Sukertowa-Biedrawina, Emilia
Dorobek polskiej historiografii w
latach 1945-1964 w zakresie dziejów
Mazur i Warmii
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 47-80
M A T E R I A Ł Y
E M IL IA S U K E R T O W A -B IE D R A W IN A
D O R O B E K P O L S K IE J H IST O R IO G R A F II W L A T A C H 1945— 1964
W Z A K R E S IE D Z IE JÓ W M A Z U R I W A R M II
N a u k a p o lsk a sto su n k o w o szy b k o po w o jn ie z a in te r e so w a ła się b a d a n ia m i n a szeg o region u . P o c z ą tk o w o n a jw ięk sz ą d zia ła ln o ść w tej d zied zin ie p rzeja w ia ł In sty tu t B a łty c k i, w y d a ją c sze r eg p o w a żn y ch p ozycji. I n sty tu t Z achodni ró w n ież n ie p o m ija ł za g a d n ień M azu r i W arm ii. U n iw e r sy te t M ik o ła ja K o p er n ik a w r a z z ro zw o jem k ad ry i w a r sz ta tu p racy n a u k o w ej z w ra ca ł coraz w ię k s z ą u w a g ę na d z ieje p a ń stw a k r z y ża c k ieg o oraz P ru s K sią żęcy ch . P oza ty m W arm ią i M azu ram i in ter e su ją się sp o ra d y czn ie k a ted ry u n iw er sy te ck ie, p o rozrzu can e p o całej P o lsce: w W a rsza w ie, L u b lin ie, W ro cła w iu , P o zn a n iu i Ł odzi. N ie za leż n ie od te g o p ro b lem a ty k a n a szeg o reg io n u z n a jd u je o d b icie w ro zm a ity ch cza so p ism a ch i w y d a w n ic tw a c h cen tra ln y ch , in ter e su ją c y ch się ca ło śc ią ziem p o lsk ich .
’ O środ ek n a u k o w y w O lsz ty n ie r o z w ija ł s ię n ie b e z tru d n o ści. P o w s ta ły w c za sie w o jn y w p o d ziem iu , a r ea k ty w o w a n y w lip cu 1945 r. In sty tu t M a zu rsk i p o sia d a ł bardzo szczu p łą k a d rę n a u k o w ą . P o za ty m zm u szo n y b y ł zajm o w a ć się po p u la ry za cją w ie d z y o reg io n ie, rep o lo n iza cją (U n iw e r sy tety L u d o w e: M azu r sk i i W arm iń sk i), a ta k że p ro w a d zić ró żn eg o rod zaju p race sp o łe cz n e , p rzy g o to w y w a ć w a r sz ta t p ra cy n a u k o w ej, o d szu k iw a ć i z w o zić k się g o zb io r y e w a k u o w a n e z K r ó le w ca i porzucon e p rzez u cie k a ją c e w o js k a h itle r o w sk ie . P r z e to n ic d ziw n eg o , że n a p racę b a d a w czą p o z o sta w a ło n ie w ie le czasu.
P o m im o ty c h tru d n o ści u d a ło s ię .położyć p o d w a lin y pod b ib lio te k ę reg io nalną, a ta k że za ło ży ć p erio d y k n a u k o w y : „ K o m u n ik a ty D z ia łu In fo r m a c ji N a u k o w e j” *, w k tó re g o ram ach u k azało się w la ta c h 1946— 1948 o siem n a ście ro zp ra w ek n a u k o w y ch . O prócz te g o In sty tu t M a zu rsk i w y d a ł k ilk a o d ręb n y ch prac n a u k o w y c h 2.
1 E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , Z h is to r ii b a d a ń r e g io n a ln y c h n a
M a zu ra c h i W a rm ii. P r z e m ó w ie n ie w y g ło sz o n o n a S e s ji R e g io n a ln e j Z ja zd u J u b ile u sz o w e g o P T H w W a rs za w ie 20 X 1956, K om u n ik . M az.-W arm ., 1957,
nr 1/56; K a r t y z d z ie j ó w M a zu r, 1961.
2 M im o n ie sp r zy ja ją c y ch w a r u n k ó w , m im o braku o d p o w ied n ic h lu d zi do pracy, już w p ie r w sz ą n ie d z ie lę gru d n ia 1945 r. w e w ła s n y m lo k a lu In sty tu tu M azu rskiego p rzy ul. K ę tr z y ń sk ie g o 4 u ro czy ście o tw a r to W y s ta w ą P a m ią telc
p le b is c y to w y c h , k tórą w k w ie tn iu 1946 r. h arcerze p r z ew ie ź li do W arszaw y,
g d zie w lo k a lu k r e śla r n i P o lite c h n ik i w zb u d ziła d u że za in te r e so w a n ie . W m aju 1946 r. u k a za ł s ię p ie r w sz y d ru k o w a n y K a ta lo g w y s t a w y K o p e r n ik a , zo rg a n i zo w a n ej przez In sty tu t M a zu rsk i z o k a zji 403 ro czn icy śm ierci w ie lk ie g o astronom a. K a ta lo g w y k o n a n y w dru k arn i „Z agon” z a w ier a ł p r zem ó w ien ie w o je w o d y , dra Z yg m u n ta R o b l a , pp dczas o tw a rcia w y st a w y , o b ejm o w a ł ży cio ry s K o p ern ik a pióra F e lik sa M u r a w y oraz opis w y sta w y o p ra co w a n y p rzez E. S u k e r t o w ą - B i e d r a w i n ę og ó łem 18 stron. W y sta w a trw a ła do w rześn ia . W lip cu 1946 r. u k a za ł się p ie r w sz y n u m er m ie się cz n ik a , n o szą cy n a g łó w e k : I n s t y tu t M a zu rsk i. K o m u n ik a ty D zia łu I n fo r m a c ji N a u k o w e j.
N a le ży p am iętać, że w sz y s tk ie druk arn ie na te r en ie b y ły zniszczone, trzeba b y ło stw o rzy ć za k ła d ty p o g ra ficzn y , aby m óc p rzy stą p ić do w y d a w a n ia dru k ó w . W 1948 r. w ła d z e nad rzęd ne o d eb rały sa m o d zieln o ść In sty tu to w i M azur sk iem u i p rz y łą c zy ły g o do In sty tu tu Z ach od n iego w P ozn an iu jak o jeg o Stację N a u k o w ą (In sty tu t M azurski). „K o m u n ik a ty D zia łu In fo rm a cji N a u k o w e j” u k a za ły się w P oznan iu jak o roczn ik i w 1949 i 1950 r. P o tem n a stą p iła przerw a. D n ia 26 m aja 1948 r. p o w sta ł w O lszty n ie odd ział P o lsk ieg o T o w a rzy stw a H isto ry czn eg o , a 15 listo p a d a teg o ż roku ery g o w a n o W ojew ó d zk ie A rch iw u m P a ń stw o w e , g d zie zgrom adzono akta g łó w n ie od sch y łk u X V III do X X w iek u , bądź z w ie z io n e z teren u , bądź też r ew in d y k o w a n e z N ie m ie c Z achodnich. W A rch iw u m P a ń stw o w y m zn a la zły s ię ró w n ież a r ch iw a lia o d n a lezio n e przez In sty tu t M azu rski jak: trz y d z ie śc i k ilk a w o lu m in ó w r e c e só w w sc h o d n io - p ruskich (od r. 1545) oraz a rch iw a k o ścieln e: ostródzk ie, p a sy m sk ie i inn. W W arm ińskim A rch iw u m D ie ce z ja ln y m sk u p ion o p o d sta w o w y trzon d a w n eg o a rch iw u m from b orsk iego. D zięk i te m u bad acze reg io n a ln i zy sk a li m ożność p ra cy n a u k o w ej w O lsztynie. C bok ty ch p la c ó w e k z a in tereso w a n ie h istorią M azur i W arm ii p r z eja w ia ło częścio w o M uzeum M azu rskie.
W p oczątk ach p ię ć d z ie sią ty ch la t, w o b e c n ie m o ż liw o śc i p u b lik o w a n ia prac n a u k o w y ch w O lszty n ie, od czasu do czasu n ie k tó rz y z m ie jsc o w y ch bad aczy d ru k ow ali a rty k u ły w w y d a w n ic tw a c h cen tra ln y ch . W 1953 r. S ta cja N a u k o w a (In sty tu t M azurski) została p rzek azan a P o lsk iem u T o w a rz y stw u H isto ry czn em u i znalazła się p od op iek ą P o lsk iej A k a d em ii N auk. S y tu a c ja po-prawiła się, k ie d y w 1957 r. r e a k ty w o w a n o „ K om u nikaty M a zu rsk o -W a rm iń sk ie”, jako organ S ta cji N a u k o w ej P o lsk ie g o T o w a rz y stw a H isto ry czn eg o — k w a r ta ln ik — p o św ię co n y d ziejo m n a szeg o regionu . W k rótce też zaczął w y ch o d zić — choć z p rzerw a m i — „R oczn ik O lsz ty ń sk i”, u w z g lę d n ia ją cy w dużym sto p n iu te m a ty k ę arch eologiczną.
P o w s ta ły w 1963 r. O środ ek B adań N a u k o w y ch im. W ojciech a K ę trzy ń sk ieg o o p u b lik o w a ł r ó w n ież k ilk a prac z zak resu histo rii. W y d a w n ictw o „ P o jezierze” w osta tn ich la ta ch p o św ię ca w ię k sz ą u w a g ę n a u k o w y m pracom h istoryczn ym . W su m ie r e z u lta ty bad ań n ad d z ie ja m i M azur i W arm ii, og ło szo n e w la ta ch 1945— 1964, sta n o w ią p o k a źn y dorobek, ch o cia ż p o trzeb y b a d a w cze są n ad al olbrzym ie.
Pon iżej za m ieszczo n e z e sta w ie n ie n ie ro ści p re te n sji do w y c ze r p a n ia tem a tu , je s t raczej p rzy p o m n ien iem , u szereg o w a n y m p rzew a żn ie ch ro n o lo g iczn ie, p o r u szo n y ch w m in io n y m d w u d ziesto le c iu n a jw a ż n iejsz y c h z a g a d n ień h isto ry czn y ch .
