Wspomnienia plebiscytowców

Tadeusz Swat, Bohdan

Koziełło-Poklewski

Wspomnienia plebiscytowców

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 469-504

Bohdan K ozielło-P oklew ski

Tadeusz Swat

W SPOMNIENIA PLEBISCYTOWCÓW

D ru k o w a n e n iż e j w sp o m n ie n ia , w w ię k sz o śc i s z e re g o w y c h d z ia ła c z y p le b is c y ­ tó w 1920 ro k u n a W a rm ii, M a z u ra c h i P o w iś lu , s ta n o w ią — n a sz y m z d a n ie m — n ie ty lk o c e n n e u z u p e łn ie n ia f a k tó w p o w sz e c h n ie ju ż z n a n y c h czy p o tw ie rd z e n ie o g ó ln y c h w n io s k ó w w y c ią g n ię ty c h p rz e z h is to ry k ó w te g o o k re s u . W s p o m n ie n ia te o d d a ją ta k ż e a tm o s fe rę ta m ty c h d n i, s ta n d u c h a d z ia ła c z y i lu d n o ś c i z a m ie s z k u ­ ją c e j t e r e n y p le b is c y to w e , w ia r ę w z w y c ię s tw o sp ra w ie d liw o ś c i, ś w ia d c z ą w re s z ­ c ie o s p e łn i e n iu p a trio ty c z n e g o o b o w ią z k u d y k to w a n e g o p o trz e b ą c h w ili. „N asz o rę ż w te j w a lc e s ta n o w iły g o rą c e u c z u c ia p a trio ty c z n e i g łę b o k a w i a r a w s p r a ­ w ie d liw o ść d z ie jo w ą , o fia r n a p r a c a d la P o ls k i” — n a p is z e L e o n a rd K re m s k i, j e ­ d e n z a u to ró w z am iesz cz o n y c h n iż e j w sp o m n ie ń .

J a k ju ż p o w ie d z ie liś m y , a u to ra m i w sp o m n ie ń s ą g łó w n ie s z e re g o w i d z ia łac z e p le b isc y to w i, ci z n a jtr u d n ie js z y c h p o s te r u n k ó w p o lsk o ści, z o rg a n iz a c ji „ S o k o ła ” , n a u c z y c ie le s z k ó ł p o ls k ic h , a g ita to rz y i p rz y w ó d c y r u c h u p o lsk ie g o w re jo n a c h b y ły c h P r u s W sc h o d n ic h , g d z ie p o lscy d z ia ła c z e b y li szc z eg ó ln ie o s a m o tn ie n i i n a ra ż e n i n a ty m w ię k sz e s z y k a n y i t e r r o r ze s tr o n y n ie m ie c k ic h b o jó w e k .

W p re z e n to w a n y m w y b o rz e p r z e w a ż a ją r e la c je z M a z u r i P o w iś la , c zy li r e ­ gio n ó w , o k tó r y c h n a jm n ie j d o tą d p o s ia d a m y in f o r m a c ji, n a jm n ie j u d a ło s ię z g ro ­ m a d z ić fa k tó w , z a r e je s tr o w a ć m a te ria łó w szc z eg ó ło w y c h . S ą d z im y , że w ie le z ty c h w sp o m n ie ń w y p e łn ia choć częścio w o lu k i w d o ty c h c z a s o w y m s ta n i e b a ­ d a ń i w n o si ta k ż e w ie le n o w e g o m a te r ia łu . D o ty c zy to z w ła sz c z a w s p o m n ie ń p o l­ s k ic h ż o łn ie rz y d e le g o w a n y c h p rz e z d o w ó d z tw a n a t e r e n y p le b is c y to w e , h a r c e ­ rz y i s tu d e n tó w . W sp o m n ie n ia s ą p ie rw o d ru k a m i. P o c h o d z ą ze z b io ró w S ta c ji N a u k o w e j P o l­ sk ieg o T o w a rz y s tw a H is to ry c z n e g o w O lsz ty n ie , z g ro m a d z o n y c h w w y n ik u o g ło ­ szo n e j w 1970 ro k u a n k ie ty do b y ły c h d z ia ła c z y p le b is c y to w y c h , o ra z ze z b io ró w W a rm iń s k o -M a z u rs k ie g o T o w a rz y s tw a K u ltu ra ln o - S p o łe c z n e g o , p rz e c h o w y w a n y c h , po ro z w ią z a n iu T o w a rz y s tw a , p rz e z K a z im ie r z a P a c e r a — n a u c z y c ie la szk o ły p o ls k ie j w S k a jb o ta c h w l a ta c h 1936— 1939. O b e c n ie w s p o m n ie n ia z n a j d u ją się ja k o d e p o z y t w z b io ra c h O ś ro d k a B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc ie c h a K ę trz y ń s k ie ­ go w O lsz ty n ie . In g e r e n c ja a u to ró w n in ie js z e g o o p ra c o w a n ia p o le g a ła n a o p u s z c z e n iu ty c h fr a g m e n tó w , k tó r e n ie d o ty c z ą w sp o só b b e z p o ś re d n i p le b is c y tó w 1920 ro k u n a W a rm ii, M a z u ra c h i P o w iś lu , b ą d ź te ż t r a k t u j ą o ty c h s p r a w a c h w sp o só b n a j ­ b a rd z ie j o g ó ln y i p o w sz e c h n ie z n a n y . O p u sz c z o n e f r a g m e n ty z az n a c zo n o d w o m a m y ś l n i k a m i . In f o r m a c j e n ie śc is łe lu b n ie d o p o w ie d z ia n e w te k s t a c h s t a r a ­ n o się s p ro sto w a ć b ą d ź te ż u z u p e łn ić w p rz y p is a c h . Z a c h o w a n o c y to w a n e w t e k ­ s ta c h z d a n ia n ie m ie c k ie , w p rz y p is a c h p o d a ją c tłu m a c z e n ie p o lsk ie . P r z y n a z w is ­

470 B o h d a n K ozietto-Poklew ski · T a d e u s z S w a t

k a c h osób, ta m g d z ie a u to rz y n ie p o d a w a li im io n , s ta r a n o się im io n a te u s ta lić . U jed n o lio o n o n a z w y m ie jsc o w o śc i w e d łu g S k o r o w id z a n a z w m ie jsc o w o śc i w o j e ­

w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o w b rz m ie n iu n a d a n y m p rz e z K o m is ję U s ta la n ia N a zw M iejsco w o ści (o p ra c o w a li Z b ig n ie w G ra b o w sk i i A n to n i J a rm o c , W a rsz a w a 1951). 1. A N T O N I N E U M A N U r. 24 m a r c a 1901 r. w R u s i , p o w . o l s z t y ń s k i , z m a r ł 20 s ie r p n ia 1974 r. W o k r e s ie p l e b i s c y t u c z ło n e k „ S o k o ła ” w J a r o ta c h , p o w . o l s z t y ń s k i , i S t r a ż y M a z u r s k ie j, k u r i e r d y p l o m a t y c z n y M a z u r s k ie g o K o m i t e t u P le b is c y to w e o g w O ls z ty n ie . Z b i o r y s p e c ja ln e O ś r o d k a B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc ie c h a K ę t r z y ń s k ie g o w O l s z ty n i e ( d a le j O B N ), R-26S. N a d sz e d ł k o n ie c w o jn y . B io rę u d z ia ł w p o c h o d a c h R a d Ż o łn ie rsk ic h w O lszty n ie. A k ie d y ogłoszono, że n a te r e n ie W arm ii, M a z u r i P o w iś la n a s tą p i p le b is c y t, d o w ia d u ję się, że m a b y ć u tw o rz o n e w o js k o p o ls k ie n a o b sza rz e p le ­ b is c y to w y m . Z g łasz am s ię do P o lsk ie g o K o m ite tu P le b is c y to w e g o 1 w O lszty n ie. Z o s ta ję p rz y d z ie lo n y do s p e c ja ln y c h p o le c e ń K o m ite tu , w łą c z o n y do s tra ż y b e z ­ p ie c z e ń s tw a , a e w id e n c y jn ie n a le ż ę do „ S o k o ła ” w J a r o t a c h 2.

O ile n ie m a m p o le c e n ia w y ja z d u w te r e n , z b ie ra m y się w J a r o ta c h u H in ca. T a m g n ia z d o „ S o k o ła ” o trz y m u je z a d a n ia i p o le c e n ia z P o lsk ie g o K o m ite tu . L icz y o no 30 c zło n k ó w . O p ró cz n a s c z te re c h n a le ż y z J a r o t m ło d z ie ż z ro d z in B a r c z e w ­ s k ic h , H in có w , M a le w sk ic h , K rz y sz k ó w , G rz e sz k ó w , G rz y w a c z e w s k ic h i W ie c z o r­ k ó w . Z p o b lis k ic h m a ją tk ó w , j a k P o z o rty , K a lin in y — K a lin o w sc y , D o m in ik o w ie i in n i.

N a czoło „ S o k o ła ” z J a r o t w y s u n ą ł się A n d rz e j H in c . P r a w ie z aw sz e m o ż n a go b y ło z o b aczy ć w w a lc e z n a p a s tn ik a m i W o r g itz k ie g o 8 w T o m a sz k o w ie , N a te r - k a c h , G ie trz w a łd z ie i in n y c h m ie jsc o w o śc ia c h . N a p o d k re ś le n ie z a s łu g u je o b ro n a w ie c u w T o m asz k o w ie. M im o że po s tr o n ie b o jó w k a rz y n ie m ie c k ic h b y ła tr z y ­ k r o tn a p rz e w a g a n a d n a sz ą g ru p ą , d a liś m y im t a k ą o d p ra w ę , że ju ż n ie m ie li o c h o ty z ak łó ca ć s p o k o ju i d a le j w ie c p o ls k i o d b y ł się bez p rz e sz k ó d .

P o d o b n y w ie c o d b y ł s ię w o g ro d z ie H a n só w w · N a te r k a c h . U b e z p ie c z e n ie n a ­ le ż a ło d o n a sz e g o „ S o k o ła ” z J a r o t. Z d a la w id z ie liśm y ju ż p o d k ra d a ją c ą s ię b o ­ jó w k ę „ H e im a td ie n s tu ” 4 po d w o d z ą m ie js c o w e g o n a u c z y c ie la n ie m ie c k ie g o . Z r a ­ m ie n ia K o m is ji A lia n c k ie j p rz y b y ło d w ó c h N ie m c ó w z „ S ic h e rh e its w e h ry ” 5 z z a ­ d a n ie m u trz y m a n ia p o rz ą d k u . P o d k o n ie c w ie c u b o jó w k a p r z y b liż y ła się do p ło tu

1 W ła ś c iw ie : M a z u rs k ie g o K o m ite tu P le b is c y to w e g o .

2 W p r z e d d z ie ń p le b is c y tu „Sokół** w p o w ia ta c h o ls z ty ń s k i m i r e s z e ls k im p o ­ s ia d a ł 33 k o ła z 750 c zło n k a m i; o d z ia ła ln o śc i „S o k o ła ” n a W a r m ii s z e r z e j zob. A . G ą sio ro w sk i, „P o lsk a k u ltu r a fiz y c z n a w P r u s a c h W s c h o d n ic h ” , K o m u n ik a t y M a z u r s k o -W a r m iń s k ie , 1974, n r 4, ss. 485— 486. N a te m a t „S o k o ła ” g r y ź liń s k ie g o zo b . ta k ż e J. B o e n ig k , „ M in ęły w ie k i, a m y ś m y ostali**. W y d . d r u g ie p o p r a w io n e i u z u p e łn io n e , W a r sz a w a 1971, s. 72.

