Kontrola publikacji z punktu
widzenia nauki Kościoła
Kieleckie Studia Teologiczne 8, 157-173
Ks. H enryk Staw niak - W arszaw a - Kraków
K
o n t r o l a p u b l i k a c j i
z p u n k t u w i d z e n i a n a u k i
K
o ś c i o ł a
1. Wstęp
N ie z b y t in te re su ją c o i z a c h ę ca ją c o b rz m i s fo rm u ło w a n y tem at. Z je d n e j stro n y b rz m ią w n im ec h a in d e k su k s ią ż e k z a k a z an y c h , a z drugiej stro n y w p o w sz e c h n y m d ą ż e n iu do w o ln o śc i w y ra ż a n ia m y śli sły sz y się n a c isk a n ie h a m u lc a sto p u ją c e g o ro zw ó j. Z a g a d n ie n ie , m im o ta k ie g o sfo rm u ło w a n ia , je s t je d n a k w a ż n e z p u n k tu w id z e n ia e w a n g e liz ac ji w K o ściele. W śro d k a c h p rz e
k a z u , ta k ż e w sło w ie d ru k o w a n y m , K o śc ió ł z n a jd u je c en n e w sp a rc ie d la s z e rz e n ia w a rto śc i w ia ry i o b ro n y ty c h trw a ły c h zasad , k tó re n ie z b ę d n e s ą dla o c h ro n y g o d n o śc i o só b i d o b ra w sp ó ln e g o . Je st te ż p ra w d ą , że p ra w o k a n o n ic z n e u z n a je p ra w o do w y ra ż a n ia w ła sn y c h o p in ii ta k ż e w sp ra w a c h w ia ry i m o ra ln o ś c i1. A le te ż w tej k w e stii trz e b a d o p o w ie d z ie ć , że p ra w d y w ia ry i z a sa d y m o ra ln e n ie s ą o tw arte n a d o w o ln e in te rp re tacje . T ro sk a o in te g ra l n o ść i p ra w d z iw o ść d e p o z y tu w ia ry i ta k ż e p o sz a n o w a n ie p ra w w sz y stk ic h w ie rn y c h w y z n a c z a g ra n ic e w w y p o w ia d a n iu i p rz e k a z y w a n iu n a p iśm ie w ła sn y c h p rz e m y śle ń n a ty m o b szarze.
L ic z n e d o k u m e n ty k o ś c ie ln e 2 p ro m u ją c e ś ro d k i sp o łe c z n e g o p rz e k a z u ś w ia d c z ą o ty m , że K o śc ió ł je s t n a n ie otw arty, ch ce z n ic h k o rz y sta ć
1 Por. Kodeks Prawa Kanonicznego [dalej KPK], kan. 212 § 3.
2 Są to: Dekret Inter mirifica (1963); Papieska Rada ds. Środków Społecznego Przekazu, Instrukcja duszpasterska Communio etprogresio (1971); Kongregacja N a uki Wiary, Dekret Ecclesiaepastorum (1975); Papieska Rada ds. Środków Społecznego Przekazu, Instrukcja duszpasterska Aetatis novae (1992); Kongregacja N auki Wiary, Instrukcja o niektórych aspektach wykorzystania środków społecznego przekazu
w prom owaniu nauki wiary (1992); Papieska Rada ds. Środków Społecznego Przeka
zu, Etyka w Internecie (2002); Papieska Rada ds. Środków Społecznego Przekazu,
w e w a n g e liz ac ji św iata, ale te ż p rz e strz e g a p rz e d złem , ja k ie m o ż e w y n ik ać z n ie e ty c z n e g o z n ic h k o rz y sta n ia . P ro m u ją c p rz e d e w sz y stk im d o b ro p rzez m e d ia , szan u jąc p ra w a au to ró w i o d b io rcó w , K o śc ió ł w łą c z a się w n u rt w p ro w a d z a n ia ła d u i p o rz ą d k u w c z ło w ie k u i w św iecie.
P rzy k o ścieln ej ap ro b acie p u b lik ac ji isto tn e s ą cele, k tó re je j p rzy św iecają, a g u b ią s ię o ne n ie ste ty w sp u śc iź n ie h is to ry c z n e j. P ra g n ę w n in iej sz y m o p ra c o w a n iu w y d o b y ć n o w ą o p ty k ę w p o d e jśc iu do p u b lik a c ji, u k a z a ć se n s i cel p ra c y k o n tro ln ej p rz y w y d a w a n iu z e z w o le n ia lu b a p ro b aty d la ró ż n y c h k a te g o rii p u b lik acji. C h c ę p rz y jrz e ć s ię te m u , c z y u p rz e d n ia lu b n a stę p c z a re c e n z ja p u b lik a c ji n ie k o lid u je z w o ln o ś c ią b a d a ń i w y ra ż a n ia w ła sn y c h o p in ii, z p ra w e m au to ró w i c z y te ln ik ó w ? W arto te ż w n in ie jsz y m a rty k u le o d p o w ied z ieć n a p y tan ie: co o z n a c z a p o ję c ie licen tia w o d ró ż n ie n iu o d sło w a a p p ro b a tio sto so w an e n ie je d n o k ro tn ie z a m ien n ie w sto su n k u do p ro b le m a ty k i ed y cy jn ej? W reszcie z a m ie rz a m p o stu la ty w n ie o d n ie ść s ię do n ie k tó ry c h w y z w a ń X X I w ie k u sto ją c y c h w o b e c n a u c z y c ielsk iej fu n k c ji K o ścio ła.
2. R ys historyczny cenzury kościelnej3
W sp ó łc z e śn ie sto so w a n e sp o so b y p ew n ej in w ig ila c ji K o śc io ła w o b sz a r p u b lik a c ji m a ją sw o je k o rz e n ie h isto ry c z n e . J e st p o w sz e c h n ie z n a n y fakt, że zin te n sy fik o w a n e in te rw e n c je w ła d z y k o śc ieln ej w sferze k o n tro li p u b lik a c ji m a ją h isto ry c z n ie b e z p o śre d n i z w ią z e k z w y n a le z ie n ie m d ru k u i R efo rm acją. W ła d z a k o śc ie ln a c h c ia ła w ó w c z a s ch ro n ić c z y sto ść w ia ry k a to lic k ie j i w ie r n y c h p rz e z c e n z u rę u p rz e d n ią i n a s tę p c z ą z a b ra n ia ją c ą c z y ta n ia p u b lik a c ji p rz e c iw n y c h w ie rz e i m o ra ln o śc i c h rze ścijań sk iej. P ie rw sz y m d o k u m e n te m n o rm u ją c y m z a g a d n ie n ie c e n z u ry k o ścieln ej w ca ły m K o śc ie le z a c h o d n im b y ła k o n sty tu c ja In n o c e n te g o V III In te r m u ltip lic e s z 17 X I 1487 r., w której p a p ie ż n a k a z y w a ł p o d k o śc ie ln y m i sa n k c ja m i k o n tro lo w a n ie w sz y stk ic h k s ią żek, tra k ta tó w i p ism , b e z w z g lę d u n a te m a ty k ę , p rz e z m istrz a p a ła c u a p o sto l sk ieg o , a p o z a R z y m e m p rz e z o rd y n a riu sz y m iejsca. P rz e p isy tej k o n sty tu c ji w ro k u 1501 p o tw ie rd z ił p a p ie ż A le k sa n d e r IV. O n te ż p o d su ro w y m i sankcj a m i z a k a z a ł d ru k a rz o m n ie m ie c k im ed y c ji k s ią ż e k re lig ijn y c h i św ie c k ic h b e z ap ro b a ty w ła d z y k o śc ieln ej o ra z p o le c ił b is k u p o m sp o rz ą d z e n ie w y k a z u k s ią ż e k n ie z g o d n y c h z za sa d a m i w ia ry i o b y c zajó w 4. P o d o b n y z a k az o ch arak terze p o w sz e c h n y m w y d a ł p a p ie ż L e o n X n a S o b o rze L u te ra ń sk im V, o g łaszając b u llę In ter sollicitudines z dnia 4 V 1515 r., zw iększając także liczb ę cenzorów .
3 Opracowanie tej części opiera się głównie na: T. Pawluk, Prawo kanoniczne
według Kodeksu Jana Pawła II, t. II, ss. 346—349.
4 Por. F. Reusch, D er Index der verbotenen Bücher, Bonn 1883, s. 54—55; T. Paw luk, Prawo kanoniczne..., dz. cyt., t. II, s. 347.