* * *
Z acznijm y od b ib lio g ra fii, n iezb ęd n ej w b a d a n ia ch n a u k o w y ch w ogóle, a w b a d a n ia ch h isto r y c zn y ch w szczeg ó ln o ści. W tej d zied zin ie p o sia d a m y ju ż p e w ie n dorobek. N a ko n feren cji, p o św ięco n ej k o o rd y n a cji b ib lio g r a fii Z iem Z achodnich, od b y tej w P o zn a n iu 17 listo p a d a 1960 r. u c h w a lo n o R a m o w y
S c h e m a t K la s y f i k a c y jn y d la B ib lio g r a fii R eg io n a ln y c h , Ę ib lio g r a fie osta tn ich
la t p ro w a d zo n e są ju ż w e d łu g te g o sch em atu.
K ie r o w n ic tw o o b jęła E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a, sek re ta r z g en era ln y i k ie r o w n ik In sty tu tu M azu rsk iego, red a k to ra m i p o szczeg ó ln y ch se k c ji zostali: J erzy A n t o n i e w i c z , H iero n im S k u r p s k i i E dw ard S z y m a ń s k i . D n. 12 sty c zn ia 1947 r. w zw ią zk u z o tw a r c iem P o k a zu d r u k ó w m a z u r sk ic h u k a za ł się K a ta lo g d r u k ó w m a z u r sk ic h X V I — X X w ie k u o p ra co w a n y przez E. S u k e r t o w ą - B i e d r a w i n ę . N a sp ecja ln e ż y czen ie lu d n o ści m azursk iej w y d a n o p ie r w sz y p o w o je n n y rocznik „K alen d arza dla M azu rów na rok 1947” oraz m u ta cję „K alen d arz dla W a rm ia k ó w ”, tło czo n y n ie g o ty c k im i czcion kam i, ja k w o k resie m ięd zy w o jen n y m , le c z a n ty k w ą . O pracow ała E. B i e d r a w i n a, jak o w y d a w c a fig u ro w a ł Z w ią zek Z ach odni.
N a sz dorobek p o w o je n n y w b ib lio g ra fii rep rezen tu ją : H en ry k B a r a n o w s k i , W ła d y sła w C h o j n a c k i , S ta n is ła w F l i s , bp J an O b ł ą k , E m ilia S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , T am ara W a j s b r o t i inni. W sp ó łp ra co w n ik a m i C h o jn a ck ieg o są: J a d w ig a C h o j n a c k a i Jan K o w a l i k .
Z n aczn y je st ró w n ież n a sz dorobek w za k resie b iografii. P o lsk i S ło w n ik
B io g ra fic zn y P o lsk iej A k a d em ii N a u k za m ieszcza m. in. ży cio ry sy osób z w ią
zanych z W arm ią i M azuram i p ió ra n a jw ięk sz y c h sp e cja listó w . T adeusza O r a c k i e g o S ło w n ik B io g ra fic zn y W a rm ii, M a zu r i P o w iś la o d p o ło w y
X V w . d o 1945 r. lic z y 328 stron druku. O r a c k i w „ K o m u n ik a ta ch M a zu rsk o -
W arm iń sk ich ” z a m ieścił 94 sy lw e tk i p o lsk ich n a u cz y c ie li i orga n iza to ró w szk o ln ic tw a na W arm ii, M azu rach i P o w iślu w o k r e sie 1920— 1939 oraz 4 zyćio* ry sy W a rm ia k ó w i M azu rów , p r o fe so ró w U n iw e r sy te tu W a rsza w sk ieg o w p o czątkach X IX w ie k u . S zereg ży cio ry só w d zia ła czy m azu rsk ich o p ra co w a ł ta k że Wł. C h o j n a c k i . E. B i e d r a w i n a w y d a ła : B o jo w n ic y o w o ln o ść i p o lsk o ść
M a zu r i W a rm ii n a p r z e s tr z e n i s ie d m iu w ie k ó w ; B o jo w n ic y m a z u r s c y oraz
75 ż y c io r y só w zam ieszczo n y ch w P o lsk im S ło w n ik u B io g ra fic zn y m P A N -u i porozrzucanych p o ró żn y ch cza so p ism a ch . W S ło w n ik u B io g ra fic zn y m m ie sięczn ik a „W arm ia, i M a zu ry ” za m ieszczon o ró w n ież ż y cio ry sy zasłu żon ych - S z e re g b io g r a fii n a p isa li: J a n u sz J a s i ń s k i , W ła d y sła w G ę b i k , F ry d ery k M iro sła w L e y k , Z y g m u n t L i e t z. S ta n is ła w F l i s p osiad a w sw y m dorobku lic z n e ży cio ry sy le k a r z y tu te jsz y c h , za m ieszczo n e w „ K o m u n ik a ta ch ” oraz w „ P o lsk im T y g o d n ik u L ek a rsk im ”. T akże W ła d y sła w O g r o d z i ń s k i je s t a u to rem w ie lu ży cio ry só w d ru k o w a n y ch w różn ych czasop ism ach; n a k ła d em „ P o jezierza ” u k a za ły się: Ig n a c y P ie ir a s z e w s k i, u c z o n y „W a r m ijc z y k ” , o rien ta lista oraz W a rm iń sk i „ ta tk o ” z G ie tr z w a łd u (A nd rzej S a m u l o w s k i ) .
*
*
*
T eren y ziem i m a z u r sk o -w a r m iń sk ie j, n ie d o stę p n e p rzed w y z w o le n ie m ty ch o b sza ró w d la p o lsk ic h a r ch eo lo g ó w , d ały m ożność n a sz y m n a u k o w co m sk o n tro lo w a n ia prac p ro w a d zo n y ch p rzez N iem có w i w y k a z a n ia ich te n d en cy jn o śc i. Ju ż w lip c u 1946 r. n a ła m a ch „K o m u n ik tó w D z ia łu In fo r m a c ji N a u k o w e j” In sty tu tu M azu rskiego J erzy A n t o n i e w i c z o p u b lik o w a ł a r ty k u ł Z a g a d n ie n ia z a b y tk ó w a r c h e o lo g ic z n y c h w O k rę g u M a z u r s k im 3. J e s t to sp r a w o zd a n ie z p ie r w sz e j k o n fe re n c ji, k tó ra o d b yła się w P o z n a n iu 26 s ie r p n ia 1945 r. pod p rzew o d n ic tw e m pro feso ra U n iw e r sy te tu P o zn a ń sk ieg o , Józefa K o s t r z e w s k i e g o , a która u zn a ła za k o n ieczn e u tw o r z e n ie p a ń stw o w e g o urzędu k o n se r w a to rsk ie g o z sied zib ą p rzy m u zea ch h isto r y c zn y ch p o sz cz e g ó l n y ch reg io n ó w .
N ie b a w e m J. A n t o n i e w i c z o p u b lik o w a ł drugą p racę pt. K u ltu r a
łu ż y c k a w P ru sa c h W sc h o d n ich w o ś w ie tle n iu n a u k i p o ls k ie j i n ie m i e c k i e j4.
W sty czn iu 1948 r. w „ K o m u n ik a ta ch ” u k a za ła s ię k o le jn a ro zp ra w a N a sz
d o ty c h c z a s o w y s ta n w i e d z y o ż y c iu c z ło w ie k a p a le o lity c z n e g o w P r u s a c h 5.
A n t o n i e w i c z in fo rm o w a ł te ż sp o łe cz e ń stw o o p racach n ad tw o r z en iem r ez e r w a tó w a rch eo lo g iczn y ch w w o je w ó d z tw ie o lszty ń sk im oraz o s ta n ie za ch o w a n ia zb io ró w p reh isto ry czn y ch na W arm ii, p ó łn o cn y m M azow szu i D o l n y m P o w iślu . Z a m ieścił w W y d a w n ictw ie P a ń stw o w e g o M uzeum A r ch eo lo g ic z n e g o (1949, z. 1— 4) W y n ik i b a d a ń p o w ie r z c h n io w y c h na s ta n o w is k u z w a
n y m „Z a m e c z e k ” го T u ch lin ie , p o w . p is k i (w 1950 r., z. 1— 4), N ie zn a n a b a b a k a m ie n n a z p ru sk ie g o te r y to r iu m p le m ie n n e g o oraz W y n ik i p ra c w y k o p a l is k o
3 K om u nik. D zia łu In fo rm a cji N a u k o w e j, nr 1— 3. 4 Ibid em , 2/8.
5 Ibid em , 1/19.
w y c h n a g r o d zis k u i na p o d g r o d ziu w J e zio rk u , p o w . g i ż y c k i Sa, gdzie odk ryto
m a ter ia ł ceram iczny k u ltu ry ty p o w o łu ż y c k ie j, znany z liczn y ch o sie d li obron n y ch różn ych r eg io n ó w PolskL W „R oczn iku B ia ło sto c k im ” (1961, t. II) ten że a u tor o p u b lik o w a ł a r ty k u ł pt. Z p r o b le m a ty k i b a d a ń o sa d n ic tw a w c z e s n o -
ż e la z n e g o n a W sch o d n ich M a zu ra ch ; w ra z z M arianem G o z d o w s k i m
o g ło sił W y n ik i b a d a ń p o w ie r z c h n io w y c h w d o r ze c zu g ó rn eg o O r z y c a G i w y n ik i prac w y k o p a lisk o w y c h na grodziszczu w Jeziork u w 1950 r., a w r a z z Jerzym O k u l i c z e m sp ra w o zd a n ie z la t 1951— 1954 z b ad ań w J e z io r k u 7.
