• Nie Znaleziono Wyników

Über Mundartdichtung. Gedanken zur Dialektliteratur nach 1945

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Über Mundartdichtung. Gedanken zur Dialektliteratur nach 1945"

Copied!
21
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A

U N I V E R S I T A T I S

L O D Z I E N S I S

______

FOLIA LITTERARIA 2 7, 1989_______________________

R e in h a r d O lt

ÜBER MUNDARTDICHTUNG.

GEDANKEN ZUR DIALEKTLITERATUR NACH 19 4 5

I . VORBEMERKUNGEN

1

«

M u n d a r t - o d e r D i a l e k t d i c h t u n g

( d i e B e g r i f f e w e r d e n im f o l

-g e n d e n s y n o n y m -g e b r a u c h t )

s t e h t s e i t e i n i g e n

J a h r e n

w i e d e r

h o c h im K u r s .

E s e r s c h e i n e n N e u d r u c k e

ä l t e r e r A r b e i t e n e b e n s o

w i e E r s t l i n g s w e r k e ,

E r s t v e r ö f f e n t l i c h u n g e n .

D i e s i s t g u t s o .

D i a l e k t l i t e r a t u r b e f i n d e t

s i c h z w i s c h e n d e n

b e i d e n

P o l e n

e i n e s S p a n n u n g s f e l d e s i

" M ü n d l i c h k e i t "

u n d

" S c h r i f t l i c h k e i t " .

D i a l e k t ' h a t ,

w i r d e r v e r s c h r i f t l i c h t ,

e i n e

A r t

“ B ä n d i g u n g "

h i n t e r s i c h , d e n n d i e s c h r i f t l i c h e

F o r m

k a n n

s i c h

m i t

d e r

m ü n d l i c h e n n i c h t

i n Ü b e r e i n s t i m m u n g b e f i n d e n . D i e s c h r i f t l i c h e

F a s s u n g

d e s D i a l e k t s i s t

e i n K om p r o m iß z w i s c h e n

M ü n d l i c h k e i t

u n d N orm en d e r

S c h r i f t s p r a c h e .

J e d e r D i a l e k t a u

-t o r s -t e h -t

v o r d em g r u n d s ä t z l i c h e n P r o b l e m ,

s e i n e M u n d a r t

mög-l i c h s t

a u t h e n t i s c h

v o r z u s t e l l e n

u n d d a m i t d i e R e i c h w e i t e s e i

-n e r K u -n s t

e i n z u s c h r ä n k e n ,

o d e r s i e z u g u n s t e n

e i n e r

ü b e r d i e

E n g e s e i n e r R e g i o n

h i n a u s r e i c h e n d e n V e r s t ä n d l i c h k e i t d em "H o c h

-d e u t s c h e n " a n z u n ä h e r n ,

s o m i t v i e l e A n l e i h e n

a u s d e r "U m g an g

s-s p r a c h e " a u f z u n e h m e n .

D i a l e k t l i t e r a t u r s t ö ß t

a u f e i n e r e l a t i v k l e i n e ,

a b e r a u ß

-e r o r d -e n t l i c h t r -e u -e L -e s -e r g -e m -e i n d -e / H Ö r -e r g -e m -e i n d -e ,

d e n n

s i e i s t ,

f o l g t s i e dem

G e b o t d e r A u t h e n t i z i t ä t , ^ z u n ä c h s t

p r i n z i p i e l l

1

Die Vorbemerkungen fußen au f Gedanken,

d ie d e r V e r f a s s e r e i s

Nach-w ort zu einem Mundartband n i e d e r g e l e g t h a t .

Vgl. i

R. 0 1 t ,

Uber

Mund-a r t d i c h t u n g ,

[ l n : ]

E. P ö s с h 1 ,

Paonnekuche

i n de Sunn

gebacke,

Ober-Ramatadt 1984, S. 126-130.

(2)

a n d e n B e n u t z e r d e s

D i a l e k t s g e r i c h t e t .

D i e s i s t a u f d i e V i e l

-f a l t d e r

U n t e r s c h i e d e z w i s c h e n -

D i a l e k t u n d

H o c h s p r a c h e

z u

-r ü c k z u f ü h -r e n ,

a b e r n i c h t a l l e i n d a r a u f ,

o h n e

t i e f s c h ü r f e n d e

E r k e n n t n i s s e d e r

s p r a c h w i s s e n s c h a f t l i c h e n

D i a l e k t o l o g i e

a u e -

b r e i t e n z u w o l l e n ,

s e i e n d o c h e i n

p a a r U n t e r s c h i e d e

z w i s c h e n

D i a l e k t u n d H o c h s p r a c h e g e n a n n t .

G anz a b g e s e h e n vom

z . T .

e r

-h e b l i c -h d i f f e r i e r e n d e n

W o r t s c h a t z s i n d

i n M u n d a r t e n - im

Un-t e r s c h i e d

z u r H o c h s p r a c h e - d i e g r a m m a t i s c h e n

E b e n e n

n u r g e

-r i n g b e s e t z t .

S o f e h l t n a h e z u l n a l l e n

M u n d a r t e n d a s P r ä t e r i

-t u m

d e r V e r b e n . D e r M u n d a r t s p r e c h e r

s a g t w o h l n i e " i c h

l i e f "

o d e r " I c h a ß “ ,

( F o r m e n d e s P r ä t e r i t u m s ) , s o n d e r n e h e r " I c h b i n

g e l a u f e n * b z w . " I c h h a b e g e g e s s e n "

( F o r m e n d e s

P e r f e k t s ) . D e r

V e r w e n d u n g s b e r e i c h

d e r M u n d a r t b e s c h r ä n k t

s i c h

i n

d e r R e g e l

a u f f a m i l i ä r e ,

i n t i m e u n d

ö r t l i c h e S i t u a t i o n e n .

E i n g e s c h l o s s e n i s t

i n d e r R e g e l

a u c h

d e r

A r b e i t s p l a t z .

M u n d a r t r e a l i s i e r t

s i c h d e m z u f o l g e p r i m ä r

i n

" M ü n d l i c h k e i t " .

D e m g e g e n ü b e r r e a l i s i e r t

s i c h H o c h s p r a c h e l n d e r R e g e l m ü n d l i c h

( S t a n d a r d d e u t s c h )

u n d s c h r i f t l i c h ( H o c h d e u t s c h ) . S i e w i r d v o r

-w i e g e n d

im B e r e i c h d e r

Ö f f e n t l i c h k e i t ,

i n d e r e b e n

ü b e r ö r t

-l i c h e , ü b e r r e g i o n a -l e

G e l t u n g z w i n g e n d i s t ,

v e r w a n d t . D i e kom

-m u n i k a t i v e R e i c h w e i t e

d e r H o c h s p r a c h e i s t d a h e r

z w a n g s l ä u f i g

g r ö ß e r a l s

d i e d e r D i a l e k t e ,

d e r e n g e r i n g e r e r V e r s t ä n d i g u n g s

-r a d i u s d i e B e n u t z e -r z w i n g t ,

i n n i c h t p r i v a t e n

K o m m u n i k a t i o n s

-s i t u a t i o n e n . a u f d i e j e w e i l -s

w e i t e r r e i c h e n d e V a r i a n t e d e s D e u t

-s c h e n a u -s z u w e i c h e n .

W ä h r e n d tnan i n d e r

S p r a c h w i s s e n s c h a f t b i s

-l a n g h a u p t s ä c h -l i c h d e n

S o z i a l s t a t u s

a l s

f ü r

d e n

D i a l e k t g e

-b r a u c h v e r a n t w o r t l i c h a n s a h ,

d . h .

D i a l e k t g e b r a u c h m i t s o z i a l

-e r S c h i c h t z u g -e h ö r i g k -e i t

( e t w a s A r b e i t e r ,

B a u e r n ,

H a n d w e r k e r

u n d k l e i n e

A n g e s t e l l t e s p r e c h e n

v o r w i e g e n d

D i a l e k t ,

h ö h e r e

A n g e s t e l l t e / B e a m t e ,

U n t e r n e h m e r u n d

B e r u f s g r u p p e n d e s ö f f e n t

-l i c h e n u n d

k u l t u r e l l e n

L e b e n s s p r e c h e n S t a n d a r d s p r a c h e )

v e r

-k n ü p f t e ,

g e h t d i e j ü n g e r e

F o r s c h u n g

m e h r

d a v o n

a u s ,

d i e

S p r e c h s i t u a t i o n e n

d a f ü r

v e r a n t w o r t l i c h z u

ma-c h e n .

G e s c h i c h t e n

u n d G e d i c h t e i n D i a l e k t f o r m

kommen i n

d e r

R ege.1, e i g e n t l i c h n u r d a n n

a u t h e n t i s c h zum

g e w ü n s c h t e n

A d r e s

-s a t e n , w en n

a l s S i t u a t i o n d i e

A u t o r e n l e s u n g

g e

-g e b e n i s t , d . h . w e nn s i e m ü n d l i c h v o r -g e t r a -g e n w e r d e n . D i e s k a n n

i n ö f f e n t l i c h e r o d e r m e d i a l

v e r m i t t e l t e r ,

d . h . d u r c h

S c h a l l

(3)

p l a t t e o d e r T o n b a n d o d e r d u r c h i n F e r n s e h e n u n d R u n d f u n k w i e d e r

-g e -g e b e n e r " L e s u n -g " -g e s c h e h e n .