D z ia ła ln o ść p re w e n c y jn a sk ie ro w a n a p rz e c iw k o złej k s ią ż c e z o sta ła p o d d a n a c e n tra ln e j k o n tr o li z c h w ilą p o w o ła n ia K o n g r e g a c ji I n k w iz y c ji (1 5 4 2 ) i K o n g re g a c ji In d e k su (1 5 7 1 )5.
W z w ią z k u ze w z ro ste m lic z b y k s ią g z a k a z an y c h , p rz e z co in fo rm acje o n ic h n ie m o g ły łatw o d o cierać do w iern y ch , za sz ła p o trz e b a sp isan ia ich, czyli sp o rz ą d z e n ia sp e c ja ln e g o k a ta lo g u . P ie rw sz y in d e k s rz y m sk i u k a z a ł się za p a p ie ż a P a w ła IV w 1559 r. T en sa m p a p ie ż b u llą D o m in ic i g reg is z dnia 2 4 III 1564 r. o g ło sił n o w y in d e k s o p ra c o w a n y p rz e z sp e c ja ln ie p o w o ła n ą k o m isję S oboru T rydenckiego, zam ieszczając n a p o czątk u indeksu dziesięć reguł p o s tę p o w a n ia p rz y cen z u rz e k o ś c ie ln e j6 o p ra c o w a n y c h p rz e z w s p o m n ia n y sobór. N a le ż y za z n a cz y ć , że w ie lo k ro tn ie b y ły z m ie n ia n e p rz e p isy d o ty c z ą c e in d e k su k s ią ż e k z a k a z a n y c h , c e n z u ry p re w e n c y jn e j i sa m in d ek s. Z n aczn ie uproszczony indeks ogłosił papież A lek san d er V II b u llą Speculatores z 1664 r., zn ie sio n o b o w ie m d o ty c h c z a so w y p o d z ia ł n a trz y części, w p ro w a d z a ją c w y k a z n a z w is k w p o rz ą d k u a lfa b ety czn y m . Z m ia n y ró w n ie ż w p ro w a d z ił p a p ież B e n e d y k t XIV, o k re śla ją c sp o só b p ro c e d o w a n ia K o n g re g a c ji In d e k su p rz e z w y d a n ie k o n sty tu c ji S o llic ita ac p ro v id a w 1753 r. T enże p a p ie ż o p raco w ał n o w y in d e k s o g ło sz o n y b re w e m Q u a e a d c a th o lic a e w 1757 r. In d e k s te n w g łó w n y c h sw y c h za ry sa c h w ie lo k ro tn ie w z n a w ia n y p rz e trw a ł do k o ń c a X IX w iek u . K o d y fik a cji p rz e p isó w in d e k so w y c h d o k o n a ł p a p ie ż L e o n X III k o n sty tu c ją O fficio ru m a c m u n eru m z 1897 r. O p ie ra ją c s ię n a tej k o n sty tu c ji, sp o rz ą d z o n o n o w y in d e k s k sią ż e k z a k az an y ch . N a le ż y d o d ać, że K o n g reg acje In k w iz y c ji i In d e k su p rz e trw a ły do re fo rm y K u rii R z y m sk iej w 1908 r., k tó rą p rz e p ro w a d z ił p a p ie ż P iu s X k o n s ty tu c ją S a p ie n ti c o n silio
,
w św ietle której u p ra w n ie n ia K o n g re g a c ji In k w iz y c ji p rz e sz ły n a K o n g re g a c ję Św. O ficjum , p rz y której p o w o ła n o S ek cję In d e k su 7. K o n g re g a c ja In d e k su zo sta ła zn ie sio n a o sta te c z n ie w 1917 r.8R e fo rm a p ra w a k a n o n ic z n e g o i p ie rw sz y k o d e k s z 1917 ro k u n ie zn io sły in d e k su k s ią ż e k za k a z an y c h , a p ro b le m a ty c e k o n tro li p u b lik a c ji p o św ię c o n o z n a m ie n n y ty tu ł: D e p r a e v ia c e n s u r a lib r o r u m e o r u m q u e p r o h ib itio n e . W y m ien io n y k o d e k s tw o rz y ł te ż in d e k s ogólny, w y m ie n ia ją c o k reślo n e k a te g o rie k s ią ż e k z a k a z a n y c h z m o c y p ra w a . Z a lic z e n ie k s ią ż k i do k a te g o rii z a k a z a n y c h m ia ło te n s k u te k - j a k słu sz n ie k o m e n tu je p ro f. P a w lu k - że b e z
5 Por. E. Sztafrowski, Współpracownicy papieża w pasterskim posługiwaniu, Warszawa 1979, s. 82-83; H. M isztal (opr.), Cenzura kościelna, Encyklopedia K ato
licka, t. 3, Lublin 1985, kol. 2.
6 Por. H. Denzinger, A. Schonmetzer, Enchiridion symbolorum, definicionum et
declarationum de rebusfidei et morum, Friburgi 1854, s. 1851-1861; Bularium Roma- num 7,281; Dokumenty Soborów Powszechnych, t. IV, (1511-1870), opr. A. Baran,
H. Pietras, Kraków 2005, s. 583 i 847-848.
7 Por. T. Pawlak, Prawo kanoniczne..., dz. cyt., t. II, s. 348. 8 Por. E. Sztafrowski, Kuria Rzymska, Warszawa 1981, s. 13.
należytego pozwolenia nie wolno było j ej wydać, j eżeli nie została poprawiona,
czytać, przechowywać u siebie, sprzedawać, przekładać na inny język ani też
w jakikolwiek sposób przekazywać innym. Ponadto w niektórych przypad
kach groziła za to sankcja karna9.
Nauczanie soborowe o środkach społecznego przekazu (dekret Inter mi-
rifica) dało impuls do gruntownej reformy prawodawstwa kościelnego dotyczą
cego tzw. książek zakazanych. Papież Paweł VI przez motu proprio Integrae
servandae z 7 XII 1965 r. dokonuje reformy dotychczasowej Kongregacji Świę
tego Oficjum, dając jej nazwę Kongregacja Doktryny Wiary i na nowo określa
jej kompetencje i zadania. Między innymi jej zadaniem było badanie pism doty
czących wiary i moralności, ich ocena, łącznie z potępieniem, zawsze jednak po
uprzednim kontakcie z autorem i wcześniejszym upomnieniu. Taki sposób postę
powania zapewniał autorowi prawo do obrony10. Normy specjalne, wydane przez
wymienioną Kongregację Nauki Wiary11, zgodnie z zaleceniem powyższego motu
proprio, szczegółowo określiły sposób postępowania.
Kongregacja Nauki Wiary wkrótce wydała dwa dokumenty w interesującej
nas materii: 1. Notyfikację z dnia 14 VI 1966 r., która oznajmiała, że dotychcza
sowy indeks książek zakazanych nie ma znaczenia ustawy dyscyplinarno-kar-
nej, jak to było dotąd, lecz tylko znaczenie moralne, jako że przestrzega przed
niebezpieczeństwem duchowym grożącym ze strony niektórych pism, którego
z prawa natury należy strzec12. 2. Dekret z dnia 15 XI 1966 r. zniósł kan. 1399,
który wymieniał kategorie książek zakazanych z mocy samego prawa, oraz kan.
2318, który określał kary, j akie spadały na tych, którzy naruszali prawo o kontroli
prewencyjnej i indeksie13. Omawiane dokumenty zalecają biskupom i konferen
cjom biskupim, aby starannie wypełniali obowiązki związane z udzielaniem ze
zwoleń na publikację książek religijnych, korzystając z pomocy pracowników
naukowych, instytutów i uniwersytetów14. W ten sposób wyczerpująco został
rozwiązany problem indeksu książek zakazanych.
9
Por. CIC, can. 2318; T. Pawluk, Prawo kanoniczne..., dz. cyt., t. II, s. 248; C. J. Errazuriz, Gli strumenti di comunicazione sociale e in specie i libri (can. 822-832), w: La funzione di insegnare della Chiesa, M ilano 2001, s. 107-108.10
Por. J. Dyduch, Kościelna aprobata publikacji - aspekt praw ny, „Prawo Kanoniczne”, 36 (1993), nr 1-2, s. 56; J. Krukowski, Zagadnienie indeksu książekzakazanych w świetle posoborowych dokumentów Stolicy Apostolskiej, „Prawo K a
noniczne”, 13 (1970), nr 1-2, s. 221-222; C. J. Errazuriz, Gli strumenti..., dz. cyt., s. 108.