D u ży w y s iłe k w p racę b a d a w czą w ło ż y ł n esto r a r ch eo lo g ó w p o lsk ich Józef K o s t r z e w s k i , u d o w a d n ia ją c fa łs z e r s tw a arch eo lo g ó w n ie m iec k ic h . O głosił on K o n ie c le g e n d y o k u ltu r z e m a z u r s k o -g e r m a ń s k ie j8. O dn ośn ie k u ltu r y łu ż y c k ie j, którą ta k u siln ie s ta r a li s ię za tu szo w a ć na n a szy m te r e n ie a rch eo lo g o w ie n ie m iec c y , J. K o s t r z e w s k i o p u b lik o w a ł S to s u n k i m ię d z y k u ltu rą
łu ż y c k ą i b a łty c k ą a za g a d n ie n ia w s p ó ln o ty j ę z y k o w e j b a łto s ło w ia ń s k ie j9,
w któ rej o m ó w ił k u ltu r ę m a teria ln ą M azu r i W arm ii od II o k resu brązu do okresu la te ń sk ie g o . K u ltu rze tej epoki p o św ię co n e z o sta ły d w a a rty k u ły J a n a D ą b r o w s k i e g o o m a w ia ją ce ba d a n ia ob rząd k ów cia ło p a ln y ch na M a z u r a c h 10. O w ocem d łu g o letn ich bad ań J. D ą b r o w s k i e g o je s t w y k a z a n ie w y r a źn y ch z w ią zk ó w zie m i m a z u r sk o -w a r m iń sk ie j z te r en em P o lsk i środ kow ej i p ó łn o cn eg o M azow sza w ep o c e brązu, tj. o k oło 1000 la t p.n.e. S p ra w o zd a n ie z ob rony je g o p ra cy d ok torsk iej, d o k o n a n e p rzez R o m ualda O d o j a, za m ieszczon o w „ K om u n ikatach M az.-W arm .” w nr 1/85 1964 r.
W la ta c h p ię ć d z ie sią ty ch i p óźn iej a rch eo lo g o w ie o lszty ń scy i z a m iejsco w i o p u b lik o w a li sp ra w o zd a n ia z b ad ań w y k o p a lisk o w y c h n a n a sz y m teren ie. In te r esu ją c e są w y n ik i badań a rch eo lo g iczn y ch na c m en ta rzy sk u cia ło p a ln y m z o k resu p ó źn o la teń sk ieg o i r zy m sk ieg o w N ie d a n o w ie , p o w . n id zick i. O so b liw e je s t to cm en ta rzy sk o — o w y łą c zn y ch p o ch ó w k a ch k o b iecy ch . Sp ra w o zd a n ia z ty c h bad ań z a m ie śc iła W łod zim iera Z i e m l i ń s k a - O d o j o w a : w ie lo k ro tn ie w „ K o m u n ik a ta ch ” 11 oraz w „W iadom ościach A r ch eo lo g iczn y ch ” 12. A r ty k u ł jej w m iesięczn ik u „W arm ia i M a zu ry ” n o si ty tu ł: C m e n ta r zy sk o
A m a zo n e k . A u to r k a za sta n a w ia s ię — czy n ie b y ło to isto tn ie cm en ta rzy sk o
w o jo w n ic z y c h kobiet...
J erzy O k u 1 i с z za sy g n a liz o w a ł in ter e su ją c e o d k ry cia w G rodkach, pow . d zia łd o w sk i. Z badan e tam cm en ta rzy sk o k u rh a n o w e o m ó w iła Ł ucja O k u l i c z o w a 13 i Wł . Z i e m l i ń s k a - O d o j o w a 14. O k u l i c z o w a z a liczy ła k u rh a n y w G rodkach do końca o k resu H a llsta tt D i p oczątku w c z e s n eg o ok resu la te ń sk ie g o . A u to rk a p rzyp uszcza, że k u rh a n y te sta n o w ią n o w y , nie znany ty p i w ią żą się z regionem p ó łn o cn eg o M azow sza. N iek tó re k u rh an y p o szczeg ó ln e rody u ż y tk o w a ły w cią g u pokoleń. O kres te n — w c ze sn a epoka żela za — jak w y n ik a z osta tn ich bad ań a r ch eo lo g ó w p olsk ich , je s t n a jcie k a w sz y w p rad ziejach M azur i W arm ii. W sp ra w o zd a n ia ch prac w y k o p a lisk o w y c h w e w si G rodki O k u l i c z o w a p o d k r eśliła cią g ło ść istn ien ia cm en ta rzy sk a od w czesn ej e p o k i żela za do k oń ca II w .n .e. cra z odk rycie w le sie z w a n y m „B rze
5a M a teria ły W czesn o śred n io w ieczn e, t. 2, 1950; R oczn. O lszt. t. 1, 1958. 6 Sp raw ozd . P a ń stw . M u zeu m A rch., 1951/1952, z, 3/4.
7 M ater. S taroż., t. 3, 1958. 8 Z o tch ła n i w ie k ó w , 1951. 9 S la v ia A n tiq u a 1954/1956.
10 K om u nik. M az.-W arm ., 1963, nr 2/80; 1964, nr 1/83. 11 Ibidem , 1960, nr 1/67; 1962, nr 4/78: 1964, nr 4/85. 12 W iad. A rch eolog., 1956, 1957, 1958, z. 1— 2, 1959. 13 Ł. O k u l i c z o w a , P ra ce w y k o p a lis k o w e w e w s i G ro d k i, K om unik. M az.-W arm ., 1962, nr 4/78. 14 Ibid em , 1962, n r 3/77. 50
zin k a ” o lb rzym iego cm en ta rzy sk a k u rh a n o w eg o , g d z ie o d sło n ięto krąg k a m ie n n y i g d zie zn a lezio n o grób z n eo litu . W szy stk ie te d a n e w sk a zu ją na is tn ie n ie tu od p o czą tk u w c ze sn e j epok i żelaza aż po p ó źn iejszy o k res w p ły w ó w rzy m sk ich du żego ośrod ka osad n iczego.
W 1959 r. d o k onano c ie k a w eg o od k rycia, a m ia n o w icie n a d n ie jezio ra P iła k i (P iłak n o) o d n a lezio n o osadę sprzed 2600 lat. O b szerny a r ty k u ł z a m ie śc ił o ty m R om u ald O d o j pt. P o d w o d n e b a d a n ia a rch eo lo g iczn e w R y b n ie , p o w . m r ą -
g o w s k i 15. N a obszarze R yb n a, p od ob n ie ja k w o k olicach G rodek — ja k tw ie r d z i
a u to r — p o w s ta ł k o n g lo m era t k u ltu r y łu ży ck iej z za ch o d n iej P o lsk i, M azow sza i P o d la sia . Te w sz y s tk ie w p ły w y na rod zim ym po d ło żu b a łty ck im u w id a czn ia ją pośred nio, być m oże, rozpad w ie lk ic h p a tria rch á ln y ch w sp ó ln o t rodow ych. L eg en d a O z a c z a r o w a n y m z a m k u w R y b n ie 16 w y d a je się p o tw ierd za ć p o w y ższą hip o tezę. W ł. Z i e m l i ń s k a - O d o j o w a w sp ra w o zd a n iu z b ad ań ku rh anu z o k resu la te ń s k ie g o w R y b n ie zazn acza, że c h r o n o lo g ia jeg o p o k ry w a się z d a n y m i, d a tu ją c y m i badaną w p o b liżu o sa d ę na jez io r ze P iła k n ie 16a.
R. O d o j p ro w a d ził r ó w n ież b ad an ia ra to w n icze na cm en ta rzy sk u z o k resu rzy m sk ieg o w S z c ze p k o w ie-Z a lesiu , p o w . n id zick i II i III w .n .e .17. J e st ono p o k re w n e cm en ta rzy sk u w N ie d a n o w ie i G rodkach cra z w p o w ia ta ch m ła w sk im i p rza sn y sk im . G roby o to czo n e są na p o w ie r zc h n i k ręg a m i z du żych k a m ien i. („K om . M .-W .”, 1962, nr 4/78).
Jan D ą b r o w s k i i Ł u cja O k u l i c z z a m ie śc ili sp ra w o zd a n ie z bad ań k u rh a n u z ok resu żela zn eg o , o d k ry teg o w L idzbarku W arm ińskim . M iro sła w a G a j e w s k a i J erzy K r u p p e o p u b lik o w a li w y n ik i b ad ań w 1958 r. na w zg ó rzii k a ted ra ln y m w e F rom b ork u l3. L id ia i A n d rzej B r u s z e w s c y odko p a li g ro d zisk o sta r o p r u sk ie n a te r en ie P G R -u B o g d a n y p od From b ork iem . W ła d y sła w Ł ą g a o p u b lik o w a ł m a ter ia ły z cm en ta rzy sk a z ok resu rzy m sk ieg o w m ie jsc o w o śc i B a b ięta pod M rągow em , a w c ze śn ie j je szc z e n a p isa ł O M ie r z e i W iśla n ej го p ra d z ie ja c h .l9.
Z a in tereso w a n o s ię też szczep a m i g erm a ń sk im i, p r z y b y ły m i w I w ie k u p.n.e. ze S k a n d y n a w ii — G o ta m i i G epid am i — k tó re jed n a k w II w .n .e. w y w ę d r o - w a ły w k ie r u n k u M orza C zarn ego i D a cji. W łod zim ierz A n t o n i e w i c z z a m ie śc ił w „P rzeg lą d zie Z a ch o d n im ” (1951, nr 5/6) r o zp ra w ę pt. Z a g a d n ie n ie
G o tó w i G e p id ó w n a zie m ia c h p o lsk ic h . L u d w ik P i o t r o w i c z w ty m ż e
nu m erze, w a rty k u le G o ci i G e p id o w ie n a d d o ln ą W isłą i ic h w ę d r ó w k i
k u M o rzu C za rn e m u i D a c ji stw ie rd ził, że po u su n ięc iu się szczep ó w g erm a ń
sk ich z ty ch te r e n ó w p o w ró ciła na ich m ie jsc e w y p a r ta u p rzed n io lu d n o ść sło w ia ń s k a — W en ed o w ie.