O i e b i s l a n g h ä u f i g s t e

F o rm

d e r

P r ä s e n t a t i o n ,

d i e d e r S am m l u ng v o n

E i n z e l a r b e i t e n

u n d

d e r e n

g e s c h l o s s e n e P u b l i k a t i o n ,

s c h a f f t e i n e

a n d e r e S i t u a t i o n ,

d i e

d e r i n d i v i d u e l l e n R e z e p t i o n ,

d i e

L e s e s t t u a t i o n .

H i e r b e i t r i t t d e r A u t o r dem A d r e s s a t e n

n i c h t

m e h r

a k u s t i s c h ,

s o n d e r n l e d i g l i c h

s e i n P r o d u k t d i e s e m o p t i s c h

v e r m i t t e l t e n t

-g e -g e n .

D i e U n m i t t e l b a r k e i t

o d e r S p o n t a n e i t ä t

d e s

a u t h e n t i

-s c h e n S p r e c h e n -s

i s t h i n w e g g e n o m m e n ,

u n d a n

s e i n e S t e l l e

i s t

d i e g e d r u c k t e ,

f e s t g e f ü g t e

u n d u n u m s t ö ß l i c h e

F o rm

g e t r e t e n .

D i e P u b l i k a t i o n z w i n g t

d e n A u t o r u n w e i g e r l i c h z u

dem e i n g a n g s

e r w ä h n t e n

K o m p r o m iß d e r V e r m i t t l u n g

s e i n e r

im

D i a l e k t

w u r

-z e l n d e n K u n s t d u r c h

d i e N o rm e n d e r

S c h r i f t s p r a c h e .

2

W e r d e n A u t o r e n ,

d i e i n i h r e r M u n d a r t

s c h r e i b e n , b e f r a g t ,

a u s w e l c h e n G r ü n d e n s i e

G e s c h i c h t e n u n d G e d i c h t e

i m

D i a l e k t

s c h r e i b e n

u n d p u b l i z i e r e n ,

s o b e t o n e n s i e

h ä u f i g

d i e U n m i t

-t e l b a r k e i -t d e s A u s d r u c k s

u n d d e n W o r t r e i c h t u m ,

d i e d i e

d a m i t

g e z e i c h n e t e n

G e g e n s t ä n d e u n d

V o r g ä n g e g e n a u

" t r e f f e n " .

W e i t e r e a n g e g e b e n e

G r ü n d e s i n d :

l a u t l i c h e r

R e i c h t u m , d i f f e r

-e n z i -e r t -e r K l a n g , b -e s o n d -e r -e r

T o n f a l l , V i e l f a l t

d e r z u r V e r f ü g

-u n g s t e h e n d e n M i t t e l

z u r T ö n u n g

u n d N u a n c i e r u n g d e r T e x t e . Zu

d e n V o r z ü g e n

d e r D i a l e k t e g e h ö r e n

a u c h i h r e W i r k l i c h k e i t s n a h e

u n d i h r e

e n o r m e B i l d h a f t i g k e i t ,

In d e m d i e

A u t o r e n

s i c h

d e r

i h n e n

2

u r V e r f ü g u n g

s t e h e n d e n S p r a c h m i t t e i b e d i e n e n , l e g e n s i e

s o z u s a g e n d e n G r u n d s t e i n

z u r E r r e i c h u n g u n d u n m i t t e l b a r e n

An-s p r a c h e i h r e An-s P u b l i k u m An-s . A u f S e i t e n

d e s P u b l i k u m s

muß

d i e s e r

" V o l k s t o n "

d a s G e f ü h l im E i n z e l n e n w e c k e n ,

s i c h

s e l b s t d a r i n

w i e d e r z u f i n d e n .

S i n d d i e s e

V o r a u s s e t z u n g e n g e g e b e n ,

s o

w i r d

dem A u t o r d i e A n s p r a c h e

s e i n e s Z u h ö r e r s

o d e r

s e i n e s

L e s e r s

g e l i n g e n .

Nun b e s t i m m t a b e r n i c h t

a l l e i n d i e

F o r m

d e n W e r t d e r

D i c h t u n g

u n d i h r e A nna hm e

b e i m P u b l i k u m ,

s o n d e r n

h a u p t s ä c h

-l i c h i h r

I n h a l t .

D i e s g i l t

i n - g l e i c h e m

Maße a u c h f ü r

d i e D i a l e k t d i c h t u n g . D i e t r a d i t i o n e l l e

M u n d a r t d i c h t u n g

k e n n t

e i n e n K a n o n a n T h e m e n , d e r

i m m e r w i e d e r k e h r t .

Zu d i e s e m K a no n

2

Vorw ort,

Linï}

G. W. B a u r ,

H.-R. F 1 u с к , Warum im D i a l e k t ?

I n t e r v i e w s m it z e i t g e n ö s s i s c h e n A uto ren ,

Bern-München 1976,

(4)

z ä h l e n » N a t u r u n d L a n d s c h a f t , J a h r e s z e i t , F e s t l i c h k e i t , B r a u c h

-t u m ,

L e b e n s r e g e l n ,

L e b e n s w e i s h e i t e n , e i n e " L e b e n s p h i l o s o p h i e "

g a r , d i e s i c h

a u s r a u n t - u n d

z e i t g e b u n d e n e i n D a s e i n s p e i s t , d i e

S c h i l d e r u n g v o n M e n s c h e n t y p e n ,

v o n " O r i g i n a l e n “

m a n c h m a l , d i e

a l s P r o d u k t e

d e s g e s c h i l d e r t e n r ä u m l i c h e n

u n d z e i t l i c h e n

Da-s e i n Da-s k r ä f t i g g e z e i c h n e t Da-s i n d .

Zu d i e s e m K a n o n z a h l t a b e r a u c h

u n d g e r a d e

d i e S p r a c h e d e r M e n s c h e n ,

d i e M u n d a r t ,

U b e r

d i e

d i e A u t o r e n n i c h t

s e l t e n r e f l e k t i e r e n .

G e r a d e

d i e

t r a d i t i o

-n e l l e M u -n d a r t d i c h t u -n g

i s t im w i r k l i c h e n

S i n n e

H e i m a t

-d i c h t u n g .

I n i h r i s t

d e r B e z u g a u f

L a n d s c h a f t ,

D o r f

u n d K l e i n s t a d t h e r g e s t e l l t . A l l e s

i s t summa sum m arum

" H e l m a t

-l o b " ,

" H e i m a t p r e i s " ,

" L o b d e r H e i m a t s p r a c h e " G e h t man

g e

-n a u e r a u f d i e s e -n

I n h a l t s k a n o n e i n ,

s t e l l t man b a l d - f e s t , d a ß

s o l c h e r m a ß e n a n g e s t e l l t e

B e t r a c h t u n g e n t e n d e n z i e l l

l e h r h a f t e n

C h a r a k t e r i n s i c h t r a g e n .

D i e V e r m i t t l u n g v o n L e b e n s w e i s h e i t e n

b e i s p i e l s w e i s e

b e i n h a l t e t e i n e

R e i h e v o n V e r h a l t e n s m a ß s t ä b e n ,

w i e B e s c h e i d e n h e i t ,

S t i l l h a l t e n ,

S i c h d r e i n f U g e n ,

A r b e i t s a m

-k e i t , F l e i ß ,

T u g e n d h a f t i g k e i t , A c h t u n g

d e r

A u t o r i t ä t e n ,

um

n u r e i n i g e w e n i g e

z u n e n n e n .

D i e s e " l e h r h a f t e

D i c h t u n g " , d i e

d i e " m a ß v o l l e B e s c h r ä n k u n g " p r o p a g i e r t ,

d u r c h d i e " T . e b e n s f r e u -

d e " a l s F o l g e

" k l e i n e r

F r e u d e n

d e s

A l l t a g s “

h e r b e i g e f ü h r t

w i r d ,

l e g t i n g e w i s s e r

W e i s e a u c h e i n

B i l d vom

A u t o r o f f e n .

E s k e n n z e i c h n e t

i h n a l s

a f f i r m a t i v e n ,

a r c h a i s c h n a t u r v e r h a f

-t e -t e n M e n s c h e n , d e r

m e n s c h l i c h e H a n d l u n g s -

u n d

G e s t a l t u n g s

-m ö g l i c h k e i t e n n i c h t

a l l z u

h ç c h

e i n s c h ä t z t .

S e i n

K u l t u r p e s

-s i m i -s m u -s ä u ß e r t

s i c h i n e i n e m

Q u e n t c h e n

T e c h n i k f e i n d l i c h k e i t

u n d F o r t s c h r i t t s k r i t i k

g e p a a r t m i t

dem Lob d e s v o r i n d u s t r i e l

-l e n ,

l ä n d l i c h - a g r a r i s c h e n

G e s e l l s c h a f t s z u s t a n d e s u n d d e r H e r

-a u f b e s c h w ö r u n g

d e r k l e i n b ä u e r l i c h e n L e b e n s w e l t .