5 M a x W o r g itż k y — s z e f p r o p a g a n d y „O s td e u ts c h e r H e im a td ie n s t>> (W s c h o d n io - n ie m ie c k a S łu ż b a O jc zy z n y ), k ie r o w n ik t e j o rg a n iza c ji w p o w ie c ie o ls z ty ń s k i m , o s ła w io n y p o la k o że rca , o r g a n iza to r n ie m ie c k ic h b o jó w e k m a ją c y c h za z a d a n ie r o z b i­ ja n ie p o ls k ic h w ie c ó w i z eb ra ń .

4 P e łn a n a z w a : O s td e u ts c h e r H e im a td ie n st. 5 S ic h e r h e its w e h r a — s tr a ż b e zp ie c ze ń s tw a .

W s p o m n ie n ia p le b iscy to w c ó w 471 i z a c z ę ła rz u c a ć k a m ie n ia m i do z e b ra n y c h . O d p ę d z iliśm y n a p a s tn ik ó w . A g d y z n ó w p rz y b liż y li s ię i z ac z ę li p o w tó rn ie rz u c a ć k a m ie n ia m i, w te d y z c a łą e n e r g ią i s iłą ro z b iliś m y i ro z p ę d z ili ich . A ci d w a j S tróże p o r z ą d k u z „ S ic h e rh e its w e h ry ” z a m ia s t p rz y c z y n ić się do u tr z y m a n ia p o rz ą d k u , s ta l i w o b ro n ie n a p a s tn ik ó w W o rg itz k ie g o . U n a s n a czoło w y s u n ą ł się A n d rz e j H in c , m o ż n a b y ło z o b aczy ć j a k c z a p k i o w y c h d w ó c h n a sz y c h „ o p ie k u n ó w ” s p a d a ły z głó w , a o n i s a m i t a ń ­ c zy li t a k z w a n e g o „ m a łp ie g o ” . N a t e r e n ie p o w ia tu o ls z ty ń sk ie g o b o d a j n ie b y ło w si, w k tó r y c h z k o le g a m i n ie u b e z p ie c z a łe m p re le g e n tó w p o ls k ic h p rz e m a w ia ją c y c h n a n a sz y c h w ie c a c h . B ra łe m ró w n ie ż k i lk a k r o tn ie u d z ia ł w o d p ie ra n iu n a p a d ó w b o jó w k a rz y n ie m ie c ­ k ic h n a D o m P o l s k i 0 w O ls z ty n ie o to c z o n y d r u te m k o lc z a s ty m .

— — K o n c e n tr a c ja w sz y s tk ic h p o ls k ic h sił m ło d z ie żo w y c h p o d n a z w ą Z ja z d K ó łe k Ś p ie w a c z y c h w G ie trz w a łd z ie . W szy scy p o d ą ż a m y d o G ie trz w a ł d u d n ia 29 c z e rw c a 1920 r o k u 7. Z ja z d b y ł d o b rz e z o rg a n iz o w a n y . P r z y g o to w a n ie k ó ł do w y ­ s tę p u p o w ie rz o n o n a u c z y c ie lo w i J a n o w i B r z e s z c z y ń s k ie m u 8 z G ro n it, a A u g u ­ s ty n o w i H e n n ig o w i9 p rz y g o to w a n ie z ja z d u po d w z g lę d e m g o s p o d a rc z y m . D uży w k ła d p ra c y w ło ż y ł d y ry g e n t g ie trz w a łd z k ie g o c h ó ru M a k u r a c k i. N a m ie js c e z ja z d u u p a trz o n o o b s z e rn y o g ró d B o sa c k ic h . Z p ie ś n ią n a u s ta c h z je ż d ż a li s ię m ło d zi i s ta rz y , k o b ie ty i m ęż cz y ź n i. T eg o d n ia w G ie trz w a łd z ie b y ł o d p u s t. P o k r ó tk i e j p r z e rw ie o b ia d o w e j, g d y z aczęto u s ta w ia ć s ię do p o ch o d u , o k a z a ło się, że z n ik n ę ła 2 4 -o so b o w a o rk ie s tra . O k a z a ło się, że z o s ta ła o n a p rz e k u p io n a p rz e z p o p le c z n ik ó w W o rg itz k ie g o , b y p rz e sz k o d z ić P o la k o m w p rz e p ro w a d z e n iu te j p o tę ż n e j m a n ife s ta c ji. O d sz u k a n ie m m u z y k a n tó w z a ją ł s ię n a sz „ S o k ó ł” . W e sz liśm y d o o b e rż y N ie m c a K ie w ic z a p y ta ją c g d zie j e s t o r k ie s tr a ; te n z ac z ą ł s ię w y m a w ia ć . K ie d y A n d rz e j H in c i k ilk u n a s jesz c z e sk o cz y ło p rz e z la d ę c h w y ta j ą c go za k o łn ie rz , w te d y p rz y z n a ł się, że o r k ie s tr a u k r y t a j e s t w p iw n ic y . D a ł n a m k lu c z e do p iw n ic y i z tri u m fe m p rz y p ro w a d z iliś m y m u z y k a n tó w . U s ta w iliś m y ic h n a czele fo r m u ją c e g o się p o ch o d u . Z a o r k ie s tr ą u s ta w iliś m y d w ie c z w ó rk i n a sz y c h lu d z i, j a z n a la z łe m s ię w d ru g ie j c zw ó rce. Z a d a n ie m n a s z y m b y ło z je d n e j s tro n y p iln o w a ć m u z y k a n tó w , a w ra z ie n a p a d u n a czoło p o c h o d u tw o rz y liś m y s tra ż p rz e d n ią .

P r z y d ź w ię k a c h m a rs z a „ O sp a ły i g n u ś n y , z g rz y b ia ły te n ś w i a t” ru s z y ł n a sz p o ch ó d . N a cze le k ro c z y li c zło n k o w ie k o m ite tu o rg a n iz a c y jn e g o . W p ie rw s z e j c z w ó r­ ce k o m is a rz p le b is c y to w y — W ła d y s ła w P ie n ię ż n y l0; p re z e s Z w ią z k u K ó łe k Ś p ie w a ­ c zy c h n a o k rę g w a r m iń s k i — J a n B a c z e w s k in , A u g u s ty n H e n n ig i k ie ro w n ik p o l­ ® S ie d z ib a K o n s u la G e n e ra ln e g o R z e c z y p o s p o lite j P o ls k ie j i M a z u r s k ie g o K o ­

m i t e t u P le b is c y to w e g o w O ls z ty n ie p r z y o b e c n e j ul. P a r ty z a n tó w 87 róg u l. J e rze g o L a n ca .

7 Z o b . L. Ł y d k o , „ Z ja z d k ó ł ś p ie w a c k ic h z W a r m ii w G ie tr z w a ld z ie ,,, G a ze ta O ls z ty ń s k a , 1920, n r 79 z 3 V I 1 ; M. Ś w ią te k , „ Ja k to b y ło w G ie trz w a łd zie . F ra g ­ m e n t y p a m ię tn ik a ”, S ło w o n a W a r m ii i M a zu ra c h , 1959, n r 8 z 14— 1511.

8 J a n B r z e s z c z y ń s k i (1873— 1946), w o k r e s ie p le b is c y tu p r o w a d z ił c h ó r y p o ls k ie n a W a r m ii.

9 A u g u s t y n H e n n ig (kcm iec X I X w . — 1974), d z ia ła c z p le b is c y to w y , z a ło ży ł w G ie tr z w a łd z ie T o w a r z y s tw o L u d o w e , k o ło „S o k o ła ” i k ó łk o śp iew a c ze .

10 W ła d y s ła w P ie n ię ż n y (1880— 1940), r e d a k to r „G a z e ty O ls z ty ń s k ie j”, w o k re s ie p le b is c y tu p o ls k i k o m is a r z p le b is c y to w y w O ls z ty n ie , s e k r e ta r z p o ls k i e j R a d y L u ­ d o w e j d la W a r m ii, b r a t S e w e r y n a P ie n ię ż n e g o — sen io ra .

u J a n B a c z e w s k i (1890— 1958), je d e n z c z o ło w y c h d z ia ła c z y p le b is c y to w y c h p o l­ s k ic h w b. P r u s a c h W s c h o d n ic h . K ie r o w n ik d e le g a tu r y W a r m iń s k ie g o K o m ite tu P le b is c y to w e g o w O ls z ty n ie , o r g a n iza to r s z k ó ł p o ls k ic h .

472 B o h d a n K o z ie lło -P o k le w sk i · T a d e u s z Sw a t

s k ie j s zk o ły — A u g u s ty n K lim e k 4 Z a n im i szli u c z n io w ie p o ls k ic h szk ó ł z G ie ­ trz w a łd u , W o ry t i N a g lad , a b y ło ic h o k o ło s e tk i. W d a lsz e j k o le jn o ś c i k ro c z y ły n ie z licz o n e sz e re g i u c z e s tn ik ó w z ja z d u . S e rc e ra d o w a ło s ię i cieszy ło , g d y p a trz o n o n a te n p o c h ó d lic z ą c y o k o ło 5000 osób.

O tw a r c ia z ja z d u k ó ł ś p ie w a c z y c h d o k o n a ł J a n B a c z e w sk i. P o d b a t u t ą J a n a B rz esz cz y ń sk ie g o z je d n o cz o n e c h ó ry o d śp ie w a ły h y m n w a r m iń s k i. J a k h u r a g a n ro z ­ le g ła s ię p ie ś ń „O W arm io m o ja m iła , r o d z in n a z iem io m a ” 13. G d y p rz e b rz m ia ły e c h a o s ta t n ie j z w ro tk i, e n tu z ja z m o g a rn ą ł w s z y s tk ic h . O k la sk o m , o k rz y k o m i w iw a ­ to m n a cześć P o ls k i n ie b y ło k o ń c a. N a s tę p n ie o d b y ł się k o n k u rs k ó łe k ś p ie w a ­ czych. W k o n k u rs ie b r a ły u d z ia ł c h ó ry z P u r d y W ie lk ie j, S k a jb o t, S ta n c le w a , U n ie - sze w a , B a rc z e w k a , K ro n o w a i G i e t r z w a ł d u 14. P ie rw s z e m ie js c e z a j ą ł c h ó r ze S t a n ­ cle w a , po d b a t u t ą N u m e lk o w sk ie g o , d ru g ie c h ó r z G ie trz w a łd u z a o d ś p ie w a n ie p io ­ s e n k i n a g ło sy „ G ó ry o d c ie b ie ju ż m n ie o d d a la ją ”. P o o g ło sze n iu w y n ik ó w k o n k u rs u o d b y ła się z a b a w a ta n e c z n a . Z ja z d K ó łe k Ś p ie w a c z y c h w G ie trz w a łd z ie b y ł n a j ­ w ię k sz ą m a n if e s ta c ją lu d n o ś c i w a r m iń s k ie j w o k re s ie p le b is c y to w y m .