J erzy K m i e c i ń s k i , w o p u b lik o w a n ej o sta tn io p ra cy do k to rsk iej pt. K u l tu ra g o c k o -g e p id z k a na P o m o rzu W sc h o d n im w o k r e s ie w c z e s n o r z y m s k im 20, p r z ed sta w ił z a się g te r y to r ia ln y o w y ch lu d ó w g erm a ń sk ich . G o to w ie o sied li na zachód od W isły, G e p id o w ie n a w sch ó d . G ran icę n a w sc h o d zie s ta n o w iła rzeka P a słę k a , na p o łu d n iu D r w ę c a i W kra. P o d o k ła d n y ch b a d a n ia ch aiito r p rzy sze d ł do p rzek o n a n ia , że m o ty w y ozdób m e ta lo w y c h , p r z y p isy w a n e G otom i G epid om , n ie b y ły z n a n e w S k a n d y n a w ii, a raczej za pożyczono je od a u to
15 Ibid em , 1962, nr 4/78.
16 K a le n d a rz dla M a zu ró w na 1927 r. (S pisała E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , te ż w zm ien io n ej r ed a k cji z ilu str. H iero n im a S k u r p s k i e g o , w „Kai. dla M az. n a 1938 r.”. P o w y ż szą le g e n d ę za n o to w a ł K a ro l T e m p i i n w U n sere M a su risch e H e im a t, 1926.
lßa K om u nik. M az.-W arm ., n r 4/78. 17 R oczn. O ls z t, 1959.
18 Ibidem , 1960/1961. 19 Z o tc h ła n i w ie k ó w , 1952. 20 Ł ódź, 1962.
ch to n ó w -S ło w ia n . P r z e m ieszczen ie p lem io n germ ań sk ich n a p o lu d n ie o d b y ło się na drodze p o w o ln ej in f ilt r a c j i21. K m i e c i ń s k i o m a w ia p o b y t G o tó w na te r en ie b. P r u s W schodnich.
*
* *
Już w 1945 r. p o częły u k a zy w a ć się p race n a u k o w có w nad z a g a d n ien ia m i S ło w ia n i d a w n y ch P ru só w . T rzeba tu w y m ie n ić : R udolfa J a m к i, P r u s y
W sc h o d n ie w d o b ie p r z e d h is to r y c z n e j 22, F ranciszk a B u ja k a 23, W e n e d o w ie na w y b r z e ż u B a łty c k im . W 1946 r. p o ja w iły się stu d ia T adeusza L e h r -S p ł a w i ń s k i e g o 24, O p o c h o d zen iu i p r a o jc z y ź n ie S ło w ia n , w r e s z c ie o b szern e d zieło K azim ierza T y m i e n i e c k i e g o 25, Z ie m ie p o ls k ie w s ta r o
ż y tn o śc i. L u d y i k u ltu r y n a jd a w n ie js z e .
Jerzy A n t o n i e w i c z o g ło sił szereg p ra c n a te m a t w sp ó ln o ty p o lsk o - p ru sk iej, a m ia n o w icie: N ie k tó r e d o w o d y k o n ta k tó w s ło w ia ń s k o - p r u s k ic h
w o k r e s ie w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n y m w ś w ie tle ź r ó d e ł a r c h e o lo g ic z n y c h 26;
o k o m p le k so w y c h badaniach p rzeszło ści zie m d a w n y ch P r u s ó w 27, ja k r ó w n ież o w p ły w ie rzem io sła S ło w ia n na k u ltu r ę m a teria ln ą sta ro ży tn y ch P r u s ó w 2B. W a r ty k u le Z p r o b le m a ty k i badań, o s a d n ic tw a w c z e sn o że la z n e g o n a W sc h o d
n ic h M a zu ra c h A n t o n i e w i c z o m ó w ił z ło tn ictw o P r u só w i je g o zw ią zk i
ze z ło tn ictw e m S ło w ia n , w y k r y te w p o w ie c ie e łc k im i o le c k im 29. A u to r zw ró cił te ż u w a g ę n a śla d y h a n d lu S ło w ia n z B a łta m i w e w c ze sn y m ś r e d n io w ie c z u 30, w y m ie n ił szereg o sied li obronn ych n a M azu rach jak O rzysz, R ogale, Sk om acko, J u c h y 31 i in n e. W S z k ic a c h do D zie jó w P o m o rz a n a k r e ślił obraz k u ltu ry m a teria ln ej w rejo n ie ełck im w e w c ze sn y m śr e d n io w ie c z u 32. A n t o n i e w i c z w y k a z a ł, ja k i p rzeb ieg m ia ła gran ica etn iczn a m ię d z y M azow szem a P ru sa m i przed n a ja zd em krzy ża ck im w k sią żce: Z d z ie jó w W a rm ii i M a zu r, O lszty n 1958. Jan J a s k a n i s w „W iad om ościach A rch eo lo g icz n y c h ” o p u b lik o w a ł G ro d z is k o
w c z e sn o śr e d n io w ie c z n e w S ze lig a c h , p o w . e ł c k i 33.
*
*
*
N a ogół is tn ie je du że za in te r e so w a n ie J a ćw in g a m i. A le k sa n d e r K a m i ń s k i w y d a ł stu d iu m : J a ć w ie ż — t e r y to r iu m , lu d n o ść, sto su n k i g o sp o d a rc ze 34. T en że a utor w in n ej p ra cy p isze, że „ J a ć w ież b y ła czym ś w rodzaju lu ź n e g o zb ioro w isk a bardzo drob n ych p ó łfeu d a ln y c h ą u a s i-p a ń stw o w y c h o rg a n izm ó w p a r tr ia r c h a ln o -a ry sto k r a ty c z n y c h ”... F e u d a ło w ie ja ć w ie sc y pod k o n iec is tn ie nia p o lity c zn eg o zd o b y li s ię na w y siłe k w k ieru n k u zo rg a n izo w a n ia p a ń stw a sce n tra lizo w a n e g o pod w o d zą S k om an da. P lem io n a p ru sk ie n ie zd o ła ły pod jąć podobnej p r ó b y 33. Jan O t r ę b s k i 36 p rzyp u szcza, że ję z y k J a ć w in g ó w je st
21 W ę d r ó w k i G o tó w n a p o łu d n ie w ś w ie tle n a jn o w s z y c h b a d a ń a rch eo lo
g ic zn yc h , Z o tc h ła n i w ie k ó w , 1959, z. 1.
22 K ra k ó w 1955.
23 S p raw ozd. z czyn. i p osied zeń P A U , K ra k ó w 1946, 24 P o zn a ń 1946. 25 P o zn a ń 1946. 26 W iadom . A rcheoL , 1959, nr 1— 2. 27 W arm ia i M azury, 1959, n r 1— 2. 28 Ibidem , 1959, nr 1— 2. 29 R oczn. B iałost., t. 2, 1961. 30 R oczn. O lszt. 1960, 1961. 31 R oczn. B ia ło st., t. 2, 1961. 32 J. A n t o n i e w i c z , P r u s o w ie w e w c z e s n y m śre d n io w ie c zu i z a r y s ich k u lt u r y m a te r ia ln e j. S z k ic e z d z ie jó w P o m o rza , t. 1, 1958. 33 1959/60, z. 3/4. 34 Ł ódź. T ow . N auk., 1953.
35 W izn a n a tle p o g ra n ic za p o l.-r u sr -ja ć w ie sk ie g o , R oczn. B ia ło st., t. 1, 1961, ss. 27— 28.
36 Jan O t r ę b s k i , Z a g a d n ie n ie G a lin d ó w , S tu d . H ist., 1958.
najb ard ziej zb liżo n y do s ło w ia ń s k ie g o w grupie ję z y k ó w b a łty ck ich , bardziej n iż sta r o ży tn y c h P ru só w . A n t o n i e w i c z w sp o m in a o k ilk u im p ortach p r o w in c jo n a ln o -r z y m sk ic h k u ltu r y „ w e n e d z k ie j” zn a lezio n y ch n a obszarach p le m ien n y c h J a ć w ie ż y 37. B ro n isła w W ł o d a r s k i p oru szył p ro b lem ja ć w ie sk i w stosu n k ach p o lsk o -ru sk ich w X III w i e k u 3®. S ta n isła w Z a j ą c z k o w s k i o m ó w ił p r o b lem a ty k ę d z ie jó w J a ć w in g ó w w h is to r io g r a fii39 oraz n a z w te g o lu d u 40. J ó z ef K a zim ierz K o w a l s k i i H en ry k Ł o w m i a ń s k i o m a w ia ją spór w sp r a w ie sied zib J a ć w in g ó w 41. A n drzej F elik s G r a b s k i p rzypom n iał, co G a ll-A n o n im n a p isa ł o S e le n c ji i P r u s a c h 42, O t r ę b s k i o g ło sił, jak w sp o m n ia n o , Z a g a d n ie n ia G a lin d ó w .
R om uald O d o j p r z ed sta w ił sp ra w o zd a n ie z bad ań w y k o p a lisk o w y c h na g rodzisk u pruskim , zw a n y m dziś O krągła Góra w P a sy m iu — O stro w iu , pow . szc z y cień sk i. W yk azał, że p o czą tk i grodziszcza d a tu ją się n a V I— V II w iek . D rugą fa zą fu n k c jo n o w a n ia grodziszcza b y ł okres IX — X I w . („K om . M az.- W arm .”, 1962, nr 4/78). A u to r ten o m ó w ił ró w n ież s w o je p race w y k o p a lisk o w e w R ó w n in ie D o ln ej, p ow . k ę tr z y ń sk i (w „R oczn. O lszty ń sk im ” oraz w „K om u n ik a ta c h ” 1960, n r 2/62) przy czym s ta r a ł się zrek o n stru o w a ć strój „ p ó łn o cn y ch p o g a n ” — P ru só w ; A d a m N a h l i k p o ś w ię c ił a r ty k u ł tk a n in o m w y d o b y ty m w R ó w n in ie D o ln ej z o k resu X II—X IV w i e k u 42a. A n to n i G u p i e n i e c za in te r e s o w a ł się m o n eta m i śre d n io w ieczn y m i, z n a lezio n y m i w te jż e m ie js c o w o ś c i43. Z a ło żo n e w 1960 r. B ia ło sto c k ie T o w a rz y stw o N a u k o w e w y k a z u je a k ty w n ą d z ia ła ln o ść ta k ba d a w czą , jak i w y d a w n ic z ą . W y n ik i P ie r w sz e j K o n fer e n c ji N a u k H isto ry czn y ch w B ia ły m sto k u z o sta ły ju ż o p u b lik o w a n e 44. P o z a ty m na ła m a c h „R oczn ika B ia ło sto c k ie g o ” d ru k o w a n e są m a te r ia ły K o m p le k so w e j E k sp e d y c ji J a ć w iesk ie j. W cią g u d w ó ch osta tn ich la t u k a za ł się szereg bardzo w a r to śc io w y c h w y d a w n ic tw , ja k m . in.: M a te r ia ły do d z ie jó w z ie m i
s e jn e ń s k ie j, praca zbiorow a pod red ak cją J. A n t o n i e w i c z a , liczą ca
436 stron , J erzeg o N a l e p y in ter e su ją c e stu d ia n ad n a zw ą i lo k a liza cją J a ć w ież y . A u to r p o d łu ższy ch b a d a n ia ch p r z y sz e d ł do w n io sk u , że na zw a n iezn a n eg o „ ta jem n ic ze g o ” dotąd lu d u w in n a brzm ieć „ J a ć w ię g o w ie ”.