E s w e i s t

i h n

d a n n a u c h a l s G e g e n w e r t s -

u n d Z e i t f l ü c h t i g e n ,

a l s

E s k a p i s t e n

a u s , d e r s i c h

a u s P r o t e s t g e g e n

d i e V e r ä n d e r u n g o d e r g a r A u f

-l ö s u n g t r a d i t i o n e -l -l e r W e r t e

i n A n t w o r t e n

f l ü c h t e t ,

d i e

a u f

e i n e n a l s i d e a l

u n d h a r m o n i s c h v o r g e s t e l l t e n V e r g a n g e n h e i t s z u

-s t a n d

v e r w e i s e n u n d d i e

E n t w i c k l u n g e i n e r

i n d i e

V e r g a n g e n

-h e i t g e r i c -h t e t e n U t o p i e b e g r ü n d e n .

D i e F r a g e

n a c h d e r

W e r t u n g

v o n M u n d a r t d i c h t u n g -

- u n d w i r n ä h e r n u n s d a m i t d e r j ü n g e r e n , " m o d e r n e n

M u n d a r t d i c h

(5)

-t u n g " - w i r f -t

e i n e R e i h e

v o n P r o b l e m e n a u f .

M u n d a r t d i c h t u n g

i s t s p r a c h l i c h ,

ä s t h e t i s c h

u n d

a u ß e r ä s t h e t i s c h

z u b e w e r t e n ,

d e n n

e i n e G e s c h i c h t e

o d e r e i n

G e d i c h t

s t e l l t

j e w e i l s

e i n e

s p r a c h l i c h e ,

k ü n s t l e r i s c h e

u n d

s o z i o k u l t u r e l l e

Ä u ß e r u n g

i n

e i n e m d a r . D i e s p r a c h l i c h e W e r t u n g f r a g t n a c h

d e r E c h t h e i t d e s

D i a l e k t s u n d

b e i n h a l t e t K r i t e r i e n ,

d i e m i t d e r s c h o n

e r w ä h n

-t e n s a u b e r e n W i e d e r g a b e

Z u s a m m e n h ä n g e n ,

S i e f r a g t d a r ü b e r

h i n a u s n a c h d e r

S t i m m i g k e i t d e s D i a l e k t s .

D i e s e S t i m m i g k e i t g e h t

zum e i n e n vom W o r t s c h a t z a u s ,

d . h . d a

-v o n , o b d e r A u t o r

o h n e u n p a s s e n d e

Ü b e r t r a g u n g e n a u s d e r H o c h

-s p r a c h e a u -s g e k o m m e n i -s t , zum a n d e r e n

v o n d e r

l a u t l i c h e n

Ge-s c h l o Ge-s Ge-s e n h e i t

i m R e im ( b e i G e d i c h t e n ) , D i e ä s t h e t i s c h e W e r t u n g

s e t z t b e i

d e r T h e m e n g e m ä ß h e i t ’ a n ,

d . h . s i e f r a g t n a c h e n t h a l

-t e n e n S p r a c h s p i e l e n

o d e r n a c h d e r A n g e m e s s e n h e i t

d e r

V e r w e n

-d u n g h o c h -

u n d f a c h s p r a c h l i c h e r A u s d r ü c k e

z u r B e h a n d l u n g

d e s

N eu e n i m D i a l e k t ,

u n d s c h r e i t e t

ü b e r d i e F r a g e n n ac h d a r B i l d

-l i c h k e i t

( S y m b o l e , M e t a p h e r n ,

A l l e g o r i e n

d ü r f e n

n i c h t

d e r

H o c h s p r a c h e e n t n o m m e n s e i n ) u n d K l a n g f ü l l e ( F r a g e n n a c h

R h y t h

-m us u n d M u s i k a l i t ä t ,

d a r i n e n t h a l t e n e n S t e i g e r u n g s m o m e n t e n , d i e

S t i m m u n g e n a n z e i g e n ) , d i e

b e s o n d e r s im G e d i c h t

zum

T r a g e n

k o m m t ,

f o r t z u P r o b l e m e n d e r

O r i g i n a l i t ä t . H i e r kom mt e s d a r

-a u f -a n f e s t z u s t e l l e n ,

o b d e r A u t o r

d a s n o c h

n i c h t

G e ä u ß e r t e

ä u ß e r t

u n d s o m i t d e n Weg

w eg vom K o n v e n t i o n e l l e n

b e s c h r i t t e n

h a t . D i e a u ß e r ä s t h e t i s c h e W e r t u n g

f r a g t n a c h

e n t h a l t e n e r

Hu-m a n i t ä t ,

n a c h I d e o l o g i e k r i t i k ,

B e l e h r u n g u n d U n t e r h a l t u n g . D e r

H u m a n i t ä t s a s p e k t

b e i n h a l t e t , i n w e l c h e r

W e i s e

d e r A u t o r

m i t

dem A n d e r e n ,

dem F r e m d e n u m g e h t ,

d e r i d e o l o g i e k r i t i s c h e

A s

-p e k t

g e h t d e r F r a g e n a c h ,

i n w i e w e i t d e r A u t o r m i t s e i n e r D i c h

-t u n g zum

A u f b r e c h e n v o n H e r r s c h a f t s v e r h ä l t n i s s e n

u n t e r

Men-s c h e n b e i t r ä g t .

" H e i m a t " o d e r

" H e i m a t v e r b u n d e n h e i t "

i s t

i n

t r a d i t i o n e l l e r D i a l e k t d i c h t u n g I n h a l t ,

n i e m a l s a b e r

K r i t e r i u m

z u r B e u r t e i l u n g

d e r m o d e r n e n M u n d a r t d i c h t u n g .

D i e s s o l l t e z u

-n ä c h s t j e d e r v o r A ug e -n h a b e -n ,

d e r s i c h _ m i t

d e r N e u e n M u n d a r t

-d i c h t u n g b e s c h ä f t i g t .

(6)

I I . DIE DEUTSCHSPRACHIGE "NEUE MUNDARTLITERATUR" (AUPRIB)

D i e L i t e r a t u r g e s c h i c h t s s c h r e i b u n g d e r 6 0 e r J a h r e b e h a n d e l t e

M u n d a r t d i c h t u n g

n o c h a u f d e r

G r u n d l a g e e i n e r p o l i t i s c h e n , s t a m -

m e s m a a i g e n o d e r l a u t l i c h d i a l e k t o l o g i s c h e n

G l i e d e r u n g g a t t u n g s

-m ä ß i g n a c h

d e r V o r s t e l l u n g , s i e h a b e

j e n e " b e s o n d e r e ,

a b e r

k l e i n e W e l t , i n d e r d i e M u n d a r t e n

w i r k e n u n d l e b e n , e i n g e b e t t e t

i n d e n Z a u b e r k r e i s

d e s H e i m a t l i c h e n ,

i m g a n z e n

g e s e h e n a b g e

-3

s c h l o s s e n g e g e n f r e m d e E i n f l ü s s e "

z u r e p r ä s e n t i e r e n . D e m g e g e

n-ü b e r

i s t e s h e u t e g e b o t e n ,

s i e " [ . . . ] i n i h r e r G e s a m t t e n d e n z ,

A

a l s o n i c h t r e g i o n a l

u n d e x e m p l a r i s c h "

d a r z u s t e l l e n ,

w i e w o h l

s i c h D i a l e k t

n a c h w i e v o r i n

k l e i n r ä u m i g e n S o z i a l b e z ü g e n ä u ß

-e r t .

~

-A l s I n i t i a t o r d e r s o g .

" N e u e n M u n d a r t d i c h t u n g "

o d e r

"mo-d e r n m u n "mo-d a r t " g i l t "mo-d i e " W i e n e r G r u p p e " ,

e i n l o c k e r e r Zusam m

en-s c h l u ß

v o n L i t e r a t e n ,

d i e im D i a l e k t e i n e V i e l f a l t

v o n

G e

-s t a l t u n g -s m ö g l i c h k e i t e n e r k a n n t e ,

d i e v o r a l l e m a u f dem S p r a c h -

m a t e r i a l ,

d e r f o r m a l e n S e i t e d e s D i a l e k t s , g r ü n d e t e . Z u r

W i e

-n e r G r u p p e r e c h -n e t

man d i e S c h r i f t s t e l l e r

F r i e d r i c h

A c h l e i t

-n e r , H a -n s C a r l A r t m a -n -n ,

K o n r a d B a y e r ,

G e r h a r d Rühm u n d O s w a l d

W i e n e r .

I h r e A u s s t r a h l u n g

e r f a ß t

i n

d e n

6 0 e r

J a h r e n

d i e

S c h w e i z e r K u r t M a r t i

u n d E r n s t E g g i m a n n

u n d g r e i f t A n f a n g d e r

7 0 e r J a h r e

ą u f d i e j ü n g e r e G e n e r a t i o n d e s g e s a m t e n

d e u t s c h e n

S p r a c h r a u m s

( m i t A us na h m e d e r DDR) ü b e r .