11
Nova agendi ratio in doctrinarum examine, 15 I 1971, AAS 63 (1971), s. 234-236.12
AAS 58 (1966) s. 445.: [tekst polski: W trosce o pełnię wiary, Tarnów 1995, s. 17].13
AAS 58 (1966) s. 1186; [tekst polski: W trosce o pełnię wiary, Tarnów 1995, s. 21]; J. Dyduch, Kościelna aprobata..., dz. cyt., s. 56.14
Por. J. Dyduch, Kościelna aprobata..., dz. cyt., s. 56; J. Krukowski, ZagadD o w ie rn y c h d o c ie ra ły je d n a k k s ią ż k i i c z a s o p is m a d o ty c z ą c e w ia ry i m o ra ln o śc i, k tó re z a w ie ra ły b łę d y i b y ły z g o rsz e n ie m , stą d k o n ie c z n o ść u r e g u lo w a n ia sp ra w y k o n tro li p re w e n c y jn e j. D o k o n a ła te g o K o n g re g a c ja N a u k i W ia ry p rz e z d e k re t D e E c c le s ia e p a s to r u m v ig ila n tia circa lib ro s z d n ia 19 III 1975 r .15. N a le ż y p o d k re ślić , że w ty m d o k u m e n c ie n ie p o ja w ia s ię ju ż sło w o „ c e n z u ra ” , o d rz u c o n e u p rz e d n io p rz e z k o m is ję p rz y g o to w u ją c ą n o w y k o d e k s p ra w a k a n o n ic z n e g o 16. Z r e s z tą to n ie b y ła je d y n a n o w o ść , k tó r ą z a w ie ra ł d e k re t z 1975 r., o n ic h p o w ie m n ie c o p ó źn iej. W ty m m ie js c u w a rto d o d ać, że p o sta n o w ie n ia te g o d e k re tu w zd e c y d o w a n ej w ię k sz o śc i p rz e ją ł K o d e k s P ra w a K a n o n ic z n e g o z 1983 r.
3. Troska K ościoła o publikacje - akcenty w spółczesne
O p ró c z b ra k u sło w a „ c e n z u ra ” w d o k u m e n ta c h k o śc ie ln y c h p o S o b o rze W a ty k ań sk im II m o ż n a d o strzec n o w ą o p c ję d o ty c z ą c ą pu b lik a c ji, a o g ó ln ie śro d k ó w sp o łe c z n e g o p rzek a zu . Z re z y g n o w a n o w dużej m ie rz e ze sto so w a n ia san k cji k a rn y c h i d y sc y p lin a rn y c h , a z a c z ęto o d w o ły w a ć s ię do d o jrzało ści u m y sło w ej i religijnej w iern y ch , ic h k ry ty c y z m u i z w ię k szo n eg o p o c z u c ia g o d n o śc i lu d z k ie j17. T akże m o ż n a stw ierd zić, że w k o śc ie ln e j d zia ła ln o śc i zo sta ł p o ło ż o n y a k c e n t n a p ro m o w a n ie d o b ry c h p u b lik a c ji, a n ie z w a lc z an ie złych. S tało się to w m y śl z a le c eń so b o ro w y ch :
Przede wszystkim należy popierać dobrą prasę. Aby przepoić czytelnika duchem w pełni chrześcijańskim, powinno się tworzyć i popierać prasę prawdziwie katolic ką, w spieraną przez Kościół i zależną bądź bezpośrednio od autorytetu samego Kościoła, bądź od poszczególnych katolików. Jej celem powinno być kształtowa nie, umacnianie i popieranie opinii publicznej zgodnie z prawem naturalnym, na ukami i wskazaniami katolickimi, a także upowszechnianie i wyjaśnianie wydarzeń dotyczących życia Kościoła. W iernym zaś należy przypominać o konieczności czytania i rozpowszechniania prasy katolickiej w celu wyrobienia sobie chrześci jańskiego osądu na tem at wszystkich w ydarzeń18.
15 AAS 67 (1975) s. 281-284. [tekst polski: W trosce o pełnię wiary, Tarnów 1995, s. 90-93].
16 Por. „Communicationes”, 21 (1989), s. 280; R. Csstillo-Lara, Le Livre III du CIC de 1983. Histoire et principes, L ’annee canonique, 31 (1988), s. 27-31; C. J. Errazuriz,
G listrum enti..., dz. cyt., s. 109.
17 Por. T. Pawluk, Prawo kanoniczne..., dz. cyt., t. II, s. 349; J. Dyduch, Kościelna
aprobata..., dz. cyt., s. 55, 57.
18 D ekret o środkach społecznego przekazu Inter mirifica nr 14,1, w: Sobór Wa
T a k w ię c p ro m o w a n ie d o b ry c h p u b lik a c ji je s t p ie rw sz o rz ę d n y m z ad an iem , a dopiero w drugiej k o lejności je s t zapobieganie, b y nie u k azy w ały się publikacje sz k o d liw e d la w ia ry i m o ra ln o śc i. S tą d te ż w s k a z a ń K o śc io ła i k o śc ie ln y c h p rz e p isó w p ra w n y c h n ie m o ż n a ro z u m ie ć je d y n ie ja k o z a k a z ó w i p o tęp ień , ale p rzed e w sz y stk im ja k o p o p ieran ie, pro m o w a n ie i ro zp o w szech n ian ie p u b lik acji d o b ry ch , sp rz y ja ją c y ch ro z w o jo w i w ia ry i d o b ry c h o b y c z a jó w 19.
P o S o b o rze W a ty k ań sk im II n a stą p iła a b ro g a c ja p rz e p isó w p ra w a k o śc ie l n eg o . Z a s a d n ic z ą n o w o ś c ią p rz e p isó w p o s o b o ro w y c h i ak tu aln ie o b o w ią z u ją cy ch je s t to , że zn ie sio n o p o w sz e c h n y o b o w ią z e k u b ie g a n ia się o p o z w o le n ie n a d ru k w s z e lk ie g o ro d z a ju p u b lik a c ji o d n o sz ą c y c h się do w ia ry i m o raln o ści. A k tu a ln ie p u b lik a c je , d la k tó ry c h n a le ż y p ro sić o a p ro b a tę lu b z e z w o le n ie, s ą n ie liczn e i ściśle ok reślo n e. T ylko n ie k tó re k ate g o rie p u b lik a c ji p o d le g a ją o b o w ią z k o w e j ap ro b a c ie i n ie lic z n e fa k u lta ty w n e j20 i o n ic h w k ró tce.
Z d e c y d o w a n ie asp e k t p o z y ty w n y w y k o rz y sta n ia śro d k ó w sp o łec zn eg o p rz ek azu i p ro m o w a n ia dobrej p ra sy zn ajd u je tak że p o tw ierd zen ie w Instrukcji K o n g reg acji N a u k i W iary z d n ia 30 III 1992 r. pt. O n iektó rych asp ekta ch
w y k o rzy sta n ia śro d k ó w s p o łe c z n e g o p r z e k a z u w p r o m o w a n iu n a u k i w ia ry
(= In stru k cja 1992)21. W y m ien io n a in stru k cja p rzed staw ia w form ie całościow ej p ra w o d aw stw o K o śc io ła do ty czące tej m aterii. P rzy w o łu jąc n o rm y kanoniczne, w y jaśn iając je j dysp o zy cje, ro zw ijając i określając p o stęp o w an ie, in stru k cja z a m ie rz a u m o c n ić P a ste rz y i p o m ó c im w w y p e łn ia n iu ic h o b o w ią z k u (por. kan. 34), w o b e c szerzen ia dzisiaj coraz bardziej b łę d n y c h idei, w szczególności p rz e z k sią ż k i22. Z n am ien n e s ą sło w a In stru k cji o d n o szące się do p rze p isó w p ra w a oraz o kreślające ich sens i znaczenie. Z n ajd u je się ta m ta k i zapis:
Norm y kanoniczne stanowią gwarancję dla wolności wszystkich, tak poszczegól nych wiernych, którzy m ają prawo do otrzymania czystego i integralnego orędzia Ewangelii, jak pełniących zadania duszpasterskie, teologów i wszystkich publicy stów katolickich, którzy m ają prawo do przekazywania swoich myśli, zachowując integralność wiary i moralności oraz szacunek dla Pasterzy. Tak więc prawa, które kieruj ą informacj ą, gwarantuj ą i promuj ą prawo wszystkich korzystaj ących ze środ ków społecznego przekazu do wiarygodnej informacji, a publicystom w ogólności do przekazywania ich myśli, w granicach deontologii zawodowej, dotyczącej tak że sposobu podejm owania zagadnień religijnych23.