* * *
Już w lip cu 1047 r. u k a za ła s ię w O lsz ty n ie sy n te ty c z n a praca H en ry k a Ł o w m i a ń s k i e g o S ta n b a d a ń n a d d z ie ja m i d a w n y c h P r u s ó w 4S. Ł o w - m i a ń s к i u w a ża , że w o b e c w łą c ze n ia do P o lsk i zn aczn ej części obszaru p ru sk ieg o , przed n au k ą p o lsk ą o tw o r z y ła s ię m ożność, a n a w e t o b o w ią zek ż y w sz e g o o p ra co w a n ia d z ie jó w lu d u p ru sk ieg o , ta k po m a co szem u tr a k to w a n e g o przez h isto r io g r a fię n iem ieck ą .
W k ró tce p o tem u k a za ła s ię cen na m o n o g ra fia B o g u sła w a L e ś n o d o r - s k i e g o D o m in iu m W a rm iń sk ie 46 (1243— 1569). T ra k tu je on a g łó w n ie o k w e stia ch p ra w n y ch , rzu ca ś w ia tło przed e w sz y stk im n a k s z ta łto w a n ie się sto su n k u p r a w n e g o d o m in iu m b isk u p stw a w a r m iń sk ie g o w o b e c p a ń stw a z a k o n
-37 R oczn. B ia ło st., t. 2, 1961.
38 R oczn. T ow . N auk . w T oru n iu , 1958, z. 1.
39 S p ra w . N auk. Ł ódz. T ow . N a u k ., 1951— 1954, (druk) 1958. 40 Z a p isk i T ow . N au k . w T oru n iu , t. 18, 1953, z. 1—4. 41 P ro b lem y , 1960, n r 12, 16. 42 R oczn. O lszt., 1959. 42a R oczn . O lszt., 1958. 43 R oczn. O lszt., 1958. 44 A c ta B a ltic o -S la v ic a , t. 1, 1964.
45 K om u nik. D zia łu In f. N au k ., 1947, n r 7/8.
n e g o oraz P o lsk i. In sty tu t Z ach odni o g ło sił drugą p racę dotyczącą W arm ii, studium M arzeny P o l l a k ó w n y 47, O sa d n ic tw o W a rm ii w o k r e s ie k r z y ż a c
k im . S ta n o w i ona próbę o św ie tle n ia sto su n k ó w o sad niczych W arm ii n ie
z pu n k tu w id z e n ia e le m e n tó w po lsk ich , ale pod k ą tem z a g a d n ien ia P ru só w i ich u d zia łu w o sa d n ic tw ie te g o okresu.
U zu p ełn ien iem p o w y ższej k sią żk i je s t w p e w n ej m ierze p raca A n ie li O l c z y к pt. S ie ć p a ra fia ln a b is k u p s tic a w a rm iń sk ie g o d o ro k u 1525 48, p rzy g otow ana na sem in a riu m dr M arzeny P o l l a k ó w n y . A n ie la O l c z y k , a n a lizu je sk r u p u la tn ie p o szczeg ó ln e d o k u m en ty lo k a cy jn e, p o tw ierd za w y s u n iętą przez P o l l a k ó w n ę te z ę, że n ie w sz y s tk ie w sie k o śc ieln e na W arm ii b y ły pod w z g lęd em etn iczn y m n iem ieck ie. W n iek tó ry ch w y p a d k a ch za sa d ź- cam i b y li P r u so w ie , co św ia d czy o p ru sk im p o ch od zen iu m ie szk a ń c ó w całej w si.
N a leży tu w sp o m n ieć, że J ó z ef M a t u s z e w s k i do k o n a ł tłu m a czen ia na ję z y k p o lsk i n a jsta rszeg o pra w a p ru sk ieg o Jura P r u te n o r u m w e d łu g L a b a n d ' a sp rzed 100 lat. Ł o w m i a ń s k i zo b ra zo w a ł sto su n k i p o lsk o - p ru sk ie za p ierw szy ch P i a s t ó w 40, T a d eu sz M a n t e u f f e l zilu str o w a ł próbę stw o rzen ia cy ster sk ie g o p a ń stw a b isk u p ieg o w P r u s a c h 50. K arol G ó r s k i o tw o r z y ł szereg w y d a w n ic tw p o p u la rn o n a u k o w y ch na te m a t Pom orza w sc h o d n ie g o sw o ją cen ną pracą z a ty tu ło w a n ą : K r ó tk ie d z ie je P ru s W sc h o d n ic h 51, w k tórych p o raz p ie r w sz y u ją ł z a g a d n ien ie ty ch te r en ó w sy n te ty c z n ie na p rzestrzen i ty sią c a lat. T en że a u to r o g ło sił d ru k iem N ie m ie c k ie m is je w śr ó d
S ło w ia n i P r u s ó w 52, p o n a d to P a ń stw o k r z y ż a c k ie w P ru sa c h (w 1946 r.).
O stanio o m ó w ił n a u k o w o b a d a n ia nad K rzyżak am i, g łó w n ie p racę M. H e l l m a n n a , profesora u n iw er sy te tu w M ünster, k tó ry sp o jrza ł na dzieje Z akonu z p u n k tu s o c ja ln e g o 53. M arian M a ł o w i s t w y d a ł p racę
P o lity k a g o s p o d a rc za za k o n u k r z y ż a c k ie g o w X V w ie k u 53a, a S ta n isła w
Z a j ą c z k o w s k i , D zie je za k o n u k r z y ż a c k ie g o (Łódź 1946).
* * #
N a jw ię k sz e za in te r e so w a n ie , ta k w śród h isto r y k ó w ja k p u b lic y stó w , w z b u dziło z a g a d n ien ie z w y c ię stw a g ru n w a ld zk ieg o . N a k ła d em M in iste r stw a O brony N a ro d o w ej w y d a n o m o n u m en ta ln e d zieło S tefa n a M arii K u c z y ń s k i e g o ,
W ie lk a W o jn a z z a k o n e m k r z y ż a c k im to la ta c h 1409— 1411. D z ieło to, k tó re
u k azało s ię ju ż w d w ó ch w y d a n ia ch (1955 i 1960 r.), op a rte je s t na obszernej b ib lio g ra fii, za opatrzone w p la n y s y tu a c y jn e , ilu stra cje, p r z ed sta w ia pogrom K rzy ża k ó w w n o w y m o ś w ie tle n iu n a u k o w y m : k ról b y l d ow ód cą, on o so b iście w y d a w a ł rozk azy, w a lc z y ł do o sta te c zn eg o zw y cię stw a . K u c z y ń s k i tw ie r dzi, że o d d zia ły lit e w s k ie p ierzch ły z p o la b itw y . M arian B i s k u p w ro zp ra w ie Z b a d a ń n a d W ie lk ą W o jn ą z z a k o n e m k r z y ż a c k i m 54 w n ió s ł n o w e p rzy c zy n k i do u d ziału ch ło p ó w w b itw ie g ru n w a ld zk iej. T ru d no tu w y m ie n ić zazn aczyć, iż D o m in iu m w a r m iń s k ie zo sta ło p rzy g o to w a n e do druk u przez k ie r o w n ic z k ę In sty tu tu M a zu rsk ieg o w O lszty n ie, k tó ry u z y sk a ł od P rezy d iu m R ad y M in istró w s u b w e n c ję i łą czn ie ze z d o b y ty m p a p ierem zm uszony b y ł p rzek a za ć w sz y s tk o In sty tu to w i Z a ch o d n iem u w le c ie 1948 r., k ie d y to In sty tu t M azu rski p rzy łą czo n o do In sty tu tu Z ach odniego).
47 P oznań 1953. 48 L u b lin 1962. 49 P rzeg l. H ist., 1950.
50 Z a p isk i T ow . N a u k . w T oruniu, 1952, (W yd.) 1953, z. 1— 4. 51 W arszaw a 1946.
52 Z apisk i H ist., 1960, z. 2.
53 K a ro l G ó r s k i , N o w e sp o jrz e n ie n a K r z y ż a k ó w , Z apiski H ist., 1963, z. 1. 53a Pam . V II P o w s z. Z ja z d u H ist. P o l. w e W ro c ła w iu , t. 1, 1948.
54 K w art. H ist., 1959, n r,3 .
w sz y s tk ie a r ty k u ły n a w e t czo ło w y ch h isto r y k ó w na te m a t G ru n w a ld u , poroz rzu can e po cza so p ism a ch w zw ią zk u z 5 5 0 -le c ie m 5S. W sp om n ieć jed n a k n a leży , że n a ła m a ch „ K o m u n ik a tó w ” S te fa n K u c z y ń s k i i S ta n is ła w H e r b s t p o le m izo w a li na tem a t m iejsca zgonu w ie lk ie g o m istrza. In teresu ją cą po zy cją je s t ta k że B a n d e ria P r u te n o r u m w y d a n a p rzez K. G ó r s k i e g o . W iekopom ne z w y c ię s tw o w o jsk J a g ie łło w y c h z a k a rb o w a ło się w p a m ięci lu d u m iejsco w eg o . T ra d y cje g r u n w a ld zk ie na D z ia łd o w szc z y źn ie oraz liczn e le g e n d y g r u n w a ld z k i e 56 p r z etrw a ły c a łe w ie k i.