W o k re s ie p rz e d p le b isc y to w y m n ie m a łą r o lę o d e g ra ła m ło d z ie ż p o ls k a ze S k a jb o t. B y ł to z esp ó ł o d w a ż n y i z d e c y d o w a n y , g o to w y do o b ro n y w sz y s tk ie g o co p o lsk ie . N ie ra z m ia łe m o k a z ję o b s e rw o w a ć j ą w a k c ji, g d y z e b r a n ie p o ls k ie zo­ s ta ło n a p a d n i ę te p rz e z b o jó w k a rz y W o rg itz k ie g o . P e w n e g o ra z u w s p ó ln ie z g r u p ą S k a jb o ty z e b r a liś m y s ię w K le b a r k u M a ły m m a ją c za z a d a n ie u b e z p ie c z e n ie m a j ą ­ cego się o d b y ć w ie c u p o lsk ie g o . B o jó w k a n ie m ie c k a , w ś r ó d n ie j k ilk u z n o ż am i w r ę k a c h , p r z e d a r ła s ię w k i e r u n k u n a sz y c h p r e le g e n tó w z t e j s tro n y , g d z ie u b e z p ie ­ c z a ła m ło d z ie ż ze S k a jb o t. U d a ło s ię u b e z w ła d n ić n a p a s tn ik ó w , a le p rz y ty m z o sta ł r a n io n y n o ż e m A n to n i H o z e n b e rg . J e d e n z n a p a s tn ik ó w d o c ie ra ł do n a sz e g o p r e le ­ g e n ta i c h c ia ł go u g o d z ić n ożem , w te d y z a s ta w ił go k s. G r o s s e k 16 z G ry ź lin o trz y ­ m u ją c cios n o żem . W re sz c ie n o ż o w n icy z o s ta li o b e z w ła d n ie n i (c a łk o w ic ie) p rz e z n a ­ szy c h lu d z i. T a k u d a ło się u c h ro n ić n a sz e g o p r e le g e n ta M ic h a ła L e n g o w s k ie g o 16 od n ie p rz e w id z ia n e j w s k u tk a c h n a p a ś c i. O A n to n im H o z e n b e rg u h itle ro w c y n a w e t w 1939 r o k u n ie z a p o m n ie li, z o s ta ł o n w o k r u tn y sp o só b z a m o rd o w a n y w le sie k o ło B r a tia n a , p ow . N o w e M ia sto L u b a w s k ie .

N ie z aw sz e z e b r a n ia p o ls k ie o d b y w a ły się p r z y u d z ia le b o jó w e k . T a k n a p r z y k ła d w K a b o rn ie , o r g a n iz a to rz y p o lsk ie g o w ie c u u rz ą d z ili z a b a w ę ta n e c z n ą u J a n a B ie rn a to w sk ie g o . M ło d zi i s ta r z y w ra z ‘z n a s z y m i c z ło n k a m i u b e z p ie c z e n ia b a w ili się w e so ło i s w o b o d n i e .

W J a r o ta c h , w d n iu p le b is c y tu J a k u b W ie cz o re k w y w ie s ił n a sw o im b u d y n k u

18 A u g u s ty n K l i m e k (u r . 1892), d z ia ła c z s p o łe c z n y i o ś w ia to w y n a W a r m ii, p r e ­

z e s T o w a r z y s t w a C z y te ln i L u d o w y c h , k ie r o w n ik p o ls k ie j s z k o ły w G ie trz w a łd zie , a n a s tę p n ie ta k ż e w N a g la d a c h .

13 M e lo d ia F e lik s a N o w o w ie js k ie g o . N a t e m a t h y m n u w a r m iń s k ie g o zo b . J. B o e h m , „ K o n c e r ty p le b is c y to w e F e lik s a N o w o w ie js k ie g o , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - - W a r m iń s k ie , 1969, n r 2, ss. 146— 147.

14 W e d łu g s p ra w o zd a n ia L u d w ik a Ł y d k o w „ G azecie O I s z ty ń s k i e j” (zob. p r z y ­ p is 7) w k o n k u r s ie b r a ły u d z ia ł c h ó ry: z B a r c z e w k a , B u t r y n , D a jte k , L e szn a , G ie tr z w a łd u , G ry ź lin , J a ro t, K ro n o w a , L a m k ó w k a , t r z y c h ó r y z O ls zty n a , P lu s k , P u r d y , S ta n c le w a , T o m a s z k o w a i U n ie sze w a .

15 W o k re s ie p le b is c y to w y m p r z y b y ł n a W a r m ię z W il e ń s z c z y z n y ; zo b . M ic h a ł L e n g o w s k i, „Na W a r m ii i w W e s tfa lii. W s p o m n ie n ia ”. W s tę p i o p ra c o w a n ie J . J a ­ s iń sk ie g o , W a r sz a w a 1972, s. 163.

16 M ic h a ł L e n g o w s k i (1873— 1967), w y b i t n y d z ia ła c z s p o łe c z n y i p o lity c z n y W a r ­ m ii, po eta .

W s p o m n ie n ia p le b iscy to w có w 473 s z ta n d a r b i a ło - c z e r w o n y I7. L u d n o ś ć p o ls k a o b a w ia ją c s ię n a p a ś c i b o jó w k a rz y z e b r a ła s ię p rz e d k a p lic z k ą i p o d o s ło n ą «Sokołów » u d a ła s ię do lo k a lu w y b o rc z e g o , a b y w rz u c ić d o u r n y k a r t k i z n a p is e m „ P o ls k a - P o le n ” . S z li z p ie ś n ią n a u s ta c h t a k c zęsto ś p ie w a n ą w o k re s ie p le b is c y tu : W a r m iń s k i j u ż h u f ie c d o b o j u g o to w y G o to w e j u ż n a s z e b a g n e ty , B y s k r u s z y ć o s ta t n ie k r z y ż a c k ie o k o w y I w z ią ć z a i c h z b r o d n i e o d w e ty ! Ż e W a r m ia , M a z u r y s ą p o ls k ie , S w ia d c z y m p r z e d ś w i a te m m y z g o d n ie O ło w ie m i k r w i ą p a r a g r a f y p is z e m y Ż e z P o ls k ą p o łą c z y ć s ią c h c e m y ! P rz y p o m in a m i s ię ta k ż e k ilk a p o c z ą tk o w y c h w e rs ó w p ie śn i, k t ó r ą ś p ie ­ w a liś m y w c za sie p le b is c y tu : W ś ró d n o c n e j c is z y g ło s s ią r o z c h o d z i W s ta ń c ie p a s te r z e , G r e n tz s c h u tz 18 o d c h o d z i. Z a b i e r a jc i e k o s y , w i d ł y B o n a m N ie m c e b a r d z o z b r z y d ły N ie c h ż y je P o ls k a ! A z a G r e n tz s c h u tz e m E i n w o h n e r w e h r y 18 B r o ń s w ą o d d a ją i to d o j e d n e j Z a Z u e lc h e m 88 i O ld e n b u r g ie m S t a n ą a ż p o d B r a n d e n b u r g i e m N ie c h ż y je P o ls k a ! Ś p ie w a liś m y ta k ż e p ie śn i: „ N ie rz u c im záem i, s k ą d n a sz r ó d ” , „ H ej s trz e lc y w ra z , n a d n a m i o rz e ł b ia ły ”, „C h o ć b u r z a h u c z y w k o ło n a s ” , „W k r w a w y m p o lu s r e b r n e p ta s z ę ”, „ O sp a ły i g n u ś n y , z g rz y b ia ły te n ś w i a t”, „ H ej cześć w a m p a n o w ie h a k a c i, za n a s z ą n ie w o lę , k a j d a n y ”, „O W a rm io m o ja m iła ”. — — J a k o k u r i e r P o ls k ie g o K o m ite tu P le b is c y to w e g o 21 w y je ż d ż a m d o p o w ia to ­ w y c h m ia s t t e r e n u p le b is c y to w e g o , j a k : O stró d y , Iła w y , P is z a , G iż y c k a i in n y c h . P rz e w o ż ę d o k u m e n ty p ro p a g a n d o w e , b ro s z u ry i in n e m a te r ia ły i p o le c e n ia d o p o ­ w ia to w y c h k o m is a rz y p le b is c y to w y c h , o b w o d o w y ch , o k rę g o w y c h i p o ls k ic h m ę ż ó w z a u f a n ia . W k w ie tn iu 1920 r o k u w y je c h a łe m ja k o k u r i e r z N o w a k ie m d o G iż y ck a . M a m y d o k u m e n ty , k ilk a p a k z b r o s z u ra m i i in n y m i m a te r ia ła m i p ro p a g a n d o w y m i. C h cą c się d o s ta ć p o c ią g ie m do G iż y c k a p o je c h a liś m y o k rę ż n ą d ro g ą . W ie d zie liśm y , że b o jó w k i W o rg itz k ie g o k o n t r o l u j ą p o c ią g i i d w o rc e k o le jo w e . D o je c h a liś m y do G iż y c k a szc z ęśliw ie z n a s z y m i m a te r ia ła m i 20 k w ie tn ia . N a ty c h m ia s t n a s i lu d z ie w G iż y c k u p r z y s tą p i li do r o z le p ia n ia a fis z ó w i r o z d a w a n ia u lo te k p ro p a g a n d o w y c h . 17 D o ty c h c z a s u w a ża n o , ż e w o k r e s ie p l e b is c y to w y m s z ta n d a r p o ls k i w y w ie s ił je d y n ie A n d r z e j S a m u lo w s k i w G ie tr z w a łd z ie . 18 G r e n z s c h u tz — n ie m ie c k a s tr a ż g ra n iczn a . 19 E in w o h n e r w e h r a — n ie m ie c k a s tr a ż m ie s z k a ń c ó w . 20 G eo rg Z u e lc h — n a d b u r m i s tr z O ls z ty n a ; O ld e n b u r g - J a n u s c h a u h r — k o ­ m e n d a n t s tr a ż y b e z p ie c z e ń s tw a w O ls zty n ie . 9 m a rc a 1920 r o k u z a p r o w o k a c y jn e , a n ty p o ls k ie za c h o w a n ie w y d a l e n i p r z e z K o m is ję A lia n c k ą z te r e n ó w p le b is c y to ­ w y c h . 21 W ła ś c iw ie : M a z u r s k ie g o K o m ite tu P le b is c y to w e g o .