19 Por. J. Dyduch, Kościelna aprobata..., dz. cyt., s. 55.
20 Por. Dekret Ecclesiaepastorum (1975), nr 4; F. J. Urrutia, De limitibus libertatis
scribendi fidelium iuxta legem canonicam, Periodice de re morali, liturgica, canoni- ca, 65 (1976), ss. 529-583; C. J. Errazuriz, Glistrumenti..., dz. cyt., s. 109.
21 W: W trosce o pełnię wiary. Dokumenty Kongregacji Nauki Wiary, Tarnów 1995, ss. 381-389.
22 Tamże wprowadzenie, ss. 381-382.
23 Tamże, s. 382; J. Dyduch, Kościelna aprobata..., dz. cyt., s. 57; C. J. Errazuriz,
Z n a k o m ity m k o m e n ta rz e m do p o w y ż sz y c h słó w in stru k c ji je s t p o d s u m o w a n ie p rof. D y d u c h a , k tó ry pisze:
Tak więc zadaniem norm kanonicznych jest troska zarówno o twórców, jak i od biorców społecznego przekazu. Z jednej strony przepisy kościelne nie m ogą hamować ewangelizacji poprzez książki i czasopisma; z drugiej nie m ogą dopuścić do rozpowszechniania przez nie fałszywych i błędnych doktryn i opinii. Normy kanoniczne m ają też na uwadze zobowiązania nauczającego Kościoła wobec świa ta. Wśród zamieszania i zamętu doktrynalnego panującego dziś w świecie aprobo wane przez władzę kościelną książki i pisma maj ą wprowadzić ład, porządek i głosić ludziom całą praw dę o Bogu, człowieku i świecie. We współczesnym świecie - wbrew pozorom - istnieje na to ogromne zapotrzebowanie24.
4. C el uprzedniej aprobaty publikacji
W ty m m ie jsc u n a le ż y z a a k c e n to w a ć n ie k tó re k w e stie , k tó re w y n ik a ją z p o w y ższej re fle k sji, a o k re ś la ją cel a p ro b a ty p u b lik a c ji z p u n k tu n a u k i K o ś cio ła w k o n te k śc ie tro sk i o in te g ra ln o ść w ia ry i m o ra ln o śc i o ra z p ra w au to ró w i czytelników .
K an. 823 § 1 p rz e d sta w ia cel tro sk i p a sto raln e j K o śc io ła w tej m aterii w ta k i sposób:
D la zachowania nieskazitelności wiary i obyczajów, pasterze Kościoła posiadają prawo i są zobowiązani czuwać, by wiara i obyczaje wiernych nie doznały uszczerb ku przez słowo pisane lub użycie środków społecznego przekazu. Przysługuje im również prawo domagania się, aby przedkładano do wcześniejszej oceny to, co ma być wydane przez wiernych na piśmie, a dotyczy wiary lub moralności, a także odrzucenia pism przynoszących szkodę prawdziwej wierze lub dobrym obyczajom. T ak w ię c c e le m i se n se m ak tu a ln y c h p rz e p isó w o d n o sz ą c y c h się do p u b lik a c ji j e s t tro sk a o z a c h o w a n ie p ra w d z iw e j n a u k i o w ie rz e i m o ra ln o śc i w śró d w ier- n y c h 25. T en o b o w ią z e k sp o c z y w a p rz e d e w sz y stk im n a h ie ra rc h ii k o ścieln ej t j . B is k u p ie R z y m u , p o s z c z e g ó ln y c h b is k u p a c h , k o n f e r e n c ja c h b is k u p ic h i p rze ło ż o n y c h zakonnych.
O b o k tro sk i o zac h o w a n ie p raw d ziw ej w ia ry i m o raln o ści, ce le m ap robaty lu b z e z w o le n ia n a p u b lik a c ję je s t ró w n ie ż tro sk a K o śc io ła o zac h o w a n ie p ra w a w ie rn y c h c z y to ja k o autorów , c z y to ja k o czy teln ik ó w .
A u to rz y p u b lik a c ji ja k o w iern i n a m o c y ch rztu i b ie rz m o w a n ia s ą w łączen i w e w sp ó ln o tę L u d u B o ż e g o i s ą w s p ó ło d p o w ie d z ia ln i z a e w a n g e liz a c ję p rz e z
24 J. Dyduch, Kościelna aprobata..., dz. cyt., s. 57.
25 H. H einem ann, Schutz der Glaubens und Sittenlehre, w: H andbuch des
katolischen Kirchenrechts, red. J. List, H. Müller, H. Schmitz, Regensburg 1983,
sło w o d ru k o w an e. P rz y ty m s ą zo b o w ią z a n i do za c h o w a n ia k o m u n ii z K o śc io łe m 26, z a c h o w a n ia z c h rz e śc ijań s k im p o słu sz e ń stw e m te g o , co św ięci P a s te rz e, je ś li re p re z e n tu ją C h ry stu sa, o g ła s z a ją ja k o n a u c z y c ie le w ia ry i p o le c a ją ja k o g ło w y K o śc io ła 27. A u to r p u b lik a c ji re a liz u je p ra w o z a a n g a ż o w a n ia się w p o s łu g ę n a u c z a n ia . M a ta k ż e p ra w o p rz e d s ta w ia n ia p a s te rz o m sw o ic h p o trz eb i u w a g d o ty c ząc y ch d o b ra K o śc io ła 28. T w órca, p o d d ając d zieło u p rz e d niej k o n tro li, je s t p e w n y o ja k o ś c i sw o je g o o p ra c o w a n ia , iż je s t o n o w o ln e od b łę d ó w w w ie rz e i m o ra ln o ści.
P rz e p isy p ra w a k o śc ie ln e g o w tro sc e o u sz a n o w a n ie p ra w p u b lic y stó w o raz o p ra w d z iw o ść w ia ry i o b y c z a jó w o b lig u ją w ściśle o k reślo n y ch p rz y p a d k a c h au to ró w do p o d d a n ia p u b lik acji u p rzed n iej kontroli. C y to w a n y k a n o n 823 K P K i In stru k c ja z 1992 r. w y ra ź n ie w sk az u ją, że b isk u p m a p ra w o d o m ag an ia się o d autorów , a b y p rz e d sta w ia n o do w c z e śn ie jsz ej o c e n y to , co m a b y ć w y d a n e n a p iśm ie, a d o ty c z y w ia ry lu b obyczajów . Z p u n k tu w id z e n ia n au k i K o śc io ła w p ra w d z ie ty lk o n ie k tó re k ateg o rie p ism p o d le g a ją k o n tro li o b o w ią z k o w ej lu b fak u ltaty w n ej, to je d n a k b isk u p d iecezjaln y , n a m o c y p ra w a c z u w a n ia n a d in te g ra ln o śc ią w iary, je ś li m ia łb y szc z e g ó ln e i sp ecjaln e p o w o d y , m ó g łb y ta k ż e w y m a g a ć , p o je d y n c z y m d e k re te m lu b n a k a z e m (por. k an. 49), b y w sz y stk ie p is m a d o ty c z ą c e w ia ry i m o ra ln o śc i b y ły p rz e d sta w io n e do je g o oceny. T ak ie p o le c e n ie m o g ło b y b y ć w y d a n e w p o je d y n c z y c h p rz y p a d k a c h , ta k d la p o sz c z e g ó ln y c h osó b , j a k i k a te g o rii o só b (d u c h o w n i, zak o n n icy , w y d a w n ic tw a k a to lic k ie itd .) lu b d la o k reślo n ej d z ie d z in y 29. Z te g o w y n ik a , że autorzy, ciesząc się określonym i p raw am i, m a ją te ż po w in n o ści w ram ac h w sp ó ł o d p o w ied z ialn o śc i z a d e p o zy t w iary.
W k o n te k śc ie o b o w ią z k ó w au to ró w i ic h p ra w tra fn e w y d a ją s ię p y tan ia, staw ian e p rz e z lic z n y c h k o m e n ta to ró w p rz e p isó w p ra w a k a n o n ic z n e g o w in te re su ją cej n a s m ate rii, c z y n ie n a ru s z a się w o ln o śc i a u to ró w i u c z o n y c h , k tó ry m p rz y słu g u je p ra w o p ro w a d z e n ia b a d a ń i w y ra ż a n ia sw o ich op in ii? C z y nie g u b i s ię w a rto śc i d ia lo g u i d o c h o d z e n ia do p ra w d y ? C z y w y d a w n ic tw a u n i w ersy tec k ie p o w in n y p o d le g a ć u p rzed n iej k o n tro li? W o d p o w ied zi n a n ie n a le ży n a jp ie rw za u w a ż y ć , że słu sz n a p ro m o c ja w o ln o śc i o só b i b a d a ń z a k ła d a je d n a k je j p e w n e g ran ic e w o d p o w ie d z ia ln o śc i. G ra n ic ą w o ln o śc i b a d a ń te o
lo g ic z n y c h b ę d z ie z a w sz e w ia ra K o śc io ła i p ra w d a z a w a rta w B o ż y m O b ja w ie n iu , p r z e k a z y w a n y m i in te r p r e to w a n y m p r z e z U r z ą d N a u c z y c ie ls k i K o ścio ła30. A u to r m u si się liczyć te ż z d o b re m w sp ó ln y m K o ścio ła i p raw am i
26 KPK, kan. 209 i 205.
27 Tamże kan. 212 § 1; Instrukcja 1992, nr 1 .l, 2b, s. 383. 28 Tamże kan. 211 i 212; także Instrukcja 1992, nr 1.l, s. 282. 29 Por. Instrukcja 1992, nr 8, § 3, s. 385.