E s

kom m t

z u

e i n e r

n e u e n " D i a l e k t b e w e g u n g " , . d i e w e s e n t l i c h e I m p u l s e

d u r c h

p o l i

-t i s c h - s o z i a l e S -t i m u l i a u s d e r

a n w a c h s e n d e n P r o t e s t b e w e g u n g g e

-g e n K e r n k r a f t w e r k e

im b e s o n d e r e n ,

U i u w e l t z e r s t ö r u n g im

a l l g e

-m e i n e n

u n d z u n e h m e n d

a l s p o l i t i s c h e V e r k r u s t u n g

e m p f u n d e n e

g e s e l l s c h a f t s p o l i t i s c h e E n t w i c k l u n g e n e m p f ä n g t .

B e t r a c h t e n w i r z u n ä c h s t d i e

L y r i k .

Z ü n d e n d w a r e n d e r

B a n d " m e d a n a s c h w o a z z n d i n t n "

( A r t m a n n 1 9 5 8 )

u n d d i e

A n t h o

-So B. M a r t i n

i n: W.

S

t a r a n i l e r e ,

"Deutsche P h i l o l o

-g i e i m A u f r i a " ,

2. A u f l j , B e r l i n 1960, S. 259-311.

Z i t . nach:

H.-R.

Г 1

u с к .

Neuere de u t sc h e M undartdichtung.

Formen, Programu»

und

Per-s p e k t i v e n ,

[ l n : ]

D i a l e k t o l o g i e .

Ein Handbuch s u r

deut sche n und

a l l g e

-meinen D i a l e k t f o r s c h u n g , h r s g . von W. B e s с h ,

U. К n o o p , ‘

W.

P u t s с h к a ,

H.-E. W i e g a n d ,

B er li n- Ne v York 1983, S. 1651.

(7)

l o g i e " ho sn r o s n baa"

(A r tm a n n /A ch le itn e r/R ü h m 1 9 5 9 ) . D ie T ex

-t e d e r W iener z e ic h n e n s i c h

in s g e s a m t d u rch

ih r e fo r m a le

Kom-p o n e n t e a u s ,

d i e t e i l w e i s e Ы в zu r Dominanz d e r fo rm g e g e n ü b e r

dem I n h a l t r e i c h t .

Dazu 2 B e i s p i e l e A c h le i t n e r s :

ko in

h o in

ko in

h o i n

koi n

hoi n

koin

hoin

koin

h oi n

koin

hoin

k oi n .

ho in

k oi n

h o in

koi n

hoin

( F r i e d r i c h A c h l e i t n e r : "k o i n h o i n " , i n :

"hosn rosn b a a " , S. 27)

A c h l e i t n e r kom mt i n d i e s e m

k o n s t e l l a t i o n s a r t i g e n v i s u e l l e n

G e d i c h t m i t z w e i

W ö r t e r n a u s , d e r e n G l e i c h k l a n g ,

r h y t h m i s c h e ,

m u s i k a l i s c h e Q u a l i t ä t

e r a u s k o s t e t .

M o t i v d e s G e d i c h t s i s t d a s

K o h l e n - H o l e n

i n s e i n e r l n d e r R e g e l m ü h s a m e n ,

b e s c h w e r l i c h e n

u n d e r s c h r e c k e n d e n

G l e i c h f ö r m i g k e i t .

D en s i c h

s t e t s

w i e d e r

-h o l e n d e n V o r g a n g

v e r s i n n b i l d l i c h t n i c h t

n u r

d e r

G l e i c h k l a n g

d e r W ö r t e r , s o n d e r n

a u c h d i e f o r m a l e

G e s t a l t u n g

d e s

T e x t e s .

J e d e Z e i l e s t e h t

f ü r e i n e n A b e n d ,

e i n e n M o r g e n ,

e i n e

Woche

u s f . o d e r - f a l l s n i c h t

z e i t l i c h - r ä u m l i c h , f ü r e i n e n S c h r i t t ,

e i n e T r e p p e n s t u f e ,

e i n S t o c k w e r k . D i e

a l l e i n s t e h e n d e S c h l u ß

-z e i l e d e u t e t

d a s E n d e a n :

d i e A r b e i t i s t g e t a n ,

o d e r d e r E r

-s c h ö p f t e k a n n

n i c h t m e h r u n d

s e t z t s i c h a u f

d i e

S t u f e .

D i e

M o n o t o n i e , d a s e w i g G l e i c h e

h a t e i n E n d e ,

O bw o hl d a s T h em a " S p r a c h e "

h i e r i m V o r d e r g r u n d s t e h t , d a r f

d a s M o t i v ,

d a s a u f e i n T hem a v e r w e i s t , n i c h t

a u ß e r

A c h t

g e

-l a s s e n w e r d e n .

E s g e h t um A r b e i t ,

um d i e Q u a l e n

d e s A l l t a g s ,

uni d i e E i n t ö n i g k e i t

d e s L e b e n s , d e n K am pf

um d i e E x i s t e n z . S o

f o r m a l i s t i s c h d e r l e i S p r a c h s p i e l e

u n d e x p e r i m e n t e v o r d e r g r ü n

-d i g a n m u t e n , o f t v e r b i r g t s i c h

e i n e e r n s t h a f t e ,

k o n k r e t e P r o

-b l e m a t i k d a h i n t e r .

(8)

A uch i n " g e f i a r ö "

z e i g t s i c h z u e r s t

S p r a c h d e m o n s t r a t i o n ,

S p r a c h s p i e l .

D a n e b e n i s t a b e r . g l e i c h w o h l d e r

B e i t r a g a c h l e i t

-n e r s z u r K r i t i k

d e r a u t o r i t ä r e n E r z i e h u n g e v i d e n t »

ge

f i a r ö

ee

ge

f i arö

ge

dua schii biddn

ge

ge

f i a r d

ge

due sehn biddn

ge sc h ä f i a r ö

ge schä f i a r ö

ge sc hä f i a r ö

oda i s da a wadschn li aw a

( F r i e d r i c h A c h l e i t n e r : "ge f i a r ö ^ i n : "hosn rosn b a a “ S. 30)

E r z i e h u n g s s p r a c h e , o d e r b e s s e r :

F l o s k e l n e i n e r E r z i e h u n g s -

s p r a c n e g e r i e r e n

s i c h a l s B i t t s p r a c h e

u n d w e r d e n a l s B e f e h l s

-s p r a c h e e n t l a r v t . A l -s d i e

A u f f o r d e r u n g , n a c h v o r n e (zum A l t a r )

z u g e h e n u n d , “ s c h ö n z u b i t t e n "

k e i n G e h ö r

f i n d e t ,

a l s

i hm

n i c h t F o l g e g e l e i s t e t w i r d ,

g i b t d a s l y r i s c h e

I c h s e i n w a h r e s

W e se n z u e r k e n n e n :

" B i s t . D u n i c h t w i l l i g ,

s o b r a u c h

i c h

Ge-w a l t ! "

D i e H u m a n i t ä t w i r d

a l s S c h e i n h u m a n i t ä t ,

d i e L i b e r a l i

-t ä -t a l s S c h e i n l i b e r a l i -t ä -t e n -t l a r v -t .

D i e s e s f r ü h e B e i s p i e l " d o

-k u m e n t a r i s c h e r D i a l e -k t l y r i -k "

i n F o r m d e s S p r a c h s p i e l s

b l e i b t

b e i d e r D e m o n s t r a t i o n

n i c h t s t e h e n ; e s l e i s t e t V e r h a l t e n s B e

-w u ß t s e i n s - u n d I d e o l o g i e k r i t i k .

S o w e i t d i e B e i s p i e l e .

A l l g e

-m e i n l ä ß t s i c h f e s t s t e l l e n .

D a s f o r m a l e A r r a n g e m e n t

d e s V o r g e f u n d e n e n

S p r a c h m a t e r i a l s

s o l l im S i n n e

d e r k o n k r e t e n P o e s i e - e t w a

e i n e s E u g e n G o m r i n -

g e r - d i e h i e r P a t e s t a n d ,

d e n G e b r a u c h v o n P h a n t a s i e

u n d I n

-t e l l e k -t b e i m R e z i p i e n -t e n p r o v o z i e r e n .

I n s b e s o n d e r e Rühms " l a u t

(9)

-g e d i c h t e im w i e n e r d l a l e k t i d i o m

" 5

s u g g e r i e r e n

im

b l o ß e n

An-s p i e l e n d e r An-s p r a c h l i c h e n V a l e u r An-s , d e An-s L a u t k l a n g An-s d e r

W o r t - u n d

S i l b e n k o m b i n a t i o n

n o c h I n h a l t e

u n d t h e m a t i s i e r e n s o d i e S p r a

-c h e s e l b s t a l s D e n k g e g e n s t a n d u n d D e n k s p i e l ,

I n d e r S c h w e i z n u t z t e n

i n s b e s o n d e r e K u r t M a r t i

u n d

E r n s t

E g g i m a n n

d a s S p a n n u n g s v e r h ä l t n i s H o c h s p r a c h e :

D i a l e k t a l s

Mög-l i c h k e i t d e r Mög-l i t e r a r i s c h e n

E r n e u e r u n g ,

S i e ä u ß e r t e s i c h

f o r

-m a l i-m K o n t r a s t

d e r

S c h r e i b w e i s e :

t e i l s r a d i k a l

p h o n e t i s c h ,

t e i l s h o c h s p r a c h l i c h - n o r m g e r e c h t ,

t e i l s K l e i n s c h r e i b u n g .