474 Sohc/σπ K o z ie łło -P o k le w sk i · Tadeusz Swot

C h o d ziliśm y p o u lic a c h G iży ck a, a b y z o rie n to w a ć się ja k i m a ją w p ły w n a sz e m a ­ t e r ia ły p ro p a g a n d o w e . S ły c h a ć w y p o w ie d z i p o p o ls k u i n ie m ie c k u : „ J a k n a s i p rz y jd ą n a w iec, to im P o ls k ę p o k a ż ą ”, a lb o : „N a w ie c u k r e w się p o le je ” . Z te g o ju ż m o ż n a było w y w n io sk o w a ć , że to n ie b ę d zie w iec, a le m ie js c e b i j a t y k i m ię d z y n a sz y m u b e z p ie c z e n ie m , a b o jó w k a m i W o rg itz k ie g o .

D n ia 21 k w ie tn ia 1920 r o k u w g o d z in a c h w ie c z o rn y c h w c h o d zą n a s i p re le g e n c i n a salę . J e s t p o seł W ła d y sła w H e r z 22, M iro s ła w L e y k 28, C z o d r o w s k i24 i in n i. W s a li w ie co w e j m a m y s iln e u b e z p ie c z e n ie . U w a ż a łe m , że p o d ty m w z g lę d e m ta k ty c z n y m ro zm ieszczo n o je n ie w ła śc iw ie . D o b rz e u b e zp iec z o n o od s tr o n y d rz w i w e jśc io w y c h , a z a sła b o o d s tro n y o k ie n . P r z e d ro z p o c zę c ie m w ie c u c ię ż a ró w k i p o d w o ż ą p ija n y c h b o jó w k a rz y n ie m ie c k ic h . J e d n i z n ic h z a m ie r z a ją w e d rz e ć się p rz e z d rz w i, lecz tu n a p o ty k a ją n a ż e la z n y o p ó r n a sz e g o u b e z p ie c z e n ia . P o n ie w a ż n ie m o g ą się w e d rz e ć p rz e z d rz w i, in n e c ię ż a ró w k i z N ie m c a m i p o d je ż d ż a ją po d o k n a , b o jó w k a rz e p o k o ­ n u ją n a sz e s ła b e u b e z p ie c z e n ia i d o s ta ją się do s a li w ie co w e j. Z s a li b u c h a o d ó r w ó d k i, ro z le g a ją się o k rz y k i „ P o le n r a u s ” 2S. L e d w ie je d e n z n a sz y c h p re le g e n tó w zaczął m ó w ić, a h a ła s z a m ie n ił się w ry k . N a sz e u b e z p ie c z e n ie n ie je s t w s ta n ie o p a n o w a ć s y tu a c ji. B o jó w k a r z e W o rg itz k ie g o a t a k u j ą ze w sz y s tk ic h s tro n , n a js iln ie j o d s tr o n y o k ie n . A c ię ż a ró w k i w ru c h u , p o d w o ż ą c o ra z w ię c e j n a sz y c h p rz e c iw ­ n ik ó w . W s a li n ie o p is a n a w rz a w a , w r u c h u s ą k rz e s ła , s to ły k r ą ż ą n a d n a sz y m i g ło w a m i. Z o s ta liś m y p o k o n a n i i pob ici. D użo n a sz y c h je s t r a n n y c h , m n ie ró w n ie ż k r e w c ie k n ie z g ło w y . N ie oszczędzono ró w n ie ż n a sz y c h p re le g e n tó w . O d b y ł s ię d la n a s s ą d n y d z ie ń . B ó jk i p rz e n io sły się n a u lic e i do d o m ó w p o lsk ic h .

T r u d n o b y ło w y d o s ta ć się z m ia s ta , g d y ż w s z y s tk ie u lic e w y lo to w e z o sta ły o b sta w io n e p rz e z s iln e g ru p y b o jó w e k W o rg itz k ie g o . W re sz c ie n a sz a c z w ó rk a w y ­ d o s ta ła s ię o p ło tk a m i z G iż y ck a , około p o łu d n ia . N ie z a tr z y m a liś m y się p rę d z e j, aż p ieszo d o ta rliś m y do K ę t r z y n a 26.

Z e w z g lę d u n a m o ją a k ty w n o ś ć b y łe m sze ro k o z n a n y w ś r ó d b o jó w k a rz y W o rg itz k ie g o . M im o że u w a ż a łe m , b y n ie d a ć się im zask o czy ć, z o sta łe m n a p a d n i ę ty w p o c ią g u z O ls z ty n a do G ą g ła w e k . N im p o c ią g z a tr z y m a ł się n a d w o rc u w G ą - g ła w k a c h , w y sk o c z y łe m i d o b ie g łe m do g ę ste g o z a g a jn ik a . M oi p rz e c iw n ic y za m n ą , a le u d a ło m i się z asz y ć w g ę stw in ę . Ś m ie r te ln ie zm ę cz o n y u p a d łe m , oná p o b ieg li d a le j. G d y o c h ło n ą łe m ze z m ę cz e n ia, n o cą u d a łe m się d o d o m u z p o s ta n o w ie n ie m , że n a ty c h m ia s t m u s z ę o p u ścić te r e n p le b is c y to w y , g d y ż n ie c h c ia łe m b y ć z a b ity ja k te n b e z b ro n n y b a ra n . P o ż e g n a łe m ro d z ic ó w i ro d z e ń stw o . O ty le m ia łe m u ł a t ­ w io n y w y ja z d do P o lsk i, g d y ż k ilk a d n i p rz e d p le b is c y te m w y ro b iłe m so b ie p a sz p o rt do W e s tfa lii s z u k a ć p ra c y . W y je c h a łe m , a le z a m ia s t do W e s tfa lii p rz y je c h a łe m do D z iałd o w a , do ta m o rg a n iz u ją c e g o s ię p u łk u w a rm iń s k o - m a z u r s k ie g o m a ją c e g o n a celu w o d p o w ie d n im m o m e n c ie w k ro c z y ć z b ro jn ie n a t e r e n p le b is c y to w y .

22 W ła d y s ła w H e r z (1885— 1943), d zia ła c z n ie p o d le g ło śc io w y , o rg a n iza to r w i e ­ c ó w n a te re n a c h p le b is c y to w y c h o ra z k u r s ó w d la a g ita to r ó w p o ls k ic h , w y b i t n y m ó w ca .

25 F r y d e r y k M iro sła w L e y k (1885— 1968), tr y b u n lu d u m a z u r s k ie g o , d zia ła c z p o ­

lity c z n y i sp o łe c z n y , z a ło ży c ie l i p r ze w o d n ic z ą c y M a z u rs k ie g o Z w ią z k u L u d o w e g o . 24 J ó z e f C z o d r o w s k i — s tu d e n t z O ls zty n a , p r a c o w n ik M a z u rs k ie g o K o m ite tu P le b is c y to w e g o .

25 „P olacy p r e c z !”

24 O p is te g o w ie c u zo b . F. M iro sła w L e y k , „ P a m ięć n o tu je i u tr w a l a ”, W a r ­ s za w a 1969, ss. 109— 112.

W s p o m n ie n ia p le b iscy to w c ó w 475 2. J Ó Z E F O L K

U r. 18 lu te g o 1884 r . tu L e s z n ie , p o tu . o l s z t y ń s k i , z m a r ł 30 k w i e t n i a 1907 r . C z ło n e k P o l s k i e j R a d y

L u d o w e j d la W a r m ii, m ą ż z a u fa n i a , k i e r o w n i k „ S o k o ła ” i k o la ś p ie w a c z e g o w L e s z n ie . O B N , R-279.

W c za sie p le b is c y tu b y łe m m ę ż em z a u fa n ia , p ro w a d z iłe m g r u p ę „ S o k o łó w ” i k ó ł­ k o śp iew a c ze . W ie cz o ra m i b a w iliś m y s ię i ś p ie w a li. „ S o k o łó w ” p rz y je ż d ż a ł ćw iczy ć je d e n p a n z O ls z ty n a . M ie liśm y i o c h ro n k ę (p rze d szk o le ). O c h ro n ia rk a p o c h o d ziła z P o z n a ń sk ie g o . Z a ło ż y c ie lk ą o c h ro n k i b y ła h r a b in a H e le n a S i e r a k o w s k a 27 z W a p ­ le w a , p o w ia t S z tu m . Z a ło ż y łe m w L e s z n ie d u ż ą z a b a w ę z o r k ie s tr ą i t e j k ą 28. B y ło ła d n ie u rz ą d z o n e . P r z y je c h a li też go ście z z a rz ą d u p le b is c y to w e g o 29. P rz y b y ło i du żo w ro g ó w ze s tro n y W o rg itz k ie g o i k ilk u n a u c z y c ie li n ie m ie c k ic h z p o b lis k ic h w io s e k m a z u rs k ic h . I m y ś m y s ię ła d n ie b a w ili i ś p ie w a li. W ro g o w ie a ż n a s p o d z iw ia li, że n a m t a k w e so ło id z ie i n ie m ie li o d w a g i n a s zac z e p iać . C h o d z iłe m ta k ż e z m o im i „ S o k o ła m i” n a w ie c e a ż d o G iła w . P e w n e g o ra z u z a r z ą d z O ls z ty n a z o rg a n iz o w a ł d u ż y w ie c w B a r to łta c h W ie lk ic h 30. N ie m c y u s iło w a li go ro z b ić . J a te ż ze sw o im i „ S o k o ła m i” p o sze d łe m n a te n w iec. W esz liśm y d o w si m a rs z e m i z p io s e n k ą „ J a k to n a w o je n c e ła d n ie ” , a ż się e ch o w e w si o d b ija ło . J a k N ie m c y to w id z ie li, to ju ż z w ą tp ili i w ie c z o sta ł z a g a jo n y . T y lk o p o d c za s m o je g o p rz e m ó w ie n ia , g d y p o w ie ­ d z ia łe m , że N ie m c y b ę d ą P o la k o m b u ty czyścić, to h o rd a n ie m ie c k a o b u rz y ła się, a le n ie m ie li p rz e w a g i n a d n a m i i u s p o k o ili się.

P e w n e g o ra z u p r z y je c h a ła z B a rc z e w a n a d r a b in ia s ty m w o z ie n ie m ie c k a b o ­ jó w k a i a g ita to rz y . C h cieli z e b r a n ie w e w s i L e szn o u r z ą d z ić . C h o d zili o d c h a ty d o c h a ty i z w o ły w a li lu d z i n a to z e b ra n ie . P o n ie w a ż b y ł to d z ie ń ro b o czy , to w e w si b y ło m a ło ch ło p ó w , [a] p o z o sta li n ie m o g li się o p rz e ć b o jó w c e. W te d y je d e n d o ­ le c ia ł do w ie jsk ie g o d z w o n k a i z a d z w o n ił n a a la rm . J a sły sz ą c to z a trz y m a łe m p r a c ę w t a r t a k u i p o b ie g łe m z c h ło p a m i do w si. N ie d o szło ju ż w te d y d o ic h z e ­ b r a n ia , bo ic h p rz e p ę d z iłe m i m u s ie li czy m p rę d z e j p a k o w a ć s ię do d o m u .