30 Kongregacja Nauki Wiary, Instrukcja o powołaniu teologa w Kościele, (24 V 1990), nr 12, s. 357, w: W trosce o pełnię wiary. Dokumenty Kongregacji Nauki Wiary (1966-1994), Tarnów 1995.
in n y c h w ie rn y c h . P o d e jm u ją c te m a ty d o ty c z ą c e w ia ry i m o ra ln o śc i, p o w in ie n u c z e stn ic z y ć w tro sc e o ich n ie sk a z ite ln o ść i in teg raln o ść. W ła śc iw ie ro z u m ia n a w o ln o ść a u to ra n ie g u b i o d p o w ie d z ia ln o śc i. Z k o le i u p rz e d n ia k o n tro la p u b lik a c ji je s t w isto c ie ta k ż e o c h ro n ą p ra w n ą i m o ra ln ą sa m e g o au to ra, co ju ż w c ze śn iej p o d k re ślo n o , i je s t r e a liz a c ją p ra w a a u to ra do o trz y m a n ia o d p o w ie d zi o d k o m p ete n tn ej w ładzy. Z a sa d a k o n tro li n ie k tó ry c h p u b lik acji te ż je s t u z a s a d n io n a p ra w e m in n y c h w ie rn y c h , czy li czy teln ik ó w , o k tó ry c h w k ró tce. W ty m m ie jsc u n a le ż y w y e k sp o n o w a ć , że u p rz e d n ia k o n tro la p u b lik a c ji nie p rz e k re śla d ia lo g u i d o c h o d z e n ia do praw d y , g d y ż d o k u m e n ty d o ty cząc e te g o p rz e d m io tu p o d k re śla ją , że w p rz y p a d k u o d rz u c e n ia p u b lik a c ji rela c je z a u to re m m a ją b y ć re a liz o w a n e w d u c h u p e łn e g o sz a c u n k u i k o m u n ii ek lezjaln ej, k tó re p o z w a la ją o d n a le ź ć w ła ś c iw ą d ro g ę31.
C e le m a p ro b a ty pu b lik a c ji, o b o k tro sk i o z a c h o w a n ie w ia ry i m o ra ln o śc i o ra z tro sk i o p rz e strz e g a n ie p ra w autora, n a le ż y d o d ać je s z c z e tro s k ę o p ra w a czytelników . W yżej ju ż za z n a czo n o , p rz y ta c z ają c sło w a In stru k c ji z 1992 r., że n o rm y p raw a sta n o w ią g w aran cję dla w olności poszczeg ó ln y ch w iernych, którzy m a ją p ra w o do o trz y m a n ia c z y steg o i in te g ra ln eg o o rę d z ia E w an g elii. T en sam d o k u m en t, m ó w ią c o p o w in n o śc ia c h p a ste rz y co do c z u w a n ia i strz e ż e n ia n ie n a ru sz a ln o śc i d e p o z y tu w ia ry (por. k an. 3 8 6 i 747 § 1), p o d k re śla p ra w o w ie rn y c h , że m a ją o n i b y ć p ro w a d z e n i d ro g ą zd ro w ej n a u k i32. W obec śc ie ra n ia się ró ż n y c h id eo lo g ii i opinii n a te m a ty relig ijn e słusznie n ale ż y w y a rty k u ło w a ć p ra g n ie n ie w ie rn y c h do o trz y m a n ia p e w n y c h z a sa d d o ty c z ą c y c h w ia ry i obyczajów . P o d k re śla ją c w sp ó łc z e śn ie w ra m a c h e k o lo g ii p ra w a cz ło w ie k a do zdrow ej ży w n o ści, c zy steg o p o w ie trz a i w ody, a u n ik a n ie te g o w szy stk ieg o , co szkodzi, b y ło b y n ie ro z tro p n o śc ią an tro p o lo g iczn ą, b y n ie tro szczy ć się o d u ch a i o m o ra le czło w iek a. W ty m sen sie ek o lo g ia p o stu lu je tro s k ę o czy teln ik a, b y „k a rm ił się w ła ś c iw ą s tra w ą p u b lik a c ji”33.
R e fle k sja p rz e p ro w a d z o n a w p o p rz e d n im p u n k c ie i o b e c n y m n in iejszeg o o p ra c o w a n ia p o z w a la stw ie rd z ić z u p e łn e in n e p o d e jśc ie K o śc io ła do p ro b le m a ty k i k o n tro li p u b lik a c ji. Is tn ie ją c a k o n tro la j e s t b a rd z o o g ra n ic z o n a od stro n y ilości p u b lik acji, k tó ry c h dotyczy. P o d ejśc ie p o z y ty w n e zaś zn am io n u je, iż je s t o n a w isto cie p ro m o c ją , p o p ie ra n ie m i ro z p o w sz e c h n ia n ie m p u b lik a c ji do b ry ch , (a n ie ty lk o z w a lc z an ie m złych). P o n a d to o d w o łu je się o n a do g o d n o ści i w o ln o ść osó b , d o jrz a ło śc i u m y sło w e j i re lig ijn e j au to ró w i czytelników . C e le m a p ro b a ty p u b lik a c ji je s t tro sk a o in te g ra ln o ść w ia ry i o b y czajó w , je s t tro sk a o z a c h o w a n ie p ra w z a ró w n o tw ó rc ó w , j a k i o d b io rc ó w sp o łe c z n e g o p rz e k a z u . T ak z ło ż o n y cel k o n tro li p u b lik a c ji u z a s a d n ia je j istn ie n ie n a p ro g u X X I w ieku.
31 Por. Instrukcja 1992, nr 12, § 3, s. 387.
32 Tamże nr 2, s. 383; por. kan. 213 i 217; C. J. Errazuriz, Glistrumenti..., dz. cyt., s. 113. 33 Por. C. J. Errazuriz, Gli strumenti..., dz. cyt., s. 113.
5. Przedm iot aprobaty lub zezw o len ia obligatoryjnego
Zanim przybliżymy przedmiot aprobaty kościelnej, warto wyjaśnić termi
ny z tym związane. Chodzi o dwa terminy używane w prawie kanonicznym
dotyczącym analizowanej materii:
lic e n tia ,-a ei
a p p ro b a tio ,-o n is. Pierwsze
słowo według słownika łacińskiego oznacza uprawnienie, pozwolenie, zwł. na
drukowanie. Drugie z nich oznacza zgadzanie się, pochwałę, uznanie za dobre,
zezwolenie na oddanie do druku. Te dwa pojęcia nie są tożsame i występują
w różnych kontekstach normatywnych. Słowo
lic e n tiawystępuje w kano
nach: 825 § 2, 826 § 3, 827 § 4, 830 § 3; słowo
a p p ro b a tiozaś w kanonach
825 § 1, 827 §§ 1-2 KPK. Niektórzy są zdania, że pojęcie
licen tiabezpośred
nio odnosi się nie do publikacji, lecz do osoby, która pisze, natomiast drugie
pojęcie
a p p ro b a tioodnosi się bezpośrednio do publikacji i oznajmia, że nie
zawiera ono niczego przeciwnego wierze i obyczajom34. Jeszcze inni sądzą, że
licencja zezwala na publikację jakiegoś dzieła (
im p rim a tu r), zawierając dekla
rację, iż nie ma w nim żadnego błędu co do wiary i moralności (
n ih il o b sta t).
