WITALIJ ROSOWSKI
PRZYCZYNEK DO BIOGRAFII
OSTATNIEGO ADMINISTRATORA APOSTOLSKIEGO DIECEZJI KAMIENIECKIEJ
KSIE4 DZA JANA S´WIDERSKIEGO (1888-1959)
Ksi :adz Jan S´widerski w latach dwudziestych i na pocz :atku lat trzydzies-tych XX wieku byK czoKow :a postaci :a Kos´cioKa rzymskokatolickiego na Podolu sowieckim. PrzyszKo mu zarz :adzac´ diecezj :a kamienieck :a, obejmuj :ac :a swymi granicami dawne terytorium guberni podolskiej, w najtrudniejszym okresie jej dziejów. Poczynaj :ac od kon´ca 1920 roku, wspomniane biskupstwo w caKos´ci znalazKo sie: pod panowaniem wKadz bolszewickich i wkrótce musiaKo dos´-wiadczyc´ wszelkich „dobrodziejstw” bezbozTnego rezTimu komunistycznego. Przez ponad dziesie:c´ lat ksi :adz S´widerski odwazTnie staK na czele diecezji kamienieckiej i musiaK stawiac´ czoKo rózTnego rodzaju przes´ladowaniom i szy-kanom. Mimo to, do dzis´ nie opracowano osobnej szczegóKowej biografii tego kresowego kapKana. Najwie:cej informacji o ksie:dzu S´widerskim mozTna zna-lez´c´ w monografii pos´wie:conej dziejom diecezji kamienieckiej w okresie mie:dzywojennym1. PozostaKe opracowania zawieraj :a jedynie bardziej lub mniej dokKadne opisy biograficzne tego duchownego2. Dodatkow :a motywacj :a
Dr WITALIJROSOWSKIW adiunkt Os´rodka Badan´ nad Poloni :a i Duszpasterstwem Polo-nijnym KUL; e-mail: witalis@kul.pl
1 W. R o s o w s k i, Dzieje rzymskokatolickiej diecezji kamienieckiej w latach
1918-1941, Lublin 2008, passim (biografia ksie:dza J. S´widerskiego patrz s. 87-97).
2 Por. A. S t a s z a k, S´.p. ks. pra<at Jan S´widerski, „Kronika Diecezji WKocKawskiej” 42(1959), s. 342; R. D z w o n k o w s k i, Losy duchowien´stwa katolickiego w ZSSR 1917-1939. Martyrologium, Lublin 1998, s. 477-479; ?. 7. E @ 8 @ : @ & F \ 8 4 6, O,D8&" MD4FH@&" 1920-1940. A,D,F:n*J&">>b ND4FH4b> & ECEC, 74p& 1999, s. 184-185; [=. CJ$:\@&"], #n@(D"Lnp D4<@-8"H@:4P\84N F&bV,>48n&, D,BD,F@&">4N D"*b>F\8@` &:"-*@`, „1 "DNn&n& %IQ7-'AI-=7%)-7'#” 2003, nr 2(21), s. 421-423; %. 7 @ : , F > 4 8,
do napisania artykuKu byKa kwerenda w Tajnym Archiwum Watykan´skim, któ-r :a zrealizowano dzie:ki stypendium Fundacji z Brzezia Lanckoron´skich, dzia-Kaj :acej przy Polskiej Akademii Umieje:tnos´ci, gdzie udaKo sie: dotrzec´ do wielu istotnych i nieznanych dotychczas dokumentów i materiaKów z´ródKowych do biografii administratora apostolskiego diecezji kamienieckiej, ksie:dza praKata Jana S´widerskiego.
PrzyszKy zarz :adca diecezji kamienieckiej urodziK sie: 28 grudnia3 1888 roku we wsi Olszanka Berszadzka, w powiecie olhopolskim na Podolu, w szlacheckiej rodzinie Eustachego i Eweliny z ZT Kobnickich S´widerskich. ZostaK ochrzczony dopiero 29 paz´dziernika 1889 roku w filialnej kaplicy parafii czeczelnickiej w Berszadzie4. Jego ojciec peKniK funkcje: ekonoma w rózTnych maj :atkach na terenie ówczesnej guberni podolskiej. Rodzice Jana zmarli bardzo wczes´nie5, wie:c jego wychowaniem, jak sam podaje w zezna-niu s´ledczemu GPU, zajmowaK sie: zamieszkaKy w BaKcie stryj Jan S´wider-ski6. Po zdobyciu s´redniego7 wyksztaKcenia, w 1907 roku dostaK sie: na Uni-wersytet Noworosyjski w Odessie, gdzie rozpocz :aK studia na wydziale nauk medycznych. Po póK roku nauki zostawiK uniwersytet i id :ac za swoim powo-Kaniem, 19 marca 1908 roku wst :apiK do Seminarium Duchownego w ZT
ytomie-%n*@<n B@:b84 & nFH@Dnp %n>>4R4>4. #n@(D"LnR>46 F:@&>48, %n>>4Pb 2007, s. 672-673; %. C @ F @ & F \ 8 4 6, C4<@-8"H@:4P\8" (D@<"*" & /<,D4>Pn >" A@*n::n. mFH@Dnb 2"F>J&">>b 8@FH\@:J n B"D"Lnp F&. ?:,8Fnb, 9`$:n> 2010, s. 85, 89-94, 136. Ponadto w 2011 roku na Kamach „Studiów WKocKawskich” ukazaK sie: artykuK pos´wie:cony sowieckiemu okresowi zTycia ksie:dza S´widerskiego. K. R., Zanim przyby< do diecezji w<oc<awskiej. Przes´la-dowania ks. Jana S´widerskiego w Rosji sowieckiej, „Studia WKocKawskie” 13(2011), s. 294-298. Autor tej publikacji nie sie:gn :aK jednak do wspomnianej monografii diecezji kamienieckiej i swój artykuK oparK gKównie na niektórych dokumentach zaczerpnie:tych ze z´ródKowego wydania: %:"*" n 7@FH\@: & C"*b>F\8n6 I8D"p>n, 1919-1937 DD.: C4<@-8"H@:4P\8" O,D8&" Bn* D,BD,F4&>4< H4F8@< H@H":nH"D42<J, „1 "DNn&n& %IQ7-'AI-=7%)-7'#” 2003, nr 2(21), FB,Pn":\>46 &4BJF8, 74p& 2003.