W celu o d n a lez ie n ia p o zo sta ło ści m a ter ia ło w y c h oraz zd obycia dan ych o fa k ta ch pop rzed za ją cy ch b ezp o śred n io sa m ą b itw ę, ja k też p o śred n io z nią z w ią z a n y c h 57, d o k o n a n o badań a rch eo lo g iczn y ch na m iejsca ch , g d zie to c z y ła się b itw a oraz g d zie w y n iesio n o k a p licę. W b ad an iach w stę p n y c h u zy sk a n o p o tw ier d z e n ie dla zn anych z liter a tu ry w ia d o m o ści. W y n ik i ty c h bad ań z a m ieszczo n o w IV to m ie „R ocznika O lsz ty ń sk ie g o ”. Z badano ta k że p ro b le m a ty k ę T o w a rz y stw a J a szczu rczeg o w la ta ch 1397— 14375ß. N a le ży w sp o m n ie ć o w a ż n y m w y d a r z en iu , k tó re p o ru szy ł i op u b lik o w a ł A n drzej W o j t k o w s k i , m ia n o w icie o J u s ty fik a c ji w y ro k u w r o c ła w sk ie g o w p ro cesie p o lsk o -k r zy ż a c k im roku 1419— 1420. A u to r zazn acza, że la ta m ię d z y p o k o jem to ru ń sk im a pok ojem nad jezio rem M eln o 1422 r. n a c e ch o w a n e b y ły n a jw ięk sz y m w d ziejach n a s ile n iem p ro c esó w p o lsk o -k rzy ża ck ich . D o teg o ok resu n a le ż y w y m ie n io n y proces, zak o ń czo n y w y r o k ie m są d u p o lu b o w n eg o kró la rzy m sk ieg o , Z y g m u n ta L u k sem b u rczy k a w e W ro cła w iu 6 p a źd ziern ik a 1420 r.59.
* * *
R oczn ica in k o rp o ra cji P ru s, która p rzy p a d ła w 1954 r., zw ró c iła oczy m e d ie w is tó w n a w o jn ę 1 3 -letn ią . A d a m V e t u 1 a n i p rzy p o m n ia ł W a lk ę P o lsk i
w w ie k a c h ś re d n ic h o d o s tę p d o B a łtyk u ™ . T a d eu sz B r z o s t o w s k i o d tw o
r z y ł p o sta ć P a w ła W ło d k o w ica i w a lk ę z zak onem k r z y ż a c k im 61. K a ro l G ó r s k i o g ło s ił P ism a p o ls k ie w o b ro n ie Z w ią z k u P r u s k ie g o , g e n e zę Z ło te j
w o ln o ś c i02, a r ty k u ł o w o jn ie tr z y n a s to le tn ie j63, o g ó ln y zbiór te k s tó w źródło
w y c h pt. Z w ią z e k P r u s k i i p o d d a n ie s ię P r u s P o l s c e 64, D łu g o s z o w o jn ie
tr z y n a s to le tn ie j — u w a g i k r y ty c z n e G4a} oraz G e n e zę i tło b e zp o ś re d n ie k o n fe r e n c ji S ta n ó w P r u s k ic h 1485 65 i wdele in n ych .
O w o jn ie 1 3 -letn iej w y d a li pracę: M arian K r w a w i c z i Jan W i m m e r 65, S te fa n K o t a r s k i o p ra co w a ł O ls z ty n w cza sie w o jn y 1 3 - l e t n i e j 67, ja k r ó w n ie ż O d zia ł C ze c h ó w w w a lc e P o ls k i o j e j z ie m ie p r z y b a ł t y c k i e 68.
55 Zob. o d p o w ied n ie ro zd zia ły w B ib lio g r a fii M a zu r i W a rm ii w o k r e s ie
d z ie s ię c io le c ia 1945— 1955 i w B ib lio g r a fii M a zu r i W a rm ii w o k r e s ie la t 1956— 1960 (oprać. E. S u k e r t o w e j - B i e d r a w i n y ) .
56 E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , L e g e n d y g r u n w a ld z k ie , L iteratura L udow a, 1959; T r a d y c je g r u n w a ld z k ie na D zia łd o w s z c z y ź n ie , K om u nik . M az.- W arm . I960, nr 2/68.
57 Z d zisła w R a j e w s k i i in., R oczn ik O lszt., 1961/2.
58 M arian B a r t k o w i a k , T ow . N au k. w T oru n iu , 1948, t. 51, z. 2. 59 K om u n ik . M az.-W arm ., n r 3/77. 60 W arszaw a 1954. 61 W a r sz a w a 1954. 62 P o z n a ń 1949. 63 P rzeg l. Zach., 1954, n r 7/8. 64 P o zn a ń 1949, Inst. Zach.
G4a Sp raw . T ow . N auk. w T oru niu, t. 10, 1956 (druk 1958), z. 1/4. 65 K się g a P a m ią tk o w a 7 5 -le c ia T. N auk. w T o ru n iu , 1952. 66 W arszaw a 1957, M in. Obr. N aród.
67 K om u nik. D zia łu In f. N auk., 1948. 68 P rzeg l. Z ach ., 1949.
N a le ży tu z w ró c ić u w a g ę na d zieło M ariana B i s k u p a Z je d n o c ze n ie
P o m o rza W sc h o d n ieg o z P o lsk ą w p o ło w ie X V luieJcii89, jak r ó w n ie ż D o g e n e zy in k o r p o r a c ji P ru s. („P rzegl. Zach.", 1954). T en że autor o m ó w ił w a lk ę o zje d n o
czenie P om orza w sch o d n ieg o z P o lsk ą w p o ło w ie X V w i e k u 70, dał też n o w ą interp reta cję II tra k ta tu to ru ń sk ieg o . P o n a d to autor te n p r z ed sta w ił U w a g i
o ro li i zn a c ze n iu T o w a r z y s tw a J a szc zu rc zeg o w la ta c h 1438— 1454 71, zabrał
ró w n ież g ło s w sp ra w ie p u b lik a cji tra k ta tó w zakonu k r zy ża ck ieg o w X V w ie k u (..K w art. H ist.”, 1956, n r 4/5). T enże a u to r o p u b lik o w a ł w ra z z Ireną J a n o s z - B i s k u p o w ą a r ty k u ł pt. Ze s tu d ió w n a d k o n c e p te m a k tu e r e k c y jn e g o
Z w ią z k u P r u s k ie g o z 14 III 1440 r.72. W ojciech H e j n o s z p r z ed sta w ił S to su n e k P ru s do K o r o n y w ś w ie tle a k tu in k o r p o r a c y jn e g o z ro k u 1454 73 oraz Z a g a d n ien ia w a żn o śc i p o k o ju to ru ń sk ie g o z 1465 r.74. P rzeg lą d p ie c z ęc i p ruskich
z d o k u m en tó w tra k ta tu to ru ń sk ieg o z 1466 r. o p u b lik o w a ła T eresa K a r c z e w s k a . P ra ca jej o b ejm u je w y łą c z n ie p ieczęcie z d o k u m en tó w stro n y k rzy żack iej 75.
Z ok a zji 5 0 0-lecia in k o rp o ra cji P ru s do P o lsk i zo rgan izow an o w dn iach 2—^28 listo p a d a 1954 r. u ro czy stą K o n feren cję P o m o rsk ą w G dańsku, g d zie K azim ierz L e p s z y , w y g ło s ił r efer a t pt. W a lk a o z je d n o c z e n ie P o m o rz a
z ca ło ścią z ie m p o ls k ic h 10. D o bardziej w a r to śc io w y c h w y d a w n ic tw , k tó re
z d o b y ły liczn e rec e n z je i o m ó w ien ia , n a leżą K azim ierza P o w a r s k i e g o ,
D zie je P ru s W sc h o d n ich w c za sa c h n o w o ż y tn y c h , w y d a n e w 1946 r. przez
I n sty tu t Z achodni (384 strony).
* * %
N ie n a jg o rzej p rzed sta w ia s ię dorobek n a sz y ch h isto r y k ó w w za k resie p ierw szej p o ło w y X V I w iek u , ok resu zaburzeń i b u n tó w ch ło p sk ich , zam ętu o sta tn iej w o jn y k rzy ża ck iej, k tóra p rzy n io sła p rzew ró t oraz up a d ek Z akonu . S ta n is ła w H e r b s t rozp oczął p ierw szy n um er rea k ty w o w a n y c h „ K o m u n ik a tó w M a zu rsk o -W a rm iń sk ich ” w 1957 r. a r ty k u łem K a m p a n ia je sie n n a 1520 r. n a
W a rm ii i P o w iślu , a w 10 to m ie sp ra w o zd a ń T o w a rzy stw a N a u k o w eg o T o ru ń
sk ie g o z a m ie śc ił p racę pt. O sta tn ia w o jn a p o ls k o - k r z y ż a c k a 1520 r. M arian B i s k u p w y d a ł m a te r ia ły do p o w sta n ia c h ło p sk ieg o w P ru sa ch K sią żęcy ch w 1525 r. („Z apiski H ist.”, 1955, z. 1— 2). H en ry k Z i n s o p u b lik o w a ł: P o w sta n ie
c h ło p sk ie w P ru sa c h K s ią ż ę c y c h 15 2 5 77; P o ło że n ie lu d n o śc i c h ło p s k ie j n a W a rm ii w p ie r w s z e j p o ło w ie X V I w i e k u 78; P o c z ą tk i refo rm a cji na W a r m ii19,
p on adto zo b ra zo w a ł p o ło żen ie lu d n o ści ch ło p sk iej n.a W arm ii w p ierw szej p o ło w ie X V I w . („K w art. H ist.”, 1955, nr 4— 5), n a ś w ie tlił te ż W a lk ę P o lsk i
o o b sa d ę b is k u p s tw a w a rm iń sk ie g o n a p r z e ło m ie X V — X V I w ie k u n a tle p o lity k i z je d n o c z e n io w e j80. Z y g m u n t W o j c i e c h o w s k i ju ż w 1946 r. o g ło sił
w P o zn a n iu H o łd P r u s k i i in n e stu d ia oraz m o n o g ra fię Z yg m u n ta S tarego. S ta n isła w R u s s o c k i o p u b lik o w a ł N ie zn a n y m a n d a t ks. J a n u sza M a zo w ie c
k ie g o w s p r a w ie p o w sta n ia c h ło p sk ie g o w 1525 r.81. E. B i e d r a w i n a om ó
69 W arszaw a 1959, P A N .
70 S z k ic e d o D z ie jó w P o m o rza , t. 1, 1958. 71 Z a p isk i T ow . N auk. w T oruniu, 1949. z. 1— 2. 72 S tu d ia Z r ó d ło z n a w ., t. 3, 1958.