B y ł r a z Z ja z d K ó łe k Ś p ie w a c z y c h w G ie tr z w a ł d z ie 31, n a k t ó r y te ż ze sw o im i k o le g a m i p o je c h a łe m . N a d r u g i d z ie ń j a k w ra c a liś m y do d o m u , to ju ż n a s ta c ji w O ls z ty n ie c z e k a li n a n a s c ie śle i m u r a r z e z M o rą g a . M ieli ro z k a z n a s ro z p o z n a ć i p o b ić. I ja k to „S o k o ło m ” w e so ło b y ło i w g ło w ie je sz c z e szu m iało , to n u c ili p o ls k ie p io s e n k i. W te d y n a p a d l i n a n a s, p o w s ta ła a w a n t u r a i b ija ty k a . N a s z a o c h ro ­ n i a r k a m ia ła n a k a p e lu s z u b ia ło -c z e rw o n e w s tą ż k i. P r ę d k o je w te d y p o z ry w a ła , ż eb y je j n ie p o z n ali, że to P o lk a i t a k u s z ła o d p o b icia.

T e n c ały p le b is c y t b y n a m b y ł le p ie j w y p a d ł i w ię c e j p ro c e n t p rz y n ió s ł, lecz m y P o la c y d z ia ła liśm y z a w s z e p o d s tra c h e m . W m o je j w s i L e s z n o o d d a n y c h g łosów za P o ls k ą b y ło b lisk o 90 p r o c e n t 32 i z te g o p o w o d u n a z y w a n o w ie ś „ fo rte c a W a r­

27 H e le n a S ie r a k o w s k a (1895— 1939), d zia ła c zk a s p o łe c z n a i o ś w ia to w a , za b ieg a ła

o tw o r z e n ie p o ls k ic h s z k ó ł i p r z e d s z k o li, k tó r e w s p ie r a ła m o ra ln ie i m a te r ia ln ie do 1939 r o k u ; z a m o r d o w a n a p r z e z h itle r o w c ó w . 23 Z h e rb a tk ą . 29 Z W a r m iń s k ie g o K o m ite tu P le b is c y to w e g o . 30 11 c z e r w c a 1920 ro k u . 31 29 c ze r w c a 1920 r o k u ; zo b . w s p o m n ie n ia A n to n ie g o N e u m a n a . 32 W g J a n a B a c z e w s k ie g o n a w e t 96°/o. N a to m ia s t w g m in ie L e s z n o 57,8е/*, 92 g lo sy z a P o lsk ą w o b e c 67 za P r u s a m i W s c h o d n im i; L e s z n o o b o k S z e lą g o w a , W y m o ja (p o w ia t o ls z ty ń s k i) i Z a b r o d zia (p o w ia t r e s z e ls k i) g ło so w a ło w w ię k s z o ś c i za P o lsk ą .

476 B o h d a n K o z te łło -P o kle w sk i · T a d e u sz S w a t

sz a w y ” . W ie lk im m in u s e m d la w si b y ło jeszcze i to, że p rz y je c h a ło du żo lu d zi z N ie m ie c n a g ło so w an ie , k tó r z y się t u ro d z ili. C i o d d a li s w o je g ło sy d la N iem ca. N ie m c y b y li sw o b o d n i, m ie li do o c h ro n y p o lic ję i m o g li d z ia ła ć j a k u sieb ie w d o m u . P o m im o w s z y s tk o je sz c z e w y w a lc z y liś m y n ie m a ły p r o c e n t g łosów . W ieś b y ła ła d n ie u d e k o ro w a n a , p o ro b io n o g irla n d y z p o ls k im i n a p is a m i. M y z n a sz e j s tr o n y m ie liś m y o c h ro n ę z P o z n a n ia . L ecz g d y p le b is c y t n ie w y p a d ł p o m y śln ie , w te d y je sz c z e te j s a m e j n o c y w y je c h a li, a m y ś m y z o s ta li o p u szc z en i i b ez p ra w a . W te d y b o jó w k a n ie m ie c k a n a p a d ł a n a n a s, p rz e w a ż n ie n a a g ita to ró w i m ę ż ó w z a u f a n ia . D łu g o m u s ie liś m y s ię jesz c z e c h ro n ić p rz e d n a p a d a m i.

3. F R A N C IS Z E K C H A B R O W S K I

U r. 20 m a j a 1899 r . tu Ł u p s t y c h u , p o w . o l s z t y ń s k i . C z ło n e k „S o k o la ” w G r y ź lin a c h , p o w . o l- s z t y ń s k t , tu l a t a c h 1919—1920 p r a c o w n i k W a r m iń s k i e g o K o m i t e t u P le b is c y to w e g o .

O B N , R-257.

P e w n e j n ie d z ieli, k ilk a m ie sięc y p rz e d p le b is c y te m 1920 r., k ie d y w o js k a „ R e ic h s w e h ry ” 33 m ia ły o p u ścić t e r e n p le b is c y to w y O ls z ty n a , w tę w ła ś n ie n ie d z ie lę o d b y w a ło s ię w h o te lu „ S c h lo s s g a r te n ” n a d Ł y n ą p o ls k ie p rz e d s ta w ie n ie a m a to rs k ie p o d ty tu łe m „ M iło stk i u ła ń s k i e ” w r a z z z a b a w ą ta n e c z n ą . N ie m c y c h cą c się pom ścić, u rz ą d z ili n a p a d , b y ro z b ić z a b a w ę . O koło 500 o s o b n ik ó w s z w a b sk ie g o p o k o le n ia , w ty m p o ło w a to ż o łd a k i z „ R e ic h s w e h ry ” u z b ro je n i w b r o ń p a ln ą i p a ła s z e w t a r ­ g n ę li n a d z ie d z in ie c h o te lu z ry k ie m : „ L ic h t a u s, M e s se r ra u s , h a u t ih n ” 34 i w y ­ z w is k a m i p o d a d re s e m P o la k ó w . R zu c a n o k a m ie n ia m i i g r a n a ta m i p rz e z o k n a ; po d n á p o re m s iln y c h u d e rz e ń d rz w i fr o n to w e z ac z ę ły p ę k a ć i ła m a ć się. N a sa li p o w s ta ł p o p ło c h i p a n ik a . W ty m m o m e n c ie z e b r a n y h u f ie c o b ro n n y n a czele z J a n e m B a c z e w s k im s k o c z y ł n a k o r y ta r z w y jś c io w y , a b y z a h a m o w a ć w ta rg n ię c ie ro z ju s z o n e j z g ra i p rz e z ro z w a lo n e ju ż d rz w i. N ie o b eszło się te ż b ez w y m ia n y u d e r z e ń i s z tu r c h a ń . J a n B a c z e w s k i u b e z p ie c z o n y h u fc e m , p e r t r a k t o w a ł p e r s w a ­ d u ją c n a p a s tn ik o m w ję z y k u n ie m ie c k im , b a ła m u c ą c ich , d o c h w ili p rz y b y c ia i n t e r ­ w e n tó w , p o k tó r y c h z a a la rm o w a ł te le fo n ic z n ie S e w e ry n P i e n i ę ż n y 35. N a ty c h m ia s t z a je c h a ła s a m o c h o d a m i k o m p a n ia s trz e lc ó w w ło s k ic h , k t ó r a u f o r m o w a ła się w d w u ­ sze re g , g o to w a do s trz a łu . N a ro z k a z d o w ó d c y k o m p a n ii c a ła z g r a ja m u s ia ła o p u ścić n a ty c h m ia s t d z ie d z in ie c h o te lu . D z iało się to w p o ło w ie p rz e d s ta w ie n ia . G d y zaczęło ciąg d a lsz y p rz y w ą k ro ił się p lu to n „ zielo n y c h S c h u tz p o liz e i” 3C. N ie d a ją c za w y ­ g r a n ą P o la k o m w k ro c z y li n a s a lę ro z g a n ia ją c w sz y s tk ic h b e z p a rd o n u , p o p y c h a ją c , s z tu r c h a ją c k o lb a m i i b a g n e ta m i. J a u s u w a łe m s ię p o w o li ze s ta r u s z k ie m s ą s ia d e m , 7 0 -le tn im A n d rz e je m P o e ts c h e m z G u tk o w a . P rz y s k o c z y ł je d e n z sch u p o w c ó w , p c h n ą ł m n ie k o lb ą w p le c y z o k rz y k ie m : „ S c h n e lle r, s c h n e lle r i h r P o le n b a n d e ” 37; n a s tę p n ie u d e r z y ł P o e ts c h a k o lb ą w g łow ę, t e n p a d ł j a k d łu g i. J a b ły s k a w ic z n ie s ię o d w ró ­

33 N ie m ie c k ie fo r m a c je w o js k o w e u tw o r z o n e n a m ie js c e W e h r m a c h tu , z g o d n ie

z p o s ta n o w ie n ia m i t r a k t a t u w e r s a lsk ie g o . 34 „Z g a ś ś w ia tło , n ó ż w y c ią g n ij, b ij go!”

35 S e w e r y n P i e n ię ż n y — ju n io r (1890— 1940), r e d a k to r i w y d a w c a „G a z e ty O l­

s z t y ń s k i e j ”.