E i n

b e s o n d e r e s M e r k m a l

d e r S c h w e i z e r b e s t e h t

i n d e r Hinwendung z u r

g e s p r o c h e n e n S p r a c h e .

I n s b e s o n d e r e E g g i m a n n s l y r i s c h e s A l l t a g s -

- S t e n o g r a m m

e n t l a r v t d u r c h

V e r w e n d u n g v o n W i e d e r h o l u n g e n

u nd

K ü r z e l t y p i s c h e D e n k g e w o h n h a i t e n

u n d V e r h a l t e n s m u s t e r und s e t z t

s i e s o m i t d e r K r i t i k a u s .

M a r t i f i n d e t s e i n e v ö l l i g e i g e n e A r t

i n d e n

A b s e t z b e m ü h u n g e n v o n d e n

W i e n e r n d o r t ,

wo

e r

s o w o h l

a u f S p r a c h , S p i e l e r e i , a l s

a u c h a u f j e d e n

d i r e k t e n

G e f ü h l s a u s

-d r u c k v e r z i c h t e t

u n d d i e S p r ö d i g k e i t

d e r M u n d a r t

s o w i e

d i e

B r u c h s t ü c k h a f t i g k e i t

u m g a n g s s p r a c h l i c h e r

K o m m u n i k a t i o n

a l s

p o e t i s c h e M i t t e l a u s n u t z t .

A l s B e i s p i e l s e i d i e K l a g e

a u f d e n

T od Marii M a t t e r s ,

d e s ö o g r ü n d e r s

d e s " B e r n e r

C h a n s o n s "

u n d

s o m i t E r n e u e r e r s

d e s M u n d a r t l i e d e s ,

a n g e f ü h r t :

hü 1

1

am morge d m aldig

g e s c h t o r am aabe syg i d r mani

d r «a n i m a t t e r sy gi t b d l e c h

. . .

Ь

usgrrichne t lir .

M i t d u r H i n w e n d u n g

z u r g e s p r o c h e n e n S p r a c h e

i s t a u c h

d e r

A n s c h l u ß d e r w e s t d e u t s c h e n D i a l e k t l y r i k

a n d i e s c h w e i z e r i s c h e n

u n d ö s t e r r e i c h i s c h e n

V o r b i l d e r E n d e

d e r 6 0 e r J a h r e

m a r k i e r t .

R i c h t u n g s w e i s e n d w a r e n

d i e B ä n d e

" D i n n e u n d D u s s e " ( 1 9 6 7 ) v o n

B r u n o E p p l e ,

" F e u e r d e Maa b r e n n t " ( 1 9 6 8 )

v o n K u r t S i g e l

u n d

" g l o i p e i n n e r d ö r " ( 1 9 7 1 ) v o n S i e g f r i e d K e s s e m e y e r .

5 I n :

"hosn rosn baa", S. 133 f f .

6 Z i t , na c h :

F. H o f f m a n n ,

J. B e r l i n p e r ,

Die

neue

d e u t sc h e M un dart dic htun g.

Tendenzen und Autoren d a r g e s t e l l t

aoi B e i s p i e l e

d e r L y r i k , Hildesbeim-New York 1978,

S, 248,

(10)

Zu B e g in n

d e r 7 0 e r J a h r e

s e t z t m it

ih r e n e i g e n t l i c h e r e t

b e g in n e n d e n Boom g l e i c h z e i t i g

ę i n e n e u e R ic h tu n g

d e r D i a l e k t

-l i t e r a t u r e i n .

S i e r e s u l t i e r t

zum T e i l au s d e r S p r a c h b a r r ie r

-e n d i s k u s s i o n und

g e h t von Formen

a l l t ä g l i c h e n S p r e c h e n s

a u s ,

d i e

s p r a c h k r i t i s c h

d o k u m e n tie r t und

t h e m a t i s i e r t

w erde n j n i t

dem

Z i e l

e i n e r V er än d eru n g

d e r ge w oh nte n S e h -

u n d

U r t e i l s w e i

-s e n , e i n e r D a r -s t e l l u n g

v o n V e r h a l t e n s k l i s c h e e s

u n d K r i t i k

an

ü b e r k o m m e n e n ,

s t a r r e n u n d

o f t a u t o r i t ä r e n D e n k m u s t e r n . H i n t e r

d e n R e d e n s a r t e n ,

F l o s k e l n u n d a n d e r e n

s p r a c h l i c h e n

S t e r e o t y

-p e n

v e r b e r g e n

s i c h

s c h i c h t e n s p e z i f i s c h e

D e n k w e i s e n

s o w i e

S p r a c h -

u n d H a n d l u n g s m u s t e r .

S i e s o l l e n b e w u ß t

g e m a c h t

u n d

d e r B e u r t e i l u n g a u s g e s e t z t w e r d e n ,

um b e i d e n B e t r o f f e n e n V e r

-ä n d e r u n g e n

z u b e w i r k e n .

M i t d e r A b l e h n u n g d e r

( h o c h s p r a c h l i

-c h e n ) N orm e n

u n d d a m i t i n d e r H o f f n u n g ,

i n d e r M u n d a r t

e i n e n

g e e i g n e t e n Z u g a n g

zum V o l k g e f u n d e n z u h a b e n ,

e n t s t a n d

n e b e n

u n d m i t d e r

“ d o k u m e n t a r i s c h e n " e i n e e n g a g i e r t p o l i t i s c h e , a g i

-t a -t o r i s c h e

un d

v o r r a n g i g

g e s e l l s c h a f t s k r i t i s c h e

M u n d a r t l y -

r i k .

I h r e E n t s t e h u n g

i s t e n g v e r b u n d e n

m i t dem

a u f k o m m e n d e n

R e g i o n a l i s m u s ,

m i t d e r H i n w e n d u n g

z u r P r o v i n z ,

i n s b e s o n d e r e

a b e r

m i t F r a g e n d e s

U m w e l t s c h u t z e s .

D i a l e k t e e r l a n g t e n d a b e i

n e u e F u n k t i o n e n

a l s M i t t e l r e g i o n a l e r

S e l b s t u n d R ü c k b e s i n n

-u n g , s o w i e

d e r S e l b s t f i n d u n g .

G l e i c h z e i t i g w u r d e n

s i e

z u r

S p r a c h e d e s P r o t e s t e s

g e g e n ü b e r

e i n e r s t a n d a r d s p r a c h l i c h / h o c h

-s p r a c h l i c h

a g i e r e n d e n B ü r o k r a t i e u n d

d a m i t a u c h

ä u ß e r e s Z e i

-c h e n p o l i t i s -c h e r

u n d r e g i o n a l e r S o l i d a r i t ä t . L y r i k im

D i a l e k t

g e r ä t z u r P o l i t l i t e r a t u r :

s i e a p p e l l i e r t , a g i t i e r t

u n d p r o v o

-z i e r t ;

s i e w i l l g e s e l l s c h a f t l i c h e

W i d e r s p r ü c h e

a u f z e i g e n u n d

D e n k a n s t ö B e v e r m i t t e l n ,

s i e w i l l z u r

s o l i d a r i s c h e n A k t i o n , z u r

G r u p p e n t a t ,

zum g e m e i n s a m e n H a n d e l n

a l l e r B e t r o f f e n e n z usam m

-e n f ü h r -e n

u n d s o m i t I n d i v i d u e n

z u r G r u p p e v e r s c h w e i ß e n .

" H e i

-m a t “

u n d " P r o v i n z “ - b i s l a n g m i t I d y l l e , R ü c k w ä r t s g e w a n d t h e i t ,

E n g s t i r n i g k e i t

u nd E i n f a l t g l e i c h g e s e t z t - e r h a l t e n

n e u e

I n

-h a l t e u n d g e w i n n e n

w i e d e r a n

B e d e u t u n g :

R e d u k t i o n v o n " W e l t “

a u f d i e e r f a h r -

u n d e r l e b b a r e u n m i t t e l b a r e

U m g eb u n g , d a s v e r

-t r a u -t e ,

k l e i n r ä u m i g e D a s e i n ,

d e s s e n d r o h e n d e r

Z e r s t ö r u n g man

s i c h e n t g e g e n s t e l l t .

D i e D i a l e k t l i t e r a t u r

e r h ä l t

e i n e n

" G e

-b r a u c h s w e r t " ,

d e n a k t u e l l - p o l i t i s c h e n B e z u g . I h r e T h e m a t i k i s t

d i e “ W i e d e r e n t d e c k u n g

d e r u n m i t t e l b a r e n U m g e b u n g " ,

" Ö k o l o g i e

(11)

und U m w eltech u tz"

und " S o z i a l k r i t i k , d i e an k o n k r e t e n

P r o j e k

-t e n a n k n U p f-t" 7 .

i

0 1 « Z a h l d e r i n v o l v i e r t e n

A u to r en i s t kaum n o ch ü b e r s c h a u

-g

b a r . D em zu fo lg e h e r r s c h t

an T e x t e n

k e in M an g el, S t e l l v e r t r e t

-end f ü r d i e

V i e l z a h l z e i t g e n ö s s i s c h e r

D i a l e k t l y r i k e r

s o l l e n

h i e r z w ei d e r b e k a n n t e s t e n

e x e m p la r is c h v o r g e s t e l l t w er d e n . D ie

A usw ahl i s t zu g eg eb en erm a ß en s u b j e k t i v .

