła ln o ś ć p ro p a g a n d o w ą p rz e d p le b is c y te m . P ro p a g a n d z ie p o ls k ie j p o św ięc o n o d w ie g a b lo ty i p la n sz ę , p o d c za s g d y p ro p a g a n d z ie n ie m ie c k ie j o w ie le w ię c e j m ie js c a . D łu g i c ią g e k sp o n o w a n y c h o dezw , w e z w a ń , u lo te k , o g ło szeń , w ję z y k u p o ls k im i n ie m ie c k im , d u ż y c h p la k a tó w a g itu ją c y c h m ie js c o w ą lu d n o ś ć do o p o w ie d ze n ia się w p le b is c y c ie po s tro n ie N iem iec d a je z w ie d z a ją c e m u m o ż liw o ść w ła s n e j o cen y d y s p ro p o rc ji w y s iłk u o rg a n iz a c y jn e g o i p ro p a g a n d o w e g o P o ls k i i N ie m ie c w ty m o k re s ie . G d y u w z g lę d n i s ię n a s tę p n y d z ia ł o te rr o r z e n ie m ie c k im i je g o o fia ra c h , w k tó ry m u k a z a n o z d ję c ia P o la k ó w p o b ity c h p rz e z b o jó w k i n a c jo n a lis tó w n ie m ie c k ic h i ó w czesn e d o n ie sie n ia p ra s o w e o g w a ł
K R O N I K A N A U K O W A 669 ta c h p o p e łn io n y c h n a p a trio ty c z n ie n a s ta w io n e j lu d n o ś c i p o ls k ie j, n ik o g o n ie zd ziw i f a k t, iż t a k m a ło g ło só w p a d ło n a W a rm ii, M a z u ra c h i P o w iś lu za P o ls k ą . S k ró to w o p o tr a k to w a n e części w y s ta w y d o ty c z ąc e d z ia ła ln o ś c i K o m is ji M ięd z y so ju sz n ic z ej i g ło s o w a n ia lu d n o ś c i u z u p e łn io n o w s p o m n ie n ia m i d z ia ła c z y o p u b lik o w a n y m i ta k w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m , ja k i w P o ls c e L u d o w e j, a n k ie ta m i u c z e s tn ik ó w z m a g a ń p le b is c y to w y c h o ra z o p ra c o w a n ia m i n a u k o w y m i — p rz e d e w sz y s tk im h is to ry k ó w o ls z ty ń s k ic h — o p le b iscy c ie .