73 P rzeg l. Z ach., 1954, n r 7/8.
74 K om u nik. M az.-W arm ., 1957, nr 2/57.
75 Ibidem , 1962, n r 4/78 — za w ier a po d o b izn y p ie c z ęc i i p od pisów . 76 K o n fe r e n c ja P o m o rsk a 1954, W arsza w a 1956.
77 W arsza w a 1953.
78 K w art. H ist., 1955, nr 4/5,
79 O d ro d ze n ie i R e fo rm a c ja w P o lsc e, 1957, t. 2. 80 A n n a les UM CS, S e c tio F. Vol. 12, 1957, (1960). 81 Przegl. H ist., 1955, z. 4.
w iła R u c h y c h ło p s k ie na M a zu ra ch w p o c z ą tk a c h X V I w ie k u . („G łos O lszt.”. D od. „ Ś w ia t i M y”, 1955, nr 143).
W 1955 r. rozp oczął sią sp ór m e d ie w is tó w o to, czy d o k u m en ty krzy ża ck ie, k tó ry ch w zbiorach p o lsk ich znaj du jo się o k o ło trzy stu , z o sta ły w y d a n e za jed n y m razem , a m ia n o w icie w w y k o n a n iu tra k ta tu k r a k o w sk ie g o z 1525 r. czy też w d w ó ch ratach, a w ię c ta k że w w y k o n a n iu tra k ta tu d ru g ieg o p ok oju to r u ń sk ieg o z 1466 r. P ier w sz ą tezę sfo r m u ło w a ł A. V e t u l a n i , a pop arł A. W o j t k o w s k i , drugą sfo rm u ło w a ła J. K a r w a s i ń s k a , a p o p a rł G. L a b u d a . P o le m ik ę za k o ń czy ł A. W o j t k o w s k i u sta la ją c, że Z y g m u n t I w o sta tn im tr a k ta cie p o k o jo w y m z a żą d a ł od A lb rech ta o sta teczn eg o w y d a n ia „tej broni ta k n ie b e z p ie c zn ej”. Z y g m u n t I o trzy m a ł przeto o w e d o k u m en ty 26 m a ja 1526 r.82.
O kres p a n o w a n ia „k sięcia w P r u sa c h ”, A lb rech ta , p a sjo n u je je d n eg o z n a j m ło d szy ch h isto r y k ó w p o lsk ic h , Ja n u sza M a 11 к a, p o ch o d zą ceg o z rod zin y m azu rsk iej, za sie d z ia łe j n a D zia łd o w szczy źn ie. M a 11 e к opra co w a ł: G e n e za
s e jm u 1566 r. w P ru sa c h K s i ą ż ę c y c h 83 oraz P ro c e s k r y m in a ln y n o w y c h r a d c ó w w K n ip a w ie — K r ó le w c u w 1566 84, k tó ry p rzy n ió sł z w y c ię s tw o p a ń stw u p o l
sk iem u , n iw e c zą c program p a rtii d w o rsk iej, d ążącej do r o zlu źn ien ia w ię z ó w za leżn o ści P ru s K sią żęcy ch od P o lsk i. M a łłek p rzy p o m n ia ł n a z w isk o r efo r m atora M azur, M ich a ła M eurera, k tó ry na rozk az A lb rech ta w p r o w a d z ił n o w ą r e lig ię w śr ó d lu d n o ści k a to lic k ie j n a M a z u r a c h 85. W ty m w y p a d k u w p r o w a d z e n ie r efo rm a cji o d eg ra ło dużą ro lę w d zied zin ie o św ia ty . R efo rm a cji z a w d zięcza m y r o zk w it p iśm ie n n ic tw a p o lsk ie g o w P ru sa ch K sią żęcy ch , k tó re przez p e w ie n czas r y w a liz o w a ło n a w e t z ośrod k iem k ra k o w sk im .
J ed n y m z p ie r w sz y c h h isto ry k ó w , k tó ry o m ó w ił z a g a d n ien ie op o zy cji s ta n ó w p ru sk ich p r zeciw k o H o h en zo llern o m na sch y łk u X V I w ie k u , b y ł K a zim ierz L e p s z y 56. Z a g a d n ien iu u stroju p ru sk ieg o p o ś w ię c ił sp oro u w a g i A d am V e t u l a n i , k tó ry d o k o n a ł te ż próby sy n te z y te j te m a ty k i w a r ty k u le P o lsk a
a P r u s y K sią ż ę c e w z w ią z k u u s t r o j o w y m 87. A u to r ten p r z ea n a liz o w a ł p ra w n y
sto su n ek P ru s K sią ż ęc y c h do P o lsk i, o b ejm u ją cy okres 1566— 1607 r.88. P o n a d to o g ło sił d ru k iem w y b ó r źró d eł pt. W ła d z tw o P o ls k i w P ru sa c h Z a k o n n y c h
i K s ią ż ę c y c h (1454— 1657) 89. Z a g a d n ien ie w ła d z tw a P o lsk i w P r u sa c h Z akon
n y ch i K sią ż ęc y c h w ty m sa m y m o k r e sie o m ó w ił r ó w n ież E d m u nd C i e ś l a k („K w art. H ist.”, 1954, nr 2). In te r e su ją c a się za g a d n ie n iem lu d n o ści sta r o - p ru sk iej M arzena P o l l a k ó w n a w S z k ic a c h z D z ie jó w P o m o rz a (1959 r.) u sta liła , że zan ik lu d n o ści p ru sk iej n a stą p ił w X V II w iek u .
J a k ju ż w sp o m n ia n o , w p o ło w ie X V I w ie k u P r u sy K sią ż ęc e s ta ły s ię o śro d k iem k u ltu r y p o lsk ie j, r y w a liz u ją c y m z o fic y n a m i k ra k o w sk im i. O kres te n w z b u d z ił zn a czn e za in te r e so w a n ie w śr ó d p o lo n istó w i b a d a czy p iśm ie n n ic tw a p o lsk ieg o . P o c z ą te k u c z y n iła A lo d ia K a w e c k a - G r y c z o w a Z a r y s e m d z ie j ó w p iś m ie n n ic tw a p o ls k ie g o w P ru sa c h K s i ą ż ę c y c h 90). W p o tężn y m d ziele: 82 A. W o j t k o w s k i , W s p r a w ie w y d a n ia P o lsc e d o k u m e n tó w k r z y ż a c k ic h , K om u n ik . M az.-W arm ., 1959, n r 4/66. 83 Ibidem , 1961, n r 4/74. 84 Ibid em , 1963, n r 2/80. 85 Ib idem , 1962, nr 3/77. 86 K. L e p s z y , O p o z y c ja s ta n ó w P ru s K s ią ż ę c y c h p r z e c iw H o h e n z o lle r
n o w i, K o n feren cja P o m o rsk a 1954, W arsza w a 1956.
87 R oczn. H ist., 1949.
88 C zasop. P raw n o-H istoiryczn e, t. 6, 1954, n r 1. 89 W y b ó r Ź r ó d e ł 1963, Z akł. N aród. im . O sso liń sk ich .
зо W arszaw a 1946. P io n ie rsk ą p racą b y ł jed n a k Z arys p iśm ie n n ic tw a p o l sk ie g o n a M a zu ra c h P r u s k ic h E. S u k e r t o w e j - B i e d r a w i n y , D z ia ł d o w o 1935.
D ru k a rze d a w n e j P o lsk i od X V d o X V I I I w ie k u (tom IV „P om orze”, W arszaw a
1962), op ra co w a n y m przez K a w e c k ą - G r y c z o w ą i K. K o r o t a j o w ą pod ano w ia d o m o ści o d ru k arn iach k ró le w ie ck ich , g d zie tło czo n o lic z n e ksią żk i p isa rzy p o lsk ich X V I w ie k u i p ó źn iej. A u to rk i z a m ie śc iły obszern y ż y cio ry s p ie r w sz e g o p o lsk ie g o druk arza, Jana z S ą c z a - M a l e c k i e g o w oparciu 0 n ieznane, n ie d a w n o zn a lezio n e m a ter ia ły w B ib lio tec e K ó rn ick iej. M a łeck i o sia d ł w E łk u (R eg ieln icy ), g d z ie w e w ła sn e j d ruk arn i tło c z y ł szereg ksią g . N a le ży w sp o m n ieć te ż o o fic y n ie b r a n ie w sk ie j, która p o w sta ła w 1589 r. Jej ch arak ter b y ł w y r a źn ie k a to lick i. M iała to b y ć p la có w k a w y d a w n ic z a dla W arm ii i Pom orza. Jak sie jed n a k okazało, za d a n ie jej p rzek raczało m o ż liw o ści m a łeg o w a rszta tu . K o n k u ren cję sta n o w iła d ru k arn ia c y ster só w w O liw ie. N a w et p r o feso ro w ie b r a n ie w scy w o le li w y sy ła ć s w e p race d o tło c z n i w O liw ie. O ficy n a b r a n ie w sk a p rzesta ła istn ie ć w 1773 r. (do 1697 r. b y ła ona w ręk ach p r y w a tn y c h , od 1697 do 1773 — w ręk a ch je z u itó w )903.