D e r l n M ü nc he n - l e b e n d e

H e r b e r t K a p f e r r e d u z i e r t

d i e F u n k

-t i o n s e i n e r M u n d a r -t g e d i c h -t e a u f

i h r e n a g i t a t o r i s c h e n C h a r a k t e r .

D i e W i r k u n g

s e i n e r G e d i c h t e l i e g t

l n d e r P r ä z i s i o n

d e r D

oku-m e n t a t i o n , deoku-m s i c h e r e n

Z u g r i f f d e r S p r a c h e

u n d e i n e r T e c h n i k

d e r A u s s p a r u n g ,

d i e z w a r d a s

W i c h t i g s t e u n g e s a g t , a b e r g e r a d e

d e s h a l b um so

v e r n e h m l i c h e r im Raum

s t e h e n l a ß t .

S e i n e m B ä n d

-c h e n " u n t a o b a s a u " ( F e l d a f i n g 1 9 7 3 )

i s t e n t n o m m e n !

as le zde

i ge i ne hoi *

4 sc h l og an bamm,

konnad z f r i n s ä i , s c h a f f ,

f i a r a n hundnda tnachcs.

i ge i n s siigweak

& hau boikn zua,

konnsd z f r i n s ä i , s c h a f f ,

f i a r a n liundada maches.

V g l . :

F 1 u с k ,

Neuere d e u t s c h e . . . ,

S. 1654 f .

8

Es s e i e n d i e b e k a n n te st e n A n tholog ie n c hro n o l o g i sc h

v e r z e i c h n e t ,

d i e e i n e n r e p r ä s e n t a t i v e n Ü b e rb li c k b i e t e n :

- Das i s keen Antwoort.

Texte j u n g e r Autoren

i n n i e d e r d e u t s c h e r Mundart,

h r s g . von W. L i n d ,

Neumünster 1970;

- mach k e i n i s c hprü c h.

S chw eizer M un d a r t l y ri k des 20, J a h r h u n d e r t s , h r s g .

von

D. F r i n g e l i ,

Z ü r i c h , Münchea 1972;

- Lebendiges Wort.

Ö s t e r r e i c h i s c h e Mundart dich t e r aus

a l l e n

Bundesländ-e r n . . . , h r s g . von

J , H a u e r ,

Wels 1976;

- B i e r a ond Z e l t a .

Schwäbische M un da rt ge di c ht e

aus

zwei

J a h r h u n d e r t e n ,

h r s g . von A. L a y e r , WeiBenhom 1977;

- N ach r i cli t e a aus

dem Alem annischen.

Neue M undartdi chtung aus Baden, dem

E i s a s s ,

d e r Schweiz und V o r a r l b e r g ,

h r s g . von A. F i n с k ,

R. M a-

t z e n ,

H il d e sh e i m , New York 1979;

- R e in is c he Mundart,

A ntholog ie 1979,

h r s g . vom L a ndsc h a ft sve rb a n d

Rhein-land i n Zusammenarbeit m it d e r Gruppe

R h e i n i s c h e r M u n d a r t s c h r i f t s t e l l

-e r ,

Köln 19 79;

- Weil m ir a a wer s e n .

F rä n k i sc h e M u nd ar td i ch t un g, h r s g . vom F ra nkenbund,

Würzburg 1980.

(12)

i (je aufs f ä i d

& sc h lo gn boikn in bodn,

konnsd z f r i n s i i i , s c h ä f f ,

f i a r a n hundada raachea.

i ge nomoi zruck

& k a f f an s c h d r ig g fon d i a ,

konnsd z f r i n » ä i , s c h a f f ,

mid am hundada maohc s.

i ge auf d i zu a

& bag? dl am grong,

konnsd z f r i n a S i , sch'dff

veiles f i a r a n demanda bl eim U a s s d .

D e r E l s ä s s e r J e a n - P a u l S o r g

w ä h l t e i n

s e i n e m

i r o n i s c h e n

G e d i c h t " S t i l l e b e n "

a l s Them a d i e s c h e i n b a r e

I d y l l e d e r f r ü h

-s t ü c k e n d e n ,

f r i e d l i e b e n d e n N o r m a l f a m i l i e ,

d i e d i e m ö g l i c h e B e

-d r o h u n g i h r e s D a s e i n s

d u r c h d e n B a u

e i n e s A t o m k r a f t w e r k e s

int

e l s a s s i s c h e n F e s s e n h e i m

l e d i g l i c h l e s e n d

r e g i s t r i e r t u n d o h n e

R e a k t i o n b l e i b t ,

i n P a s s i v i t ä t v e r h a r r t . E r w i l l

A n s t o ß g e b e n

n a c h z u d e n k e n ,

d i e P a s s i v i t ä t , d a s

s p i e ß b ü r g e r l i c h e

S i c h - H e r -

a u s h a l t e n

z u ü b e r w i n d e n u n d z u r g e m e i n s a m e n A k t i o n d e r

G e g n e r

z u

f i n d e n ;

S t i l l e b e n

Mer han garn Blüania

’S sen u f d r Deschdecka

Uf dr Melchpfamia

En d e r Vasa

Mer han grad z 'm org agussa

Mer se n f r e d l i c h a L i t

En d r Z it ung ias*rar vu F assanha

( N a c h r i c h t e n aus dem Alem annischen,

я.

Anm. 8, S. 76)

N e b e n dem D i a l e k t g e d i c h t

h a t i n d e n 7 0 e r n a u c h d a s D i a l è k t -

-Ł i e d

e i n e k r ä f t i g e E n t w i c k l u n g

ge n om m en , w a s

«ins d e r z e i t

f e h l t , i s t e i n e G e s c h i c h t e

d e s D i a l e k t l i e d e s .

D i e s $ i s t

um so

(13)

e r s t a u n l i c h e r , a l s d e r P r o t e s t s o n g

l n v i e l e n

D i a l e k t g e b i e t e n

d i e M u n d a r t b e w e g u n g e n t s c h e i d e n d

v e r s t ä r k t o d e r

p o p u l a r i s i e r t

h a t ,

e t w a im R ahm en d e r

Ö k o l o g i e b e w e g u n g . Zu e r i n n e r n

i s t a n

d i e A n f ä n g e :

" I n i t i a l z ü n d u n g "

d ü r f t e n d i e P r o t e s t e

g e g e n d i e

o b e r r h e i n i s c h e n K e r n k r a f t w e r k e

W hyl u n d

F e s s e n h e i m

g e w e s e n

s e i n .

E i n e e i n l ä ß l i c h e D i s k o g r a p h i e ,

d i e e b e n f a l l s

f e h l t ,

v e r

-l a n g t e , w i e d e r

i m - b a y r i s c h - ö s t e r r e i c h i s c h e n

Raum z u b e g i n n e n .

N e b e n V e r t o n u n g e n

v o n G e d i c h t e n A r t m a n n s

o d e r O s w a l d

A n d r a e s

s t e h e n u n z ä h l i g e E i g e n k o m p o s i t i o n e n

v o n s o g .

" M u n d a r t l i e d e r -

m a c h e r n " .

I h r e T e x t e w e r d e n

l e i d e r s e l t e n

e d i e r t ,

g e l e g e n t

-l i c h f i n d e n

s i e s i c h a u f

S c h a l l p l a t t e n h ü l l e n

o d e r a l s

T e x t

-b e i l a g e n , s o e t w a d e r

T e x t d e s " B a y e r n - R o c k " d e r G r u p p e

" S p a -

r i f a n k a l " .

D as n e u e " S c h w e i z e r M u n d a r t l i e d "

s e t z t

m i t

dem

s c h o n e r w ä h n t e n M a n i M a t t e r e i n ,

d e r m i t F .

W i dm e r

u n d

J ,

S t i c k e l b e r g e r 19 6 6

d i e G r u p p e " B e r n e r T r o u b a d o u r s "

g r ü n d e t e ,

d e r s i c h

w e i t e r e L i e d e r m a c h e r a n s c h l o s s e n .

U r s p r ü n g l i c h m u s i

-k a l i s c h v o n G. B r a s s e n s b e e i n f l u ß t ,

e n t w i c k e l t e s i c h d a s " B e r

-n e r C h a -n s o -n " w e i t e r ,

i n d e m d i e G r u p p e

s c h w e d i s c h e V o l k s w e i s e n

a u f g r i f f ,

E l e m e n t e d e s J a z z

ü b e r n a h m u n d

B l u e s - ,

P o p -

u n d

F o l k s o n g - E l e m e n t e

a l s V e r s a t z s t ü c k e

v e r a r b e i t e t e .

M i t t e d e r 7 0 e r J a h r e

w i r d d a s S c h w e i z e r D i a l e k t l i e d

d u r c h

d e n B a s e l d e u t s c h s c h r e i b e n d e n

E r n s t B o r n zum a u s g e s p r o c h e n p o

-l i t i s c h e n L i e d

w e i t e r e o t w i c k e l t . H i e r a n a n k n ü p f e n d s e t z e n i n s

-b e s o n d e r e im E l s a ß

R. S i f f e r ,

F . B r u m b t

u n d R. E g l e s a l s T e x

-t e r ,

A r r a n g e u r e u n d I n t e r p r e t e n

z u sa m m en m i t d e r G r u p p e

" G é

-r a n i u m " d i e E -r n e u e -r u n g

u n d A u f w e r t u n g

d e s V o l k s l i e d e s u n d d e s

D i a l e k t s i n G a n g .