Natomiast aprobata jest czymś więcej niż zwykłe
im p r im a tu ri zawiera
w sobie także ogólne zalecenie dzieła i jego pozytywne walory35. W Instrukcji
z 1992 r. znajduje się stwierdzenie, że aprobata lub zezwolenie kościelne gwa
rantują, że pismo nie zawiera niczego przeciwnego autentycznemu Urzędowi
Nauczycielskiemu Kościoła w sprawach wiary i obyczajów oraz poświadcza,
że zostały wypełnione wszystkie odpowiednie przepisy prawa kanonicznego
(por. 7 § 2). Są zatem różne wykładnie tych pojęć. Warto w tej kwestii odnieść
się do Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich, który w kanonie 66136 okre
śla znaczenie wymienionych pojęć.
L ic e n tia- zezwolenie kościelne, wyrażo
ne jedynie słowem „imprimatur” oznacza, że dzieło jest wolne od błędów co do
wiary katolickiej i obyczajów.
A p p ro b a tio- zatwierdzenie zaś udzielone przez
kompetentną władzę wskazuje, że tekst został zaakceptowany przez Kościół
albo że dzieło jest zgodne z autentycznym nauczaniem Kościoła. Zatem cyto
wany kanon precyzuje, że licencja oznacza brak błędów odnoszących się do
wiary i obyczajów, ale nie wyraża jakiejkolwiek oceny publikacji co do pożytku
wiernych. Z kolei zatwierdzenie tekstu - aprobata - oznacza, że tekst jest
34
II diritto nel mistero della Chiesa, t. 2, Rom a 1990, s. 673.35
Por. L. Chiappetta, Prontuario di diritto canonico e concordatorio, Roma 1994, s. 1016; Tenże, Il codice di diritto canonico. Commento giuridico-pastorale, vol. II, Roma 1996, s. 69-70.36
Can. 661 § 1 „Licentia ecclesiastica cum solo verbo imprimatur expressa signi- ficat opus ab erroribus circa fidem catholicam et mores esse immum” . § 2 „Approbatio vero ab auctoritatae competenti concessa ostendit textum ab Ecclesia acceptum at opus doctrinae authenticae Ecclesiae consonum esse”. § 3 „Si opus insuper ab Episco- po eparchiali vel ab auctoritate superiore laudatum vel benedictum est, hoc significat illud doctrinam authenticam Ecclesiae bene exprimere ideoque commendandum esse” .akceptowany przez kompetentną władzę kościelną albo że jest zgodny z Magi
sterium. Prof. Dimotros Salachas akcentuje, że zatwierdzenie (approbatio)
jest czynnością bardziej złożoną prawnie czy to przez ważność materii, czy to
przez autorytet kompetentny do jego udzielania, natomiast licencja jest pewną
formalnością, gwarancją prawną i moralną dla autora, wydawcy i czytelni-
ków37. Należy nadmienić, iż analizowany kanon w 3 paragrafie wspomina
jeszcze o laudacji i pobłogosławieniu publikacji, a to oznacza, że dzieło dobrze
wyraża autentyczną naukę Kościoła i dlatego należy je zalecać.
Kodeks Prawa Kanonicznego i Instrukcja z 1992 r. zawierają rozróżnie
nie, że pewna kategoria publikacji podlega obowiązkowej uprzedniej kontroli,
by zyskać licencję lub aprobatę kościelną, i kategoria publikacji, gdzie jedynie
jest ona zalecana, czyli fakultatywna.
Sumarycznie ujmując zagadnienie, nie wchodząc w szczegóły o kompetent
nej władzy w tej materii, ze wspomnianych dokumentów wynika, że wymagana
jest uprzednia aprobata (approbatio) przy publikacji następujących pozycji:
- ksiąg Pisma Świętego lub ich tłumaczeń na języki współczesne (kan.
825 § 1);
- katechizmów i pism o charakterze katechetycznym (kan. 775 § 2, 827
§ 1);
- podręczników dla szkół, nie tylko podstawowych i średnich, lecz także
wyższych, dotyczących dyscyplin związanych z wiarą lub moralnością
(kan. 827 § 2)38.
Jest natomiast konieczne uprzednie zezwolenie (licentio, imprimatur) przy
takich publikacjach:
- przy przygotowaniu i na publikacj ę przez wiernych, także we współpra
cy z braćmi odłączonymi, tłumaczeń Pisma Świętego (kan. 825 § 2);
- książek do modlitwy, tak do użytku publicznego, j ak i prywatnego (kan.
826 § 3);
- nowych wydań zbiorów dekretów lub dokumentów kościelnych (kan.
828);
- pism duchownych i zakonników w gazetach, czasopismach lub perio
dykach, które wyraźnie atakują religię katolicką lub dobre obyczaje (kan.
831 § 1);
- pism członków instytutów zakonnych, które dotyczą zagadnień wiary
lub moralności (kan. 832)39.
37 Por. Commento al Codice dei Canoni delle Chiese Orientali, a cura di P. V. Pinto, Liberia Editrice Vaticana 2001, s. 546; Instrukcja 1992, nr 7, § 1 i 10 § 1.
38 Por. Instrukcja 1992, nr 7, § 1a), s. 385; należy dodać, ze art. 12 punkt 2 Konkor datu zapewnia władzom kościelnym opracowanie i zatwierdzanie podręczników do nauczania religii.
O statn ie w y m ie n io n e d w a p rz y p a d k i z a s łu g u ją n a u w a g ę o d stro n y p o d m io to w e j u z y s k iw a n ia licen cji. O tó ż d u c h o w n i i o so b y k o n se k ro w a n e m u s z ą m ie ć p o z w o le n ie O rd y n a riu sz a m ie js c a n a p isa n ie w g a z e ta ch , k sią ż k a c h lu b p erio d y k a c h , k tó re m a ją zw y c zaj o tw a rc ie ata k o w a ć re lig ię k a to lic k ą lu b d o b re oby czaje. T en z a ś w in ie n do k ła d n ie ro zw aży ć: cz y i p o d ja k im i w a ru n k a m i ta k ie g o z e z w o le n ia u d z ie lić 40. S łu szn o ść te g o p rz e p is u n ie b u d z i w ątp liw o ści, g d y ż p u b lik o w a n ie n a w e t d o b ry c h a rty k u łó w p rz e z d u c h o w n y c h w p ism a c h a ta k u ją c y ch re lig ię je s t w p ro w a d z a n ie m w b łą d czy te ln ik ó w 41.
O so b y za k o n n e n ie ty lk o w po w y ż sz e j sy tu a c ji p o trz e b u ją z e z w o le n ia n a p u b lik acj ę. S ą o ne zo b lig o w an e b o w ie m do p o sia d a n ia p o z w o le n ia n a p u b lik a c ję o d p rzeło żo n eg o zak o n n e g o w e d łu g k o n sty tu cji, g d y p is z ą n a te m a ty tra k tu ją c e o re lig ii lu b m o ra ln o śc i. P rz e ło ż o n y m o ż e w y m a g a ć , b y je g o z e z w o len ie
p o p rzed zało zezw o len ie O rd y n ariu sza m iej sc a oraz b y b y ło b ezp o śred n io w sp o m n ia n e w p u b lik a c ji42. T ak w ię c o so b a z a k o n n a w in n a m ie ć p o z w o le n ie od O rd y n a riu sz a m ie jsc a i od sw eg o p rzeło żo n eg o , g d y p u b lik u je treści d o tyczące w iary lub m oralności. C zy takie rozw iązanie je s t konieczne i uzasadnione, zw łasz cza w p rz y p a d k u O rd y n a riu sz y zak o n n y ch ?
6. Fakultatyw na aprobata publikacji
Z p u n k tu w id z e n ia n a u k i K o śc io ła istn ie je, j a k ju ż w y żej w sp o m n ia n o , fa k u lta ty w n a a p ro b a ta n ie k tó ry c h p ism . Z a le c a s ię j ą p rz y p u b lik a c ja c h d o ty cz ą c y ch z a g a d n ie ń P ism a Ś w ięteg o , teo lo g ii, p ra w a k an o n ic z n e g o , h isto rii K o śc io ła ora z d y sc y p lin re lig ijn y c h lu b m o ra ln y c h , n a w e t je ś li n ie s ą p rz e z n a cz o n e ja k o te k s ty do w y k o rz y s ta n ia w n a u c z a n iu . R ó w n ie ż fa k u lta ty w n e j u p rz e d n ie j ap ro b a c ie z a le c a s ię p ism a , w k tó ry c h z n a jd u ją s ię e le m e n ty d o ty czące w sp o só b sz c z e g ó ln y w ia ry lu b c z y sto śc i o b y c z a jó w 43. Je st to u p ra w n ie n ie O rd y n a riu sz a m iejsca. Ju ż w y żej w in n y m k o n te k śc ie zo stało za sy g n a li zo w an e, O rd y n a riu sz m ie js c a w ra m a c h o d p o w ie d z ia ln o śc i z a in te g ra ln o ść w ia ry i o b y c z a jó w m o ż e zm ie n ić p rz e p is o z a tw ie rd z e n iu fa k u lta ty w n y m n a o b lig ato ry jn e. Z te g o w y n ik a , że O rd y n a riu sz m ie jsc a m o ż e z a ż ą d ać p o d d a n ia o b o w iąz k o w e j cen zu rze ty c h p ism , k tó re K o d e k s ty lk o z a le c a k o n tro lo w a ć 44.