36 N ie m ie c k a p o lic ja o c h ro n n a , z w a n a w sk r ó c ie „S c h u p o ”.

W s p o m n ie n ia p le b iscy to w có w 477 c iłem , w y s z a rp n ą łe m k a r a b in , u d e rz y łe m p rz e d n im o p o sa d z k ę , sc h u p o w ie c z a c h w ia ł się i p rz e w ró c ił. Z ła p a łe m s ta r c a p o d p a c h ę i u c ie k łe m , z a m ie s z a ją c s ię w tłu m ie . P o te j z a b a w ie k ilk a o só b *>stałp ra n n y c h , a k ilk a n a ś c ie p o tu rb o w a n y c h . — —

W 1920 r. k ilk a ty g o d n i p rz e d g ło s o w a n ie m w p e w n ą n ie d z ie lę p o s u m ie o d b y ł się [w G u tk o w ie ] w ie lk i w ie c p rz e d p le b is c y to w y n a p o d w ó rz u g o s p o d a rz a A n to ­ n ieg o P ie c z e w sk ie g o , k t ó r y m ie s z k a ł n a p r z e c iw k o ścio ła. F r e k w e n c ja b y ła d u ża, n ie b r a k b y ło te ż s ie p a c z y i p a c h o łk ó w W o rg itz k ie g o , k tó rz y w lic z n e j g ru p ie się z e b r a li, z a n o s iło się n a w ie lk ie s ta r c ie ! P o ls k i h u fie c „ S o k ó ł” o s ile k il k u n a s t u d z ie s ią tk ó w c h ło p a k ó w o g ro d z ił p o ls k ic h w ie co w c ó w p o d k ie r o w n ic tw e m k o m e n ­ d a n t a h u fc a A lo jz e g o B a r c z e w s k ie g o 38 z J a r o t , do k tó r e g o m y z G u tk o w a ta k ż e n a le ż e li, j a k ró w n ie ż z O ls z ty n a , B rą s w a łd u i G ry ź lin . P r z y b y li ta k ż e c h ło p c y z W o ry t, G ie trz w a łd u i in n y c h w si. W iec z a g a ił p re z e s m ie js c o w e g o k o ła T o w a ­ r z y s tw a L u d o w e g o A n to n i P ie c z e w s k i. R e f e r a t w y g ło s ił r e d a k t o r „ K u r ie r a P o z n a ń ­ sk ieg o ” (b y ł b e z r ę k i, n a z w is k a z a p o m n ia łe m ), n a s tę p n ie z a b r a ł g ło s k s. A n to n i L u d w i c z a k 38 z G n ie z n a . S ło w a m ó w c ó w b y ły t a k c ię te i t r a f n e w p o lity k ę n ie ­ m ie c k ą i p r o p a g a n d ę W o rg itz k ie g o , że o b e c n i s ie p a c z e i p a c h o łk o w ie W o rg itz k ie g o w ś c ie k a li s ię z e z ło śc i k rz y c z ą c i ry c z ą c ś p ie w a li: „ D e u ts c h la n d ü b e r a lle s ” i in n e z b ó je c k ie w o je n n e p ie śn i, u s iłu ją c p rz y g łu s z y ć m ó w c ó w . K rz y c z e li, że w P o lsc e j e s t s k r a j n a b ie d a , lu d z ie m ie s z k a ją w z ie m ia n k a c h , le p ia n k a c h , p o d s trz e c h ą , ś p ią n a w ie lk ic h p ie k a r n ik a c h c a łe ro d z in y p o d s k ó ra m i, z a w s z e n i, p a n u j ą ró ż n e c h o ro b y j a k ty f u s itp ., ż e w P o ls c e n ie u m ie ją rz ą d z ić , n ie m a u c z o n y c h , d o p ro w a d z a ją ty lk o d o p la jty . N a si o d p o w ie d z ie li im , że N ie m c y p rz e z 5 l a t p ie r w s z e j w o jn y ś w ia to w e j o k u p o w a li P o ls k ę , z k tó r e j w s z y s tk o z ra b o w a li, u rz ą d z e n ia fa b ry c z n e , m ie n ie s p o ­ łe c zn e , o s ta t n ią k r o w ę lu b k u r ę z r a b o w a li, d o s z c z ę tn ie ogoło cili, z a w s z y li i z a ra z ili c h o ro b a m i. Z a w sz y li, a n a d o w ó d , że w sz y p o c h o d z ą z p le m ie n ia k rz y ż a c k ie g o , b o s ą b ia łe z c z a rn y m i k rz y ż a m i. W d o d a tk u N ie m c y p ro w a d z ili d z ia ła n ia w o je n n e n a te r e n ie P o ls k i, a b y p o z o sta w ić ty lk o r u i n y i zgliszcza. N ie m c y n ie w y trz y m u ją c z w ś c ie k ło ś c i rz u c ili s ię k u z e b ra n y m , a b y p o c h w y c ić m ó w c ó w , k tó r z y s t a l i n a p o d ­ w y ż sz e n iu p o ś ro d k u w sad z ie . N a sz e d r u ż y n y o to c z y ły b ły s k a w ic z n ie b a n d ę N ie m ­ có w i ro z p o c z ę ła s ię o s tra , a le k r ó t k a b ó jk a ; p o tu r b o w a n i b a n d y c i m u s ie li o d s k o ­ czyć i z a p r z e s ta ć . W id z ąc to n ie p o w o d z e n ie w a c h m i s tr z ż a n d a r m e r ii R e ic h z G u tk o w a p o s ta n o w ił a re s z to w a ć m ó w có w , le c z m y h u fie c z a g r o d z iliśm y m u d ro g ę o sa c z a ją c go t a k s iln ie , iż m u s ia ł s ta n ą ć w m n ie js z o ś c i i b y ł s k a z a n y n a d a lsz e s łu c h a n ie r e f e r a tu . S z a la ł ze zło ści. N a to m ia s t k tó r y ś z s ie p a c z y p o b ie g ł d o te le fo n u z a a la r m o ­ w a ć „ S ic h e rh e its p o liz e i” 40, „ S c h u p o ” z O ls z ty n a . P r z y je c h a ł p lu to n k o n n y , le c z z a n im p rz y g a lo p o w a li, b y ło ju ż p o w ie c u , lu d n o ś ć s ię ro z e sz ła , m ó w c y u k r y li u P ie c z e w ­ sk ieg o . M y, d r u ż y n a „ S o k o ła ” ro z c h o d z iliśm y s ię o s ta tn i. T y m c z a se m p lu to n p o lic ji n a d je c h a ł c w a łe m , a n ie w id z ą c z g ro m a d z o n e j lu d n o ś c i, a n i m ó w c ó w , u d e r z y ł n a n a s p a łk a m i g u m o w y m i; u c ie k a liś m y do k a r c z m y i g d z ie s ię d a ło . T a k z a k o ń c z y ł się w ie c p o ls k i w G u tk o w ie , k tó r e g o n ig d y n ie zap o m n ę! 38 A l o j z y B a r c z e w s k i, (1898— 1973), b r a ta n e k k s. W a le n te g o B a r c ze w sk ie g o ; u c z e s t­ n ic z y ł w p le b is c y to w y m k u r s ie n a u c z y c ie ls k im w O ls z ty n ie . 33 A n t o n i L u d w ic z a k (1878— 1942), k s ią d z k a to lic k i; p o u s tą p ie n iu K a z im ie r z a D o n im ir s k ie g o b y ł p r e z e s e m W a r m iń s k ie g o K o m ite tu P le b is c y to w e g o w K w i d z y n ie , d e le g a t P o ls k i d o K o m is ji A l ia n c k ie j. 33 W in n o b y ć S c h u tz p o liz e i — „ S ch u p o ".

478 B o h d a n K o z ie ilo -P o k le w sk i · T a d e u s z Swaf 4. M A R IA W O Ż N IA K

Ur. 28 s ty c z n ia 1897 r . w K o c h ia c h , pou>. b y d p o s k ł. W y c h o w a w c z y n i p r z e d s z k o la i s z k o ł y p o l­ s k i e j w D y w ita c h , p o w . o l s z t y ń s k i .

O B N , R-278.

P r a c o w a ła m ty lk o w czasie p le b is c y tu od 1 m a ja do k o ń c a lip c a 1920 r. ja k o w y c h o w a w c z y n i p rz e d sz k o li. W ie cz o ra m i z b ie ra ła s ię m ło d zież, k tó r e j u d z ie la ła m le k c ji p is o w n i p o lsk ie j, h is to rii, g e o g ra fii. U rz ą d z a ła m w y c ie c z k i do m ie js c ro z ­ m a ity c h . Do s z k ó łk i p rz y c h o d ziło 50 dzieci.

P r z y b y ła m n a W a rm ię n a zew k o m ite tu p le b is c y to w e g o z B y d g o szczy . Z a je c h a ­ ła m z g r u p k ą n a s m ło d y c h do W ap lew a , a s ta m tą d s k ie r o w a n o n a s do O lszty n a . Z O ls z ty n a z o sta ła m s k ie r o w a n a d o w si D y w ity . Z a m ie s z k a ła m u p a ń s tw a K o s iń ­ sk ic h i z a b r a ła m się do p ra c y . P r a c a tr u d n a , bo lu d n o ś ć n ie m ie c k a p rz e śla d o w a ła i m n ie, I ro d z ic ó w , k tó rz y s w e d zieci p o s y ła li d o p o ls k ie j szk ó łk i. L u d n o ś ć p o ls k a z u tę s k n ie n ie m o c z e k iw a ła p rz y łą c z e n ia ty c h ziem d o M ac ie rz y . J e d n a k w te d y n ie d o c ze k a li się z w ia d o m y c h p rz y c z y n ; ci, k tó rz y g ło so w ali za P o ls k ą , b y li p rz e ­ ś la d o w a n i. D om , w k tó r y m m ie s z k a ła m , [N iem cy] o b rz u c a li n o c ą k a m ie n ia m i i u s i­ ło w a li w ta r g n ą ć do d o m u . P o z a k o ń c z e n iu p le b is c y tu w r ó c iła m do B y d g o szczy . R a ­ z em ze m n ą p rz y je c h a ła ro d z in a K o siń sk ic h , bo s tra s z n ie b y ła p rz e śla d o w a n a .

5. P A W E Ł JÓ Z W O W IC Z

P r a c o w n i k w a r m iń s k ie g o , a n a s tę p n i e M a z u r s k ie g o K o m i t e t u P le b is c y to w e g o . A g i ta t o r n a t e ­ r e n ie p o w . o s tr ó d z k ie g o .

O B N , R-277.

M o ja d z ia ła ln o ś ć p o c z ą tk o w a b y ła w K o m ite c ie W a rm iń s k im , a p ó ź n ie j M a z u rs k im . U c z e s tn ic z y łe m w k u r s ie p r o p a g a n d o w y m w O ls z ty n ie p o d k ie ro w ­ n ic tw e m p. C zo d ro w sk ie g o . P o c h o d z ił o n z T o m a sz k o w a , zaś po p le b is c y c ie o sied lił s ię ja k o a d w o k a t w T o ru n iu . P o k u r s ie p ra c o w a łe m ja k o a g ita to r w o b w o d z ie O l­ sz ty n e k , M ierk i, J em io ło w o , Ł u ty n o w o , N a d ro w o , K u n k i. M ia łe m w ty c h m ie js c o ­ w o śc ia c h m ę ż ó w z a u f a n ia , le c z ju ż n ie p a m ię ta m n a z w is k . W O ls z ty n k u b y ła z a c n a ro d z in a S z c z e p a ń sk ic h , k tó r a o s ie d liła s ię w L u b a w ie — — W M ie rk a c h ro d z in a Jó zw o w ic z ó w , C z a jk a , B ie rn a th , S a a k , K le sz c zy ń sk i, K o rn a c k i, H in z m a n n , B oem . W K u n k a c h — P a w e ł B rz ó zk a , w Ł u ty n ó w k u rz ą d c a B ra u n .