O sto su n k a ch k u ltu ra ln y ch te g o ok resu p isa n o s p o r o 91. J u ż w io sn ą 1948 r. uk a za ł s ię a r ty k u ł S ta n isła w a R o s p o n d a w „ K om u nik atach D zia łu In fo r m a cji N a u k o w e j” pt. K u ltu r a j ę z y k o w a n a P o m o rz u M a zo w ie c k im w X V I го.92. W ty m że roku n a k ła d em In sty tu tu M a zu rsk ieg o w y d r u k o w a n o w O lszty n ie w op racow aniu R o s p o n d a D ru k i M a zu rsk ie X V I w ie k u z p ierw o d ru k u 1 ręk o p isu w y d a n e , zaop atrzon e w stęp em , k o m en ta rzem i ch a ra k tery sty k ą ję z y k o w ą 93. S ą to w y d a w n ic tw a Jan a S e k lu cja n a z 1545 r. i Jana M a łeck ieg o z la t 1546— 1547. U k a za ły się r ó w n ież S ta n isła w a R o s p o n d a S tu d ia n a d
j ę z y k ie m p o ls k im X V I w ., w k tó ry c h autor o m ó w ił dorob ek i ję z y k Jana
S ek lu cja n a , S ta n isła w a M u rzy n o w sk ieg o , Jana M a łeck ieg o i G rzegorza O rszaga. W op ra co w a n iu Jana J a n o w a , n a k ła d em P o lsk iej A k a d em ii U m ie ję tn o śc i w K ra k o w ie, o p u b lik o w a n o Jana S a n d e ck ieg o -M a lec k ie g o E w a n g e lia rz z p o c zą tk u X V I w ie k u i d w a p ó źn iejsze d ru k i teg o ż autora.
* * *
O n a jg en ia ln ie jsz y m c zło w iek u O drodzenia, M ik o ła ju K op ern ik u , k tó ry zrósł się s iln ie z W arm ią, w je g o rok u ju b ile u szo w y m , w 410 ro czn icę śm ierci, n a p isa n o i w y d a n o bardzo w ie le . W B ib lio g r a fii M a zu r i W a rm ii za la ta 1945— 1955 i 1956— 1960 w y lic z o n o 200 ty tu łó w , t o te ż na tym m ie jsc u m ożn a w y m ie n ić ty lk o p ra ce n a jw a ż n iejsz e : H en ry k a B a r a n o w s k i e g o , B ib lio g r a fię ; W oj ciech a H e j n o s z a , M ik o ła j K o p e r n ik d e c r e to r u m d o c to r; teg o ż au tora M ik o ła j
K o p e r n ik ja k o p r a w n ik ; S ta n isła w a H o s z o w s k i e g o , W k ła d K o p e r n ik a w p o s tę p o w ą m y ś l ek o n o m ic zn ą ; H en ry k a D u n a j e w s k i e g o , M. K o p e r n ik . S tu d ia n a d m y ś lą s p o łe c z n o -e k o n o m ic z n ą i d zia ła ln o śc ią g o s p o d a rc zą ; B o g u
sła w a L e ś n o d o r s k i e g o , K o p e r n ik h u m a n is ta ; E. L i p i ń s k i e g o , N a u k a
M . K o p e r n ik a o p ie n ią d z u ; T. P r z y p k o w s k i e g o , Z e s tu d ió w n a d in s tr u m e n ta m i M ik o ła ja K o p e r n ik a oraz A str o n o m ic z n e z a b y t k i O ls z ty n a i inn e;
M arzen y P o l l a k ó w n y , T r a d y c je k o p e r n ik o w s k ie w k a r to g r a fic z n y m o b ra zie
P r u s Z e lla ; S ta n isła w a F l i s a , M ik o ła j K o p e r n ik ja k o le k a r z ; B o le sła w a
O r ł o w s k i e g o , K o p e r n ik n ie b u d o w a ł w o d o c ią g ó w w e F ro m b o r k u ; K a z i m ierza R o u p p e r t a , K o p e r n ik a K r z y ż a c y ; Jana P a g a c z e w s k i e g o ,
D u ń sk a e k s p e d y c ja n a W a r m ii w r o k u 1584 (o rek o n stru k cji o k togon u o b se rw a
torium a stro n o m iczn eg o M. K o p ern ik a ) i inne. 903 K. K o r o t a j o w a . 1964, P ojezierze.
91 W ła d y sła w C h o j n a c k i , S to s u n k i k u ltu r a ln e n a M a zu ra c h w X V I
i X V I I w ., S zk ice z D z ie jó w P om orza, t. 2, 1959.
02 K om u n ik . D zia łu In f. N auk., 1948, n r 3 (21), 93 O lsztyn, 1948, ss. 126.
K s. J u lia n W o j t k o w s k i o p ra co w a ł B r e w ia r z K ro m e ra . J e st to p ie r w sz y ark u sz brew ia rza K rom era, bisk u p a w a rm iń sk ieg o , za w ier a ją c y p rzed m o w ę w y d a w c y do tr z ec ie g o n a k ła d u z 1581 r.94. Starod ru k te n — b ia ły k ru k — je st jed n y m z trzech eg zem p la rzy w E u r o p ie 95. W o j t k o w s k i o g ło sił ró w n ież d ru k iem m o n o g ra fię pt. K u s to s z w a rm iń sk i, T o m a sz W e rn e r z B ra n ie w a ( f 1498)
i je g o k s ię g o z b ió r 9e.
A r ty k u ł bpa J a n a O b ł ą к a O k o m o r n ic tw ie o ls z ty ń s k im s p r z e d 300 la t i załączon a m ap a d a ły asu m pt A u g u sty n o w i S t e f f e n o w i do n a p isa n ia u w a g i u zu p ełn ie ń pt. O w ie k o d k r y c ia m a p y k a m e r a tu o ls z ty ń s k ie g o 97. A u to r tej pracy, r o d o w ity W arm iak, p rzeb y w a ją cy od szereg u la t w L o n d y n ie, je s t cen io n y m lin g w istą i zn a w cą języ k a sta ro p ru sk ieg o . T en że autor o p u b lik o w a ł w „ K o m u n ik a ta ch ” a rty k u ł: W ilk ie r z B u d n ic k i m ia s ta O ls z ty n a z r o k u 1568 w ję z y k u p o ls k im 98, jak r ó w n ież P o lsk ie r o ty p r z y s i ę g i z O l s z t y n a 99 z te g o czasu. S t e f f e n tw ie r d z i, że k u ltu ra języ k a i s ty lu je s t w y so k a , d ow odzi, że autor p o lsk ie g o d o k u m en tu k sz ta łc ił s ię „w z ło ty m w ie k u n a szej litera tu ry ... w je g o p o lszczy źn ie n ie m a śla d ó w m ie jsc o w ej g w a r y ”.
* * *
O kres w a lk i sta n ó w p ru sk ich p ierw szej ć w ierci X V II w ie k u , sp ra w a k u ra teli w K s ię stw ie P ru sk im , w z ro st w p ły w ó w k a to lic y zm u w P r u sa c h K sią żęcy ch , ja k r ó w n ież n a d a n ie le n n a p r u sk ie g o przez kró la Z y g m u n ta III H o h e n z o lle r nom B ra n d en b u rsk im b y ły m a ło znane. O tóż te z a g a d n ien ia sta ły s ię p rzed m io tem stu d ió w B arb ary J a n i s z e w s k i e j - M i n c e r o w e j i F ra n ciszk a M i n c e г a. I ta k : F ra n ciszek M i n c e r z O pola o g ło sił d ru k iem w „Z apiskach H isto r y c zn y ch ” (1962, n r 3) źró d ło w ą rozp raw ę pt. P o lsk a i B ra n d en b u rg ia
w o b e c k w e s t i i p r u s k i e j w la ta c h 1601— 1604. W cześniej je szc z e u k a za ły się
a r ty k u ły w y m ie n io n eg o au tora: O p in ia p o ls k a w o b e c k w e s t i i p r u s k i e j w la ta c h
1603— 1609 10°, K ilk a u w a g o n a d a n iu k u r a te li p r u s k i e j w 1605 r ,m , w r e s z c ie O b ję c ie r z ą d ó w w K s ię s tw ie P r u s k im p r z e z e le k to r a J o a ch im a F r y d e r y k a 102.
B arb ara J a n i s z e w s k a - M i n c e r p r z ed sta w iła stu d iu m o w y b itn y m p rzy w ó d cy o p o zy cji w P ru sa ch K sią żęcy ch , O tto n ie v o n G r o e b e n ie I03. W roz p r a w ie pt. Z w y c ię s tw o o p o z y c ji p r u s k i e j w k o n w o k a c ja c h la n d r a tó w w la ta c h
1615— 1616 a u tork a w y k a z a ła , jak to k o n w o k a cja z organ u d oradczego r e g e n
tó w i ele k to r a sta ła się in sty tu c ją , p od p orząd k ow an ą o p o z y c ji104. S c h a r a k ter y z o w a ła ona sy tu a c ję w P ru sa ch K sią ż ęc y c h w o k r e sie p r z ejęc ia g o d n o ści e le k - to rsk iej przez Jana Z y g m u n ta w 1619 r. T y tu ł inn ej p racy J a n i s z e w s k i e j - M i n с e r m ó w i sa m za sieb ie: S e jm K r a j o w y P r u s K s ią ż ę c y c h w 1621 r. n a tle
w a lk i sta n ó w p r u s k ic h z e le k to r e m J e r z y m W i l h e l m e m ł05. W cześn iej n ieco
w sp o m n ia n a a u tork a o p u b lik o w a ła in ter e su ją c ą I n s tr u k c ję J e rze g o W ilh e lm a
d la p o s łó w p ru sk ic h , u d a ją c y c h s ię n a s e jm w W a rs za w ie w 1626 r. In stru k cja
94 K om u n ik . M az.-W arm . 1957, nr 3/58.
95 Z n a la zła go k ie r o w n ic z k a In sty tu tu M a zu rsk ieg o E. B i e d r a w i n a w śr ó d z a b y tk ó w e w a k u o w a n y c h z K ró lew ca .
96 K om u nik . M az.-W arm ., 1961, n r 3/73. 97 Ib id em , 1963, nr 2/80.
98 Ib idem , 1962, nr 2/76. 99 Ibid em , 1963, n r 3/81.
100 Z esz. N auk. U n iw . W rocł. Ser. A . nr 23, H ist. III, 1960. 101 K om u n ik . M az.-W arm . 1963, nr 1/79.
102 Ib idem , 1964, n r 2/84. 103 Ibidem , 1962, n r 1/79. 104 Ib id em , 1963, nr 2/84. 105 Z a p isk i H ist. 1963, z. 1.