S i e v e r s u c h t e n ,

u n t e r m i ß t r a u i s c h e r

B e ä u g -

u n g d e r f r z .

Z e n t r a l r e g i e r u n g

e i n n e u e s e l s ä s s i s c h e s

V o l k s

-b e w u ß t s e i n z u e n t w i c k e l n

u n d i h r e L a n d s l e u t e

f ü r

F r a g e n

u n d

P r o b l e m e i h r e r g e i s t i g e n

u n d m a t e r i e l l e n E x i s t e n z z u

s e n s i b i

-l i s i e r e n .

D a z u g r i f f e n s i e

a u c h a u f a l t e V o l k s l i e d e r , d i e g e

-s e l l -s c h a f t -s p o l i t i -s c h

u m g e d i c h t e t w u r d e n ,

z u r ü c k u n d f ö r d e r t e n

d a m i t d i e W i e d e r b e l e b u n g

t r a d i t i o n e l l e r M u n d a r t l i e d e r , d i e e n t

-w e d e r g e s a m m e l t

o d e r a u s A r c h i v e n ,

e t w a dem F r e i b u r g e r " D e u t

-s c h e n V o l k -s l i e d a r c h i v " ,

h e r v o r g e h o l t

u n d n e u b e a r b e i t e t

w u r

-d e n .

E s i s t i n d i e s e m Z u sa m m e n h a n g

k a u m v e r w u n d e r l i c h ,

d a ß

s i c h im Z u g e

d i e s e r " L i e d r e n a i s s a n c e "

a u c h

e i n e

E n t w i c k l u n g

(14)

h i n z u r K o n u n c r z i a l i s i e r u n g

u n d P r o f e s s i o n a l i e i e r u n g d e r " L i e d

-p r o d u k t i o n "

e i n s t e l l t e . A l s B e i s p i e l e

f ü r L i e d e r m a c h e r / I n t e r

-p r e t e n

u n d G r u p p e n , d e r e n P r o d u k t e

B e s t s e l l e r u m s ä t z e

e r z i e l

-t e n , s e i e n g e n a n n -t :

d i e W i e n e r G e o r g D a n z e r u n d M a r i a n n e M e n d t ,

d i e V e r t r e t e r

d e s N i e d e r d e u t s c h - P l a t t ,

K n u t K i e s e w e t t e r

u n d

H a n n e s W a d e r , s o w i e ' d i e

b a y r i s c h e G r u p p e

" S p i d e r M u r p h y G a ng" ,

d i e h e s s i s c h e G r u p p e

" R o d g a u M o n o t o n e s " u n d d i e b e i d e n

K ö l n e r

G r u p p e n "ЫАР" u n d " B l ä c k F ö ö s " .

D i e a n s p r u c h s v o l l e n

d r a m a t i s c h e n

W e r k e ,

d i e

D i a l e k t a l s A u s d r u c k

p o l i t i s c h e n B e w u ß t s e i n s

n u t z e n u n d i h r e r

9

I n t e n t i o n

n a c h i m " s o z i a l e n A b b i l d u n g s - u n d E r k e n n u n g s d i e n s t "

s t e h e n ,

s t e h e n t r a d i t i o n e l l e n ,

m e i s t h e i t e r e n

u n d

o f t

a n

-s p r u c h -s l o -s e n V o l k -s -s t u c k e n ,

S c h w ä n k e n u n d L u s t s p i e l e n

d e r

i n

n i c h t l i t e r a r i s c h e n B e r u f e n t ä t i g e n A u t o r e n , d i e v o n L a i e n b ü h n e n

a u f g e f ü h r t

w e r d e n ,

g e g e n ü b e r .

D i e

b e k a n n t e r e n

N a c h k r i e g s -

a u t o r e n ,

w i e e t w a S p e r r

( " J a g d s z e n e n a u s N i e d e r b a y e r n ” ) , B a u

-e r ( " E d -e g g -e r - F a m i l i -e " ) ,

F a ß b i n d e r ( " K a t z e l m a c h e r " ) ,

T u r r i n i

( " R o z z n j a g d " ) ,

Som m er

( " A u n h a m l i c h s c h t o r k a O b g a n g " ) u n d v o r

a l l e m K r o e t z ( " H a r t n ä c k i g " ,

" M ä n n e r s a c h e " ,

" O b e r ö s t e r r e i c h " )

s t e h e n m e h r

o d e r w e n i g e r

i n e i n e r u n g e b r o c h e n e n

T r a d i t i o n s

-l i n i e ,

d i e ü b e r M. L . F l e i s s e r ,

G r a f , H o r v a t h u , Thoma

b i s

zum n a t u r a l i s t i s c h e n D ram a

e i n e s

G e r h a r d

H a u p t m a n n

z u r ü c k -

r a i c h t .

I n

i h r e n W e r k e n kommen

dem D i a l e k t u n t e r s c h i e d l i c h e

F u n k t i o n e n z u .

S o w i l l S p e r r

m i t dem M i t t e l

d e s D i a l e k t s d i e

R e a l i t ä t

d e r H a n d l u n g e n

u n d t d e r i n i h r e n a g i e r e n d e n

P e r s o n e n

m ö g l i c h s t g e n a u

u n d i n t e n s i v e r f a s s e n .

E b e n s o w i e B a u e r s u c h t

e r m i t t e l s d e s D i a l e k t s

n a c h M ö g l i c h k e i t e n ,

s i c h d e r

v o n d e r

A u ß e n w e l t

b e d r o h t e n I d e n t i t ä t v o n P e r s o n ,

Raum

u n d

E x i s t e n z

z u v e r s i c h e r n .

K r o e t z e n s A n l i e g e n

i s t d i e D a r s t e l l u n g d e r B e

-z i e h u n g e n -z w i s c h e n

D i a l e k t g e b r a u c h , R o l l e n f l e x i b i l i t ä t u n d S o

-z i a l s t a t u s ,

e i n e s A n l i e g e n s a l s o ,

d a s

d i e

D i a l e k t l i t e r a t u r

s e i t d e r b e r e i t s

e r w ä h n t e n

l i n g u i s t i s c h e n

S p r a c h b a r r i e r e n -

- D i s k u s s i o n b e g l e i t e t h a t . M i t H i l f e d e r M a r k i e r u n q v o n S p r a c h -

u n d H a n d l u n g s b a r r i e r e n ,

d . h . m i t d e r G e s t a l t u n g d e r s z e n i s c h e n

D i a l o g e d u r c h R e d e n s a r t e n ,

F l o s k e l n u n d

S t e r e o t y p e ,

v e r w e i s t

(15)

K r o e t z v o r d r i n g l i c h a u f

d i e S p r a c h u n f ä h i g k e i t u n d

- l o s i g k e l t

j e n e r G r u p p e n ,

d e r e n e i n z i g e A u s d r u c k s f o r m e b e n d i e s e S p r a c h e ,

i h r D i a l e k t , i s t .

S e i n e A b s i c h t i s t d a s

E r k l ä r e n u n d E r k e n n e n

g e s e l l s c h a f t l i c h e r S t r u k t u r e n

m i t t e l s V o r f ü h r u n g d e r m e n s c h l i

-c h e n E n g e

u n d N i e d e r g e h a l t e n h e i t i n i h r e r

g e s e l l s c h a f t l i c h e n

V e r k e t t u n g u n d

B e d i n g t h e i t .

S o f e r n s e i n e S t U c k e u n d e s w a r

-e n s -e i n -e b -e d -e u t -e n d s t -e n - a l s F -e r n s -e h b -e a r b -e i t u n g -e n

o d e r

S p i e l -

f i l r a f a s s u n g e n

e i n e m b r e i t e r e n ,

d . h . n i c h t o r t s - o d e r

r e g i o n -

a l g e b u n d e n e n P u b l i k u m

z u g ä n g l i c h w u r d e n ,

s o e r s c h i e n

D i a l e k t

d a r i n i n s t i l i s i e r t e r ,

i d i o m a t i s c h g e r e i n i g t e r F o r m ,

um

e b e n

- d u r c h A n n ä h e r u n g

a n d i e U m g a n g s s p r a c h e - ü b e r r e g i o n a l

v e r

-s t ä n d l i c h e r z u -s e i n .

D as G e n r e

H ö r s p i e l

i s t - a n a l o g dem M u n d a r t d r a m a

- r e g i o n a l u n t e r s c h i e d l i c h

s t a r k v e r b r e i t e t ,

o b w o h l e s

A u t o

-r e n g i b t ,

d e r e n H ö r s p i e l p r o d u k t i o n

w e i t

ü b e r

i h r

s o n s t i g e s

l i t e r a r i s c h e s S c h a f f e n

h i n a u s g e h t .