P r a c a m o ja ro z w ija ła się p o c z ą tk o w o p o m y ś ln ie , je d n a k ż e b liż e j te r m in u p le ­ b is c y to w e g o z a o s trz a ła się c o ra z g o rz e j, z aś w k o ń c u s ta ł a się p ra w ie n ie m o ż li­ w a. — —

C h cę je d e n in c y d e n t p o d a ć z m o je j p ra c y . P rz e ło ż o n a w ła d z a k ła d ła n a c isk , ż eb y z w o łać w iec p rz e d w y b o rc z y , n a co w k o ń c u p rz y s ta łe m , w ie d z ą c z g ó ry , że n ie s k o rz y s ta m , lecz s tra c ę . N a 14 d n i p rz e d p le b is c y te m z w o ła łe m w ie c w M ie rk a c h . J u ż p rz y z a m a w ia n iu lo k a lu n a tr a f iłe m n a p rz e sz k o d y c zy n io n e p rz e z k ie ro w n ik a s zk o ły L ip a i ra d y s z k o ln e j — S a lu sk ie g o .

N a w ie c zeszła się s p o ra lic z b a m ie js c o w y c h o b y w a te li. P o z a g a je n iu p o p ro s iłe m p r e le g e n ta A n to n ie g o P a w ło w s k ie g o 41 p rz e w o d n ic z ą c e g o p o w ia to w e j p ro p a g a n d y

4i A n t o n i P a w ło w s k i — k ie r o w n ik p o w ia to w y M a z u rs k ie g o K o m ite tu P le b i­ sc y to w e g o w O stró d zie ; k ie r o w a ł a k c ją p le b is c y to w ą n a t y m te re n ie .

W sp o m .n ie n ia p le b isc y to w c ó w 479 w O stró d z ie d o w y g ło s z e n ia r e f e r a tu , co te n ż e u c z y n ił. J e d n o c z e ś n ie z a u w a ż y łe m b o jó w k ę n ie m ie c k ą z O ls z ty n k a w k ra c z a ją c ą z m u z y k ą n a c m e n ta rz p o le g ły c h g ra n ic z ą c y ze szk o łą. P o o d e g ra n iu h y m n u „ D e u ts c h la n d , D e u ts c h la n d ü b e r a lle s ” i k r ó tk i m p rz e m ó w ie n iu p o d ą ż y ło w sz y s tk o d o k a rc z m y , z aś k ilk u d o n a s n a z e b r a ­ nie. P rz e m ó w ie n ie p ra w ie d o b ie g a ło k o ń c a , k ie d y z k a rc z m y w y ru s z y ło w s z y s tk o do szk o ły n a n a sz e z e b ra n ie . N a u c z y c ie l R u n a u s to ją c w e d rz w ia c h i p o d a ją c k ije w o ła ł: „ H a u t d ie P o la k e n , r a u s m it d e n P o la k e n ” 42. W te m je d e n w y ro s te k u d e rz y ł m n ie la s k ą w g łow ę, ja d a łe m za n im su sa , lecz w k o r y ta r z u o p rz y to m n ia łe m i c a łą s iłą z e p c h n ą łe m ła w ę lu d z i, k tó r z y n a m n ie p a rli, s a m zaś w sz e d łe m do k la s y . S ły ­ s z a łe m j a k s zy b y b rz ę c z a ły i w id z ia łe m lu d z i c isn ą c y c h s ię p rz e z o k n a . N ie trw a ło 5 m in u t, a k la s a b y ła p ró ż n a . O b stą p ili m n ie w p ię tn a s tu c h ło p a w o ła ją c : „Z ie h d ie U n ifo rm r u n t e r d u V a t e r l a n d v e r r ä t e r ” 43. O d p a rłe m n a to : „ Z a słu ż y łe m n a n ieg o r z e te ln ie , ja k in n i” . W y ch o d z ą c ze s zk o ły z a u w a ż y łe m tr z y g r u p y lu d z i ta rg a ją c y c h s ię p o z ie m i, a p r z y je d n e j z n ic h w a c h m is tr z N e u o c h s b ił i w o ła ł: „ H a u t d ie P o ­ la k e n , r a u s m it d e n P o la k e n ” 44. R ó w n o c z e śn ie z a u w a ż y łe m d w ó c h ż a n d a rm ó w i d ą ­ c y ch w k i e r u n k u szk o ły , a g d y z w ró c iłe m się do nach o po m o c, d o s ta łe m o d p o w ie d ź od w a c h m is tr z a F is c h e r a : „ H e r r Jó zw o w ic z , w ir sin d m a c h tlo s ” 45. W ó w czas o czy m i się o tw o rz y ły i z ro z u m ia łe m c a łą gro zę. W g ru p ie p ię c iu m ę ż cz y z n i trz e c h k o b ie t p o d ą ż a łe m do m ie s z k a n ia b r a ta . Z oczono n a s i o k o ło s e tk i m ło d z ik ó w p ę d z i d o n a s, to w a rz y s z e u c ie k a ją , ja w k o ń c u u c z y n iłe m to sam o , w p a d a m n a p o d w ó rz e b ra ta , w te m g łu c h y ję k i w id z ę »prelegenta u p a d a ją c e g o od ciosu z a d a n e g o p rz e z b o jó w - k a rz a . L ecz i je d e n s tr z a ł p a d ł, co z e le k try z o w a ło n a p a s tn ik ó w . Ż a n d a rm i o s ta tn i in c y d e n t w y k o rz y s ta li u rz ą d z a ją c r e w iz ję o s o b istą u n a s. W ty m d n iu u rz ą d z o n o n a p a d n a J ó z e fa S z c z e p a ń sk ie g o i n a N ie w ie rę . O b y d w u o b y w a te li b ito d o n ie p r z y ­ to m n o śc i ż ą d a ją c od n ic h w y rz e c z e n ia s ię p o lsk o śc i.

C a ły te n in c y d e n t b y ł o b s z e rn ie o p is a n y w g a z e c ie „ M a z u r” [w y d a w a n e j] w S z c zy tn ie. S p r a w ę s k ie ro w a łe m d o A lia n c k ie j K o m is ji, k t ó r e j p rz e w o d n ic z y ł a n ­ g ie ls k i p u łk o w n ik B e n n e t 46. T e n ż e n a ro z p ra w ie p y ta ł s ię w a c h m i s tr z a N e u o c h sa : „ H e r r W a c h m e is te r , d a s w a r a u s s e r D ie n s t” 47. M o żn a to s o b ie tłu m a c z y ć , że poza słu ż b ą w o ln o b y ło P o la k ó w b ić i z n ęc a ć s ię n a d n im i.

J a k w id z im y z po w y ższeg o , z w o ła n ie z e b r a n ia n ie ty lk o w s trz y m a ło to k m eg o u rz ę d o w a n ia , a le w te n sp o só b z a o s trz y ło s y tu a c ję , że p rz e w o d n ic z ą c y K le sz c z y ń sk i z re z y g n o w a ł ze sw e g o s ta n o w is k a p rz e w o d n ic z ą c e g o k o m is ji w y b o rc z e j, co p o c ią g n ę ło re z y g n a c ję ła w n ik a . Z a ś m n ie s a m e m u n ie w y p a d a ło z a s ia d y w a ć z N ie m c a m i p rz y u rn ie , g d y ż m o g ło m n ie co g o rsz eg o s p o tk a ć p o s a m y m g ło s o w a n iu . W ięc i r e z u lta t g ło s o w a n ia m ó g ł b y ć z m ie n io n y , p o d a n o 30 g ło só w d la P o ls k i, k ie d y b y ło 62. T o je s t p rz y k ła d z je d n e j w io s k i, a co d o p ie ro w in n y c h , g d z ie n ie b y ło ż a d n e j k o n tro li.

W s k u te k m o ic h w y s t ą p ie ń n ie m o g łe m s ię w M ie r k a c h w ię c e j p o k a z y w a ć , n ie ty lk o ze w z g lę d u n a s ie b ie , a le ta k ż e m o ic h k re w n y c h ; ty m b a r d z ie j że ro z w y d rz o n a b o jó w k a g ra s o w a ła w p o c ią g a c h i n a szo sach . W ty d z ie ń po g ło s o w a n iu b y łe m u sw eg o k u z y n a P e r z a w G ry ź lin a c h . O k o ło g o d z in y 4 - te j w p a d a d o n a s p o lsk i

42 „B ijc ie P o la c z k ó w , p r e c z z P o la c z k a m i!”

43 „ Z d e jm m u n d u r z d ra jc o o jc z y z n y

44 Ź ob. p r z y p is 42.

45 „ P anie J ó z w o w ic z , je s t e ś m y b e zs iln i”

46 B e n n e t — p u łk o w n i k a n g ie ls k i, r e fe r e n t d o s p r a w w e w n ę tr z n y c h i p o lic ji K o m is ji A l ia n c k ie j w O ls z ty n ie .

480 B o h d a n K o z ie llO 'P o k le w s k i · T a d e u s z Swoi

n a u c z y c ie l z W y m o ja z w ie śc ią , że n a u c z y c ie l B a e h r z M io d ó w k a 48 n a p a d ł n a czele b o jó w k i n a p o sia d ło ść K e m p y (ta m się p o ls k a s z k o ła m ie ściła ). K e m p a u c ie k a ją c o d d a ł s tr z a ł do n a p a s tn ik a . Tegoż B a e h ra w ie zio n o ty m s a m y m d r a b n i k i e m 49, k t ó ­ ry m w je ż d ż a ł z b o jó w k ą d o O ls z ty n k a , do le k a rz a . W O ls z ty n k u le k a rz a n ie z a sta n o , w ięc w ie zio n o g o do O ls z ty n a , lecz w S ta w ig u d z ie w z ajeź d z ie sw ó j n ie c n y ż y w o t z ak o ń c z y ł. P r z e d K e m p ą o d te g o d n ia s ta n ą ł p o s te r u n e k n a z a r z ą d z e n ie K o m is ji A lia n c k ie j.

J e s z c z e je d e n , p o d o b n y w y p a d e k z d a rz y ł się w S z c z e p a n k o w ie , p o w ia t o s tró d z k i. B yło to n ie c o w c ze śn iej. D y ż u rn y k o le i p a ń s tw o w y c h D u n a js k í n a p rz e d w y b o rc z y m z e b r a n i u z o sta ł n a p a d n i ę ty i ta k ż e u c ie k a ją c o d d a ł s tr z a ł do n a p a s tn ik a i ta k ż e go zab ił. D u n a js k i z o s ta ł a re s z to w a n y , lecz n a in te rw e n c ję fr a n c u s k ie g o m a jo r a S te lla m u s ia ły go w ła d z e n ie m ie c k ie z w o l n i ć .

6. W Ł A D Y S Ł A W M A C IO Ł E K

U r. 12 s ły c z n ia 1893 r . u> C z e r lln ie , p o w . o s tr ó d z k i. C z ło n e k k o m i t e t u w y b o r c z e g o w M ie r k a c h ,

p o w . o s tr ó d z k i, a g ita to r w o b w o d z ie S tę b a r k . Ö B N , R-274.