40 Tamże, nr 13, s. 387.
41 Aktualnie inaczej niż w Instrukcji Ecclesiaepasorum (1975) nr 5 duchownym diecezjalnym nie zaleca się ubiegania o pozwolenie, gdy chcą publikować książki doty czące zagadnień religijnych i moralnych.
42 Por. Instrukcja 1992, nr 16 i 17, ss. 388-389.
43 Por. KPK, kan. 827 § 3; Instrukcja 1992, nr 8 § 1, s. 385.
44 Por. Instrukcja 1992, nr 8, § 2, s. 385; J. Dyduch, Kościelna aprobata..., dz. cyt., s. 64.
W tym kontekście refleksji należy zwrócić uwagę na jeszcze jeden
przepis Instrukcji z 1992 r. mówiący o możliwości udzielenia zezwolenia na
publikację pod pewnymi warunkami określonymi przez biskupa diecezjalnego.
Stwierdza się, iż z chwilą gdy pismo mogłoby zawierać opinie czy zagadnienia
właściwe dla specjalistów lub należące do określonych środowisk oraz mogło
by stać się przyczyną zgorszenia lub zamieszania w pewnych ramach czy też
u określonych osób, zezwolenie mogłoby być udzielone pod pewnymi warun
kami, które mogą dotyczyć środka publikacji lub języka, aby uniknąć wymie
nionych niebezpieczeństw (nr 8 § 4). Słusznie podkreśla się o możliwości
postawienia warunków, bowiem czym innym jest dociekanie naukowe, a czym
innym nauczanie wiernych przez słowo pisane. W pierwszym przypadku kom
petentnej osobie przysługuje wolność badań oraz prawo dzielenia się wynikami
za pośrednictwem publikacji. W drugim przypadku wiernym należy przedsta
wiać pewną naukę Kościoła. Mieszanie opinii i poglądów uczonych w danej
kwestii z Magisterium Kościoła może nie służyć odbiorcy przy małej zdolności
krytycznej45, stąd uzasadnione są w tych przypadkach warunki o środku
publikacji lub o języku.
W kan. 824 § 2 precyzuj e się, że cokolwiek w kanonach tego tytułu posta
nawia się o książkach, należy stosować także do wszelkiego rodzaju pism prze
znaczonych do publicznego rozpowszechniania. Przepis ten, jak się wydaje,
należy stosować nie tylko do publikacji drukowanych, ale także do nowocze
snych sposobów rozpowszechniania myśli np. Internet. Ten ostatni sposób
publikacji, jako współczesne narzędzie ewangelizacji, nie może nie podlegać
przepisom Kościoła, który winien strzec depozytu wiary. Kwestia jest złożona,
ale administrator oficjalnej internetowej strony kościelnej, zamieszczając różne
teksty, winien zachowywać przepisy odnoszące się do publikacji w formie dru
ku. Inną kwestią związaną z Internetem jest rozpowszechnianie nieoficjalnych
witryn www określających się jako „katolickie”. Zdaniem Papieskiej Rady
system dobrowolnego nadawania certyfikatów na poziomie lokalnym i narodo
wym, pod nadzorem przedstawicieli Kościoła, mógłby okazać się pomocny
odnośnie do materiału o charakterze specyficznie doktrynalnym czy kateche
tycznym. Nie chodzi tu o narzucanie cenzury, ale o zaoferowanie użytkowni
kom Internetu godnego zaufania przewodnika po tym, co wyraża autentyczne
poglądy kościelne46.
45 Papieska Komisja ds. Środków Społecznego Przekazu, Instrukcja duszpaster ska Communio et progresio (15 VII 1971), nr 118, w: „Posoborowe Prawodawstwo Kościelne”, opr. E. Sztafrowski, t. IV, z. 1.
46 Papieska Rada ds. Środków Społecznego Przekazu, „Kościół a Internet”, KAI 10 (2002), nr 11, s. 34.
Swoiste znaczenie, jak zauważają uczeni47, posiada nowa forma aprobaty
publikacji, wyrażająca się ich wystawianiem, sprzedawaniem lub rozdawaniem
w kościołach lub kaplicach (kan. 827 § 4 i Inst. 15 § 3). Prawo wyraźnie
stanowi, że zezwala się tylko na takie publikacje, które mają imprimatur lub
aprobatę kościelną. Ten przepis kodeksowy znajduje potwierdzenie jeszcze
w surowszej wersji w Instrukcji z 1992 r., w której zaznacza się, że biskupi
mają obowiązek zabronić wystawiania lub sprzedawania publikacji, które nie
mają zezwolenia lub aprobaty. Racją uzasadniającą taki przepis jest fakt, że
książka wystawiona lub kupiona w tych miejscach stanowi dla wiernych gwa
rancję jej poprawności doktrynalnej48. Można w tym miejscu zapytać, jak ten
przepis funkcjonuje w rzeczywistości polskiej? Czy chęć zysku nie dyktuje
tego, co znajduje się w tych punktach?
Podobną gwarancją dla wiernych jest także publikacja wydana w wy
dawnictwie katolickim (diecezja, instytut zakonny, stowarzyszenie katolickie
itp.) czy kupiona w księgarni katolickiej. Jest to swoistego rodzaju apostolat
i jego działalność powinna się rozwijać w harmonii z nauką Kościoła i komunii
z pasterzami, w zgodzie z przepisami prawa. Z kolei wierni, którzy pracują na
polu wydawniczym, zajmują się dystrybucją oraz sprzedażą publikacji, w myśl
Instrukcji z 1992 r., mają własną i szczególną odpowiedzialność w promocji
zdrowej nauki wiary i dobrych obyczajów (nr 14).
7. Procedura u zyskan ia zezw o len ia lub aprobaty
Zezwolenie lub aprobata publikacji stanowi gwarancję, tak prawną, jak
i moralną, dla autorów, wydawców publikacji i czytelników, dlatego oni, pro
sząc o nie, mają prawo je otrzymać od kompetentnej władzy, którą zwykle jest
ordynariusz miejsca. Kompetentnym jest, według kan. 824 KPK i nr 11 § 1
Instrukcji, ordynariusz miejsca zamieszkania autora, w myśl kan. 107, lub or
dynariusz miejsca wydania publikacji, zasadniczo miejsca, w którym mieści się
wydawnictwo49. Władza kościelna udziela zezwolenia lub aprobaty po doko
naniu oceny publikacji przez cenzora, czyli przez osobę biegłą w danej dziedzi
nie, obiektywną w ocenie, roztropną, znającą i wierną Magisterium Kościoła.
Jej pozytywna opinia przedstawiona na piśmie, która wprawdzie ma charakter
głosu doradczego, zwykle stanowi podstawę do udzielenia zezwolenia lub apro
baty na wydanie publikacji. Ordynariusz miejsca mógłby nie dać imprimatur,
47 Por. J. Dyduch, Kościelna aprobata..., dz. cyt., s. 64; T. Pawluk, Środki spo
łecznego przekazu w dyspozycjach Kodeksu Prawa Kanonicznego, „Prawo kanonicz
ne”, 31 (1988), nr 3-4, s. 55.
48 Por. Munsterischer Kommentar zum CIC, Essen 1985-2001, t. 3, s. 827. 49 Poprzedni kodeks mówił jeszcze o trzecim ordynariuszu miejsca - miejsca dru ku. Por. kan. 1385 § 3 CIC 1917.
mimo pozytywnej oceny cenzora, ale musiałyby zaistnieć jakieś ważne racje
takiego działania. Jednak w tym ostatnim przypadku i w sytuacji, gdy opinia
cenzora jest negatywna i ordynariusz miejsca j ą akceptuje, musi być podjęty
dialog z autorem, w którym należy wskazać przyczyny odmowy udzielenia
zezwolenia na drukowanie50. Relacja decyduje o dalszych następstwach,
dlatego należy ten dialog prowadzić w duchu szacunku i zrozumienia, mając
na uwadze także wytyczne Kongregacji Nauki Wiary51 o badaniu prawowier-
ności nauki. Ważny jest także aspekt dialogu, by nie zrobić reklamy kwestio
nowanej publikacji. Przeciw odmowie zezwolenia lub aprobaty jest możliwe
odwołanie administracyjne, zgodnie z kan. 1732-1739 KPK, do wspomnianej
Kongregacji Nauki Wiary52.