E i n z e l n e R u n d f u n k a n s t a l t e n

f ö r d e r n d u r c h W e t t b e w e r b e

d i e S c h a f f u n g s e n d e f ä h i g e r T e x t a , s o

e t w a R a d i o B r e m e n o d e r R a d i o B e r n ,

i n d e m s i e

o f t m a l s

S t ü c k e

d e r B ü h n e n l i t e r a t u r

z u H ö r s p i e l e n u m a r b e i t e n l a s s e n . Es k ö n n e n

h i e r n u r e i n i g e

n e u e F o r m e n d e s D i a l e k t h ö r s p i e l s

d e r

v e r g a n

-g e n e n 30 J a h r e -g e n a n n t w e r d e n :

- H ö r t e x t e : G e r h a r d Rühm, " D i e J a u s e " ( 1 9 5 6 ) ;

- m o n o l o g i s c h e T e x t e :

D i e t e r K ü h n , "Op d e P a r k b a n k " ( 1 9 6 9 ) ,

- T e x t m o n t a g e n s

E r n s t B u r r e n ,

" S c h u e u k o m m i s s i o n " ( 1 9 7 2 ) ;

- O r i g i n a l - T o n - H Ö r s p i e l e :

N o r b e r t J o h a n n i m l o h ,

" A i r p o r t

M ö n s t e r l a n d " ( 1 9 7 1 ) ,

A l s b e s o n d e r s d i a l e k t a d ä g u a t

u n d w i r k u n g s v o l l h a t s i c h d i e

V e r b i n d u n g v o n

" i n n e r e m M o n o l o g "

m i t S z e n e n e i n b l e n d u n g e n o d e r

- r ü c k b l a n d e n e r w i e s e n * 0 , w i e d i e W i r k u n g s f o r s c h u n g

im A u f t r ä g e

d e r S e n d e r e r m i t t e l n k o n n t e .

E i n e b e s o n d e r e

R o l l e

s p i e l t

i n

d i e s e m Z u s a m m e n h a n g

a u c h d i e E n t w i c k l u n g v o n " K u n s t d i a l e k t e n " ,

w i e z . B .

d a s " B r e m e r F u n k - P l a t t " ,

d a s " F r a n k f u r t e r

G e b a b b e l "

o d e r d a s " M ü n c h n e r

U m l a n d - I d i o m " . D i e s e

K u n s t d i a l e k t e

kommen

m i t e i n e r a u f

e i n M i n d e s t m a ß r e d u z i e r t e n G e b r a u c h s p h o n e t i k a u s

u n d s i c h e r n d a m i t

w i e d e r u m d i e ü b e r r e g i o n a l e

V e r s t ä n d l i c h k e i t

N. F e i n ä u g l e ,

D i d a k t i sc h e Aspekt e

z e i t g e n ö s s i s c h e r D ia-

l e k t l i t e r a t u r ,

"Wirkendes Wort"

1975, Nr. 25, S. 51.

(16)

u n d s o m i t R e i c h w e i t e

d e r S e n d e t e x t e .

S o l c h e R e d u k t i o n s v e r f ä h

-r e n b i l d e n

d a m i t d i e G r u n d l a g e

f ü r e i n e n o p t i m a l e n

T r a n s f e r

d e r B e h a n d l u n g

v o n A l l t a g s p r o b l e m e n u n d

S i t u a t i o n s s c h i l d e r u n

-g e n ,

d i e vom A u t o r z w a r

a n e i n e r ( M u n d a r t - )

R e g i o n

f e s t g e

-m a c h t w e r d e n , i -m G r u n d e

a b e r a n d e r n o r t s

e b e n s o G e l t u n g h a b e n .

A n d e r e

e p i s c h e

F o r m e n ,

v o r a l l e m

d i e v e r

-b r e i t e t e d i a l e k t a l e K u r z p r o s a ( N o v e l l e ,

D o r f g e s c h i c h t e ,

K u r z

-g e s c h i c h t e ,

S a t i r e , K i n d e r g e s c h i c h t e ,

R e i s e b e r i c h t ,

G l o s s e ,

K o m m e n ta r u . a . )

t r e t e n i n d e r N e u e r e n M u n d a r t l i t e r a t u r z a h l e n

-m ä ß i g h i n t e r L y r i k

u n d D ra m a z u r ü c k .

I n h a l t l i c h

g e b e n

s i c h

d i e d i a l e k t a l e n P r o s a t e x t e

m e i s t

k r i t i s c h u n d

p r o g r e s s i v u n d

z i e l e n m i t

i h r e r

B e s c h r e i b u n g

a u f

s o z i a l e

V e r ä n d e r u n g e n .

S p r a c h l i c h t r i t t

a u c h h i e r d e r

" m a t e r i a l e A s p e k t d e s D i a l e k t s

i n d e n V o r d e r g r u n d ,

w e r d e n A l l t a g s -

u n d U m g a n g s s p r a c h e

m i t

e i n b e z o g e n .

D i e s p r a c h l i c h e

B e s t a n d s a u f n a h m e z e i g t d a n n ,

was

h i n t e r d e n W ö r t e r n g e d a c h t

u n d g e m e i n t i s t ,

w as a n V o r u r t e i l

-e n v o r h a n d -e n i s t ,

w e l c h e V e r h a l t e n s r e g e l n a u f g e s t e l l t w e r d e n ,

w i e M e i n u n g e n

e n t s t e h e n .

S o w i r d S p r a c h e

zum g e s t a l t e t e n

Do-k u m e n t ,

z u e i n e m M i t t e l , um d i e

g e s e l l s c h a f t l i c h e

W i r k l i c h

-k e i t t r a n s p a r e n t zu m a c h e n " 1 ' .

F ü r d i e E r n e u e r u n g

l i t e r a r i s c h e r E r z ä h l f o r m e n

im

D i a l e k t

s e i e n b e i s p i e l h a f t

d i e s a t i r i s c h e n P r o s a t e x t e d e s F r a n k f u r t e r s

K u r t

S i g e l

( " Z u s c h d ä n d i n F r a n k f o r d

u n a n n e r s w o " 1975; “U f f

D e i w e l l k o m m r a u s"

19 75}

" G e g e n r e d e n . Q u e r g e b a b b e l " ,

1 9 7 8 ;

"Krumm d e S c h 'n a w w e l ,

g r a d d e K e r l "

1 9 8 0 )

u n d

d i e

m o d e r n e n

M ä r c h e n d e s M ü n c h n e r s

J o s e f W i t t m a n n

( " M e n s c h e n g e s c h i c h t e n “ ,

i n s

J a h r b u c h f ü r K i n d e r l i t e r a t u r , 1 9 7 5 ) a n g e f ü h r t .

B e i d e z e i

-g e n , " w i e t y p i s c h e u n d

e n t s p r e c h e n d a b g e n u t z t e

E r z ä h l m u s t e r

d u r c h d i a l e k t a l e S p r a c h e

m i t u n e r w a r t e t e n W e n d u n g e n

a u f w e c k e n

u n d zum

Ü b e r d e n k e n

v o n K l i s c h e e s

h e r a u s f o r d e r n

k ö n n e n

u n d

w i e man

a u c h i n e i n e m f o r m a l

t r a d i t i o n e l l e n E r z ä h l g e s t u s

u n

-I 3

t e r h a l t e n , k r i t i s i e r e n u n d

a u f k l ä r e n k a n n "

F l U с k .

Neuere d e u t s c h e . . . ,

S. 1659.

12

Vgl, *u S i g e l auch:

R. S c h a n z e ,

Entwicklungsmomente

und

P ra x i s d e r .‘łeuen Mundartbewegung,

C lo:] H essi sc he B l ä t t e r f ü r

V olks-

-und K u l tu r fo r e c h u n g , H . F . ,

Bd. 11/12{

Sprache

i n H esse n, h r s g . . von R.

S c h a n z e ,

Gießen 1981,

S. 19 f f .

Cytaty

Powiązane dokumenty

zu erziehen!“ Ohne Handlung, würden Mi ionsans d talten no< Undinge y oder blo e fromme Wüns E. Ze

Zmieniała się ścisłość kontaktu człowieka z przyrodą, a także stopień jego oddziaływania na środowisko, aż wreszcie zaczęto dostrzegać konieczność prawnej ochrony

Ważenie pustego naczynka polegało na jego dziesięciokrotnym umieszczeniu na szalce wagi analitycznej (waga analityczna firmy RADWAG) i zanotowaniu wyświetlonej wartości. Wagę

Die Debatte über den Gebrauch von Anglizismen in der deutschen Sprache ist kein neues Thema. Seit Langem wird darüber reflektiert, was der ansteigende Anteil des englischen

Przy parafii Świętej Trójcy w Iwieńcu pracował jako wikariusz franciszka­ nin, który na zasadzie umowy ojca prowincjała z miejscowym proboszczem był tam wydelegowany, za

Nadat de berekende belastingen zijn aangebracht op het model, volgt de bespreking van de optredende uitbuiging, buigende momenten, spanningen, dwarskrachten en de fundatiekrachten

dokumentów wojskowych oraz do unikalnych relacji złożonych przez oficerów Wojska Polskiego wszyst- kich broni i służb, w tym również Oddziału II SG WP, ppłk

Przez cały okres swojej powojennej działalności port Miejski obsługiwał przede wszystkim tranzyt rudy do Czechosłowacji i Austrii oraz wysyłkę węgla na Śląsk w