D o p r a c y p le b is c y to w e j z g ło siłem się o c h o tn ic zo . P o o d b y c iu k u r s u a g ita c y jn e g o w S z c z y tn ie o b ją łe m o b w ó d S tę b a r k , p o w ia t O stró d a , do k tó re g o n a le ż a ły m ie js c o ­ w o ści Ł o d w ig o w o , U ln o w o , S a m b o ro w o i B ia ła G ó r a 50. K a ż d y p o c z ą te k j e s t tru d n y , t a k i t u b y ł b a rd z o tru d n y . P o ta je m n ie s z u k a ją c k w a te r y n ie ła tw o b y ło z n aleźć, g d y ż P o la c y b y li ta m p rz e z N ie m c ó w o b s e r w o w a n i i p iln o w a n i, czy n ie p r z e tr z y ­ m u ją p o ls k ic h a g e n tó w . W ra z ie ta k , to te m u P o la k o w i z d e m o lo w a li c a łe m ie s z k a n ie . P r a c a w te r e n ie p o le g a ła n a u ś w ia d a m ia n iu ta m te js z e j lu d n o ś c i, ró w n ie ż i n a o rg a n iz o w a n iu [M azu ró w ], O b w o d o w y ch o b o w ią z y w a ły ty g o d n io w e r a p o r ty z ich d z ia ła ln o ś c i p rz e s y ła n e w z g lę d n ie d o rę c z a n e do O k rę g u i s ta m tą d d a le j. J a p o k r ó t ­ k ie j, p iln e j p r a c y z d o ła łe m z o rg a n iz o w a ć „ Z w ią z e k M a z u rs k i” 51 w U ln o w ie , do k tó re g o w s tą p iło d w u n a s tu c zło n k ó w . P re z e s e m te g o z w ią z k u z o s ta ł w y b r a n y F r a n ­ c isz e k G ó r a l s k i 52 z U ln o w a , d a lsz y c h c zło n k ó w m ia ł p rz y jm o w a ć p re z e s . R ó w n ież i w Ł o d w ig o w ie m ia łe m p e w n e p rz y g o to w a n ia , a le w o b e c t a k g w a łto w n e g o t e r r o r u p rz e d p le b is c y te m ju ż n ie do szło d o s k u tk u . W m a ju 1920 r. z o s ta liś m y o b w o d o w i w e z w a n i p rz e z k ie ro w n ik a p o w ia to w e g o p . A n to n ie g o P a w ło w s k i e g o 58 n a o d p ra w ę do O stró d y w „ d o m u p o ls k im ” (tzw . c z e rw o n y dom ). O d p ra w a o d b y ła s ię sp o k o jn ie . P o s k o ń c z o n e j o d p ra w ie je sz c z e n ie ro z e sz liś m y się, g d y n a p a d ł a n a n a s b a rd z o lic z n a b o jó w k a n ie m ie c k a i p o tu rb o w a ła w s z y s tk ic h ty c h , k tó r z y s ię je sz c z e ta m z n a jd o w a li; w ię c i j a z o sta łe m ta m p o w a ż n ie j p o tu rb o w a n y . P ó ź n ie j b o jó w k a p rz e ­ n io s ła się n a d w o rz e c k o le jo w y i ty c h , k tó rz y o d je ż d ż a li k o le ją , p o n o w n ie p o b iła . Z p o c ią g u w y rz u c a li n a w e t p o d c za s b ieg u . P o lic ja w o g ó le n ie w k ra c z a ła . W p rz e ­ d z ia le o b o k m n ie sie d z ia ło trz e c h b o jó w k a rz y , z ty m że p rz y w y s ia d a n iu z p o c ią g u

48 B a e h r — n ie m ie c k i n a u c z y c ie l z W y m o ja , a n ie M io d ó w k a , p r e z e s m ie js c o ­ w e g o H e im a tv e r e in u ; o p is te g o w y d a r z e n ia zo b . J. B a c z e w s k i, „ W sp o m n ie n ia W a r - m ia k a ,,) W a r sz a w a 1960, ss. 98—99. 49 W o z e m d r a b in ia s ty m . 50 B y ć m o ż e S a rn in , a n ie S a m b r o w o ; m ie jsc o w o ść B ia ła G ó ra n ie z n a n a . 91 C h o d zi o o d d z ia ł M a z u rs k ie g o Z w i ą z k u L u d o w e g o . 52 F r a n c is z e k G ó ra lsk i (1888— 1968), d z ia ła c z p le b is c y to w y . ss Z o b . p r z y p is 41.

W s p o m n ie n ia p le b iscy to w có w 481 m ie li m n ie w y k o ń c z y ć . N a p r z y s ta n k u w K lo n o w ie M u d a łe m , że ja d ę d a le j, ich u w a g a z w ró c iła się n a in n y c h , k tó r z y g o n ili P o la k ó w , a g d y p o c ią g r u s z y ł w y s k o ­ czy łem i p o b ie g łe m do z b aw c z eg o la s u . M oi „ s tr ó ż e ” n ie z d ą ż y li m n ie u ją ć , a p o c ią g p rz y b ie ra ł b ie g u , w ię c w y s k a k iw a li k ilk a n a ś c ie m e tr ó w d a le j. O d d a li ju ż ty lk o k i l k a s trz a łó w .

B ra łe m c z y n n y u d z ia ł w w ie c a c h in n y c h o b w o d ó w , w M a rc in k o w ie , G la z n o ta c h , C z e rlin ie , L u b s z ty n k u , w D ą b r ó w n i e .

---O s ta tn ie n a sz e r a p o r t y n ie d o c h o d z iły d o c elu , n a sz k ie r o w n ik p o b ity , je g o b iu ro w D ą b ró w n ie z d e m o lo w a n e , w ię c k ie r o w a łe m m o je r a p o r ty do p o w ia to w e g o k ie ­ ro w n ik a , n ie w ie m , c zy g o n ie c j e d o ręczy ł.

B a rd z o ż y cz liw ie o d n o s iły się do n a s f r a n c u s k ie w o js k a in te rw e n c y jn e . G d y P o la c y z w ró c ili się do w o js k fr a n c u s k ic h , to m a jo r S te ll je ź d z ił i o so b iśc ie o d b ie ra ł p r z e w o d n ic tw o N ie m c o m i m ia n o w a ł p rz e w o d n ic z ą c y m i k o m is ji w y b o rc z y c h P o la ­ k ó w . T a k się s ta ło w C ze rlin ie, L u b s z ty n k u , G la z n o t a c h 55 i w ie lu in n y c h m ie js c o ­ w o śc ia c h . W C z e rlin ie z o s ta ł m ia n o w a n y p rz e w o d n ic z ą c y m m ó j b r a t B e r n a r d M a - c io łek , a lo k a l w y b o rc z y z o s ta ł p rz e n ie s io n y do m o je g o p r y w a tn e g o d o m u . — — N a sz a c a ła ro d z in a a n g a ż o w a ła się w p ra c a c h p r z e d p le b isc y to w y c h . Ż o n a m ego b r a ta , M a r ia M ao io łek , o b e c n ie z a m ie s z k a ła w Z ło to w ie, z a jm o w a ła s ię ro z n o s z e n ie m p o ls k ic h p is m , u lo te k i n a k o ń c u k a r t e k w y b o rc z y c h , p o d o b n ie — m ó j m ło d sz y b r a t A lo jz y M ac io łe k . P le b is c y t w C z e rlin ie w y p a d ł n a k o rz y ś ć P o la k ó w je d y n ie d z ię k i ty m P o la k o m , k tó rz y zg ło sili się za p o ś re d n ic tw e m o rg a n iz a c ji n ie m ie c k ic h , b o p rz e z p o ls k ie o rg a n iz a c je z g ło sz e n ia n ie d o c h o d z iły d o c elu (g in ę ły n a poczcie). Z o b w o d u S tę b a rk , w k tó r y m p ra c o w a łe m , ż a d n a m ie jsc o w o ść n ie p rz e g ło s o w a ła za P o ls k ą ; m ie s z k a ła t u ty lk o j e d n a ro d z in a p o ls k a . W B ia łe j G ó rz e ta k ż e je d n a , p o z a ty m s ta c jo n o w a ła t u lic z n a b o jó w k a n ie m ie c k a (zaw o d o w a), d o b rz e p ła tn a . W in n y c h m ie js c o w o ś c ia c h b y ła d u ż a p rz e w a g a n ie m ie c k a .

W d r u g ą n ie d z ie lę po p le b is c y c ie 56 p r z y je c h a ł do C z e rlin a n ie m ie c k i k ie ro w n ik p o w ia to w y z o rg a n iz a c ji W o rg itz k ie g o , p rz e d s ta w ia ją c s ię ta m n ie w in n y m b a r a n ­ k ie m , że n ie p rz y b y ł, a b y a g ito w a ć lecz p r z e k o n a ć lu d n o ś ć , iż m oże ty lk o pod w p ły w e m s iln e j a g ita c ji p o ls k ic h a g e n tó w g ło s o w a ła z a P o ls k ą . D o sta ł n a le ż y tą o d p ra w ę , b o n ie s p o d z ie w a n ie n a tk n ą ł się aż n a trz e c h d z ia ła c z y p o ls k ic h . G d y z a ­ c zę liśm y m u w y lic z a ć w s z y s tk ie n ie m ie c k ie „ d o b ro d z ie js tw a ” w o b e c P o la k ó w r ó w ­ n ie ż i w o b e c n a s, to ju ż d a lsz y c h d o w o d ó w n ie o c ze k iw a ł, ty lk o p o w ie d z ia ł, że te ra z w ie, iż lu d n o ś ć C z e rlin a g ło s o w a ła z w ła s n y c h p rz e k o n a ń za P o ls k ą .

7. B O L E S Ł A W R O Z E N T A L S K I U r. 1 s ie r p n ia 1897 r. w G ro szk a c h ., p o w . d z ia łd o w s k i. Z r a m i e n ia M a z u r s k ie g o K o m i t e t u P le ­ b i s c y t o w e g o a g ita to r n a o b w ó d . M rą g o w o . O B N , R-281. W d n iu 25 s ty c z n ia 1919 ro k u w s t ą p ił e m ja k o o c h o tn ik w s to p n iu s z e re ­ g o w c a do S tr a ż y L u d o w e j w R u m ia n ie i b y łe m w y z n a c z o n y i p rz y g o to w a n y do p o w s ta n ia z b ro jn e g o p rz e c iw k o N ie m c o m . P o n ie w a ż z a r z ą d z o n y z o s ta ł p le b is c y t, d z ia ła n ia z b ro jn e p rz e c iw k o N ie m c o m w s trz y m a n o . W ó w cz a s z g ło siłem się do a k c ji

54 N a tr a sie O stró d a —D ą b ró w n o .

55 L u b s z t y n e k , G la z n o ty — p o w ia t o s tró d z k i.

56 2 5 lip c a 1920 r o k u .