Udzielone zezwolenie lub aprobata winny zawierać ważne detale i nie
wystarczy użycie formuły „za zgodą kurii Metropolitalnej” czy inną „za apro
batą władzy kościelnej”. Zezwolenie powinno zawierać nazwisko ordynariu
sza, który go udziela, a także miejsce i dzień zgodnie z kan. 830 § 3 i Instrukcją
nr 12 § 4. Należy nadmienić, że te wymagania formalne dla licencji potwier
dziła Papieska Komisja Interpretacji Kodeksu w 1987 r.53.
8. Sankcje kanoniczne z a nadużycia słow a pisanego
Wyżej już zostało zasygnalizowane, że środki pastoralne, mediacj e i dialogi
z autorami stanowią podstawowe środki przy regulacji kontroli publikacji,
a środki administracyjne i karne winny być stosowane w ostateczności, cho
ciaż nie można zapominać, że w niektórych przypadkach, dla zabezpieczenia
jedności eklezjalnej, zastosowanie kar okazuje się konieczne54. W tym wzglę
dzie po stronie władzy kontrolującej publikacje mogą być zaniedbania, jak
i nadużywanie władzy. Muszą się w tym przypadku liczyć z sankcjami karnymi
w myśl kan. 1389 KPK.
Strzeżenie depozytu wiary jest ważnym obowiązkiem pasterzy, którzy
również dając wyraz troski o dobro wspólnoty kościelnej w aspekcie wiary
i dobrych obyczajów, winni stosować kary wobec tych, którzy przekracza
jąc przepisy prawa kanonicznego, wyrządzają szkodę innym i naruszają ich
50 Por. L. Chiappetta. II Codice..., dz. cyt., vol. II, s. 70, nr 3266-3268.
51 M am tu na m yśli dokum ent tej Kongregacji z 15 I 1971: Nova agendi ratio in
doctrinarum examine i nowszy dokument z 29 VI 1997 Congregatio dotyczący zasad
badania prawowierności nauki. 52 Por. Instrukcja 1992, nr 10, § 3.
53 N a zapytanie: „Utrum licentia, de quo in can. 830, § 3, imprimendo sit in libris typis editis, indicatis nomine concedentis, die et loco concessionis” Odpowiedź: A ffir mative. AAS 89 (1987), s. 1249.
uprawnienia. Według kan. 1369 KPK ten, kto w rozpowszechnianym piśmie
albo w inny sposób przy pomocy środków społecznego przekazu wypowiada
bluźnierstwa, poważnie narusza dobre obyczaje albo znieważa religię lub Ko
ściół bądź wywołuje nienawiść lub pogardę, powinien być ukarany sprawiedli
w ą karą. Przykładowo: propagowanie eutanazji, bigamii, małżeństw homosek
sualnych, zapłodnienia in vitro, rozpowszechnianie pornografii lub zachęcanie
do wykroczeń przeciwko VI przykazaniu Dekalogu, oszczercze i obraźliwe
zachowanie się wobec wyznawców religii katolickiej, naruszenie czyjegoś do
brego imienia55, może podlegać przepisom kościelnego prawa karnego.
W omawianej materii kontroli publikacji może zostać zastosowany kan.
1371 nr 1, który stanowi, że powinien być ukarany ten, kto głosi, czyli rozpo
wszechnia w formie publikacji, naukę potępioną przez papieża lub przez sobór,
bądź odrzuca naukę dotyczącą prawd de fid e tenenda (kan. 750 § 2) lub
odrzuca naukę w sprawach wiary i obyczajów, która nie jest zdefiniowana
jako ostateczna (kan. 752). Przestępstwo nieposłuszeństwa w sprawach dok
trynalnych jest dokonane tylko wtedy, gdy sprawca mimo upomnienia nie od
wołuje swoich błędów56.
Wypada zauważyć, że przestępstwem może być także rozpowszechnia
nie treści nagranej spowiedzi w środkach społecznego przekazu, w tym przez
druk lub Internet. Zgodnie z dekretem Kongregacji Nauki Wiary z 1988 r.
i kan. 1388 grozi za to kara ekskomuniki latae sententiae.
9. P ostulatyw ne zak oń czen ie
Troska Kościoła o słowo pisane wynika z przekonania, że mimo nowocze
snych środków społecznego przekazu jest ono podstawowym narzędziem wpły
wania na człowieka, jego myślenie, wartościowanie i postępowanie. Promocja
dobrych publikacji przy uszanowaniu praw twórców i czytelników zdomino
wała obszar tego, co dawniej łączyło się z indeksem książek zakazanych. Prze
pisy prawa kanonicznego i innych dokumentów w tej materii stanowią gwa
rancję dla wolności poszczególnych wiernych, którzy mają prawo do integral
nego orędzia Ewangelii, dla twórców, którzy mają prawo przekazania swoich
myśli zgodnie z Magisterium Kościoła. Z treści referatu wynika, że jest w nim
mowa o promocji dobrych publikacji przez kontrolę publikacji z punktu widze
nia nauki Kościoła niż o kontroli jako takiej. Należy zdecydowanie akcent po
stawić na aprobatę słowa drukowanego, z uwzględnieniem nowoczesnych
technologii np. Internetu.
55 Szerzej na ten temat: J. Syryjczyk, Kanoniczne prawo karne część szczególna, Warszawa 2003, ss. 56-60.
Z niniejszego opracowania rodzą się pewne postulaty.
a) Czy nie byłoby wskazane, aby w szczególnie cennych i przydatnych
dla rozwoju wiary i obyczajów publikacjach zamieszczać dodatkowe infor
macje, może naw et w myśl przepisów Kodeksu Kanonów Kościołów
Wschodnich, pochwałę i błogosławieństwo. Dla czytelników, wydawców
i kolporterów byłaby to cenna pomoc.
b) Wydaje się, że niepotrzebne jest podwójne pozwolenie dla piszącego
zakonnika: od biskupa diecezjalnego i przełożonego zakonnego (zwłaszcza
ordynariusza kan. 134 § 1). Postuluje się, w ramach współodpowiedzialności
za czystość wiary i obyczajów przełożonych zakonnych, zniesienie podwój
nego pozwolenia, wystarczy jedno z nich.
c) Postuluje się większą pilność ordynariuszy miejsca w trosce o prze
strzeganie przepisów dotyczących wystawiania, sprzedawania lub rozdawania
pism w tzw. kościelnych punktach.
R ésum é
L
e c o n t r ô l ed e l a p u b l i c a t i o nD U PO IN T D E V U E D U
M
AGISTÈRE D E L’E
GLISELa sollicitude du dépôt de la foi et de droits de fidèles marque les limites des propres pensées exprimées oralement et par écrit. L’Eglise Catholique promeut le média, elle s ’en ouvre et veut en profiter, mais aussi prévient du mal qui pourrait résoudre de l ’utilisation non étique. Par la promotion du bien dans le média, l ’estime de droits des auteurs et destinataires, l ’Eglise s ’associe à mettre de l ’ordre en l ’homme et dans le monde. Dans l ’approbation des publications les buts sont fondamentaux, mais mal heureusement ils se perdent dans l ’héritage historique. Je désire tirer la nouvelle opti que, montrer le sens et le but du travail du contrôle de l ’accord et de l ’approbation de differents catégories de publications. Je veux voir si le compte-rendu antérieur ou consécutif n ’est pas en collision avec la liberté de recherches et de la formulation de propres opinions, et du droit des auteurs et lecteurs. Je cherche à trouver la réponse à la question suivante: que signifie-t-elle la licentia en différence de l'approbatio utilisé si souvent en l ’édition de la publications? Je voudrais se réferer postulative- ment à quelques défis du XXIème siècle dans le Magistère de l ’Eglise.
Ks. prof. dr hab. H enryk STAWNIAK - ur. w 1952 r. w Lądzie, salezjanin.
Prawnik, pracownik naukowo-dydaktyczny Wydziału Prawa Kanonicznego UKSW, prodziekan, kierownik II Katedry Prawa Małżeńskiego i Rodzinnego, także w ykła dowca W SDTS w Krakowie, autor ponad 100 publikacji z zakresu kanonicznego prawa małżeńskiego, problematyki procesowej i posługi nauczania, redaktor naczelny „Seminare” i zastępca redaktora naczelnego „Jus matrimoniale”.