3Daty dzienne do 1918 roku podawane s :a wedKug kalendarza julian´skiego.
4),D0"&>46 "DNn& M<,:\>4P\8@p @$:"FHn [dalej cyt.: )!M?], L. 685, @B. 2, FBD. 870, k. 62-63.
5 Matke: straciK juzT w pierwszym roku zTycia (zmarKa 18 listopada 1889 roku). TamzTe, k. 74.
6 „1 "DNn&n& %IQ7-'AI-=7%)-7'#” 2003, nr 2(21), dok. 93 (AD@H@8@: *@B4HJ
!B@FH@:\F\8@(@ "*<n>nFHD"H@D" 7"<'b>,P\8@p *njP,2np BD,:"H" a. E&n*,DF\8@(@ 23 FnR>b 1930 D.), s. 218.
7 W aktach s´ledczych zanotowano, zTe uczyK sie: w gimnazjum w Odessie. Natomiast w ankiecie osobowej o przebiegu kariery duchownej zapisano, zTe ukon´czyK me:skie gimnazjum w Ananiewie w guberni cherson´skiej. ),D0"&>46 "DNn& /4H@<4DF\8@p @$:"FHn [dalej cyt.: )!/?], L. 178, @B. 13, FBD. 1784, k. 19.
rzu. W tym czasie byK to jedyny katolicki zakKad teologiczny na caKe tery-torium Podola, WoKynia i Kijowszczyzny, które obejmowaKy trzy diecezje: ka-mienieck :a, Kuck :a i zTytomiersk :a. Jan S´widerski miaK talent do nauki, wie:c juzT we wrzes´niu 1910 roku zostaK skierowany przez wKadze duchowne na dalsze studia teologiczne do Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej w Peters-burgu. Ze wzgle:du na problemy zdrowotne nie ukon´czyK nauki i po dwóch latach powróciK do wKasnej diecezji, gdzie 22 grudnia 1912 roku otrzymaK s´wie:cenia kapKan´skie z r :ak biskupa Longina ZT arnowieckiego8. Póz´niejszy sufragan diecezji Kucko-zTytomierskiej biskup MichaK Godlewski, który w tym czasie byK profesorem w Akademii Duchownej, charakteryzowaK tego kleryka jako osobe: o dobrych obyczajach, bardzo utalentowan :a, zdoln :a i pobozTn :a, choc´ nieco leniw :a. WKas´nie w tym ostatnim widziaK on gKówn :a przyczyne: przerwania studiów przez przyszKego administratora diecezji kamienieckiej9. Pierwsze dziewie:c´ miesie:cy swojej posKugi kapKan´skiej ksi :adz J. S´widerski spe:dziK przy parafii katedralnej w hucku na WoKyniu, a naste:pnie od lipca 1913 roku do poKowy 1916 roku pracowaK przy filialnym kos´ciele w ZT meryn-ce na Podolu10. Póz´niej zostaK przeniesiony do najwie:kszej podolskiej ka-tolickiej parafii w PKoskirowie, gdzie peKniK obowi :azki prefekta w miejsco-wych zakKadach os´wiatomiejsco-wych, a od 1919 roku równiezT zaste:powaK probosz-cza11. W 1918 roku caK :a diecezje: obiegKa radosna wiadomos´c´ o reaktywowa-niu diecezji kamienieckiej, która po ponad pie:c´dziesie:ciu latach znów otrzy-maKa wKasnego ordynariusza w osobie ksie:dza Piotra Man´kowskiego. W maju 1920 roku biskup kamieniecki mianowaK ksie:dza S´widerskiego proboszczem ad interim w Zien´kowcach12. Natomiast od nowego roku szkolnego miaK on
8)!/?, L. 178, @B. 13, FBD. 1784, k. 19-20; „1 "DNn&n& %IQ7-'AI-=7%)-7'#” 2003, nr 2(21), dok. 93, s. 218.
9Archivio Segreto Vaticano [dalej cyt.: ASV], Archivio della Sacra Congregazione degli Affari Ecclesiastici Straordinari [dalej cyt.: AES], Pontificia Commissione Pro Russia (dalej cyt.: Pont. Comm. Pro Russia), Pos. Scatole 21, fasc. 140, k. 45 (N. 828/25 Sub secreto S. Officii, 11 febbraio 1926, RUSSIA, 6. Giovanni Swiderski proposto Vescovo).
10)!/?, L. 178, @B. 13, FBD. 1784, k. 20; ),D0"&>46 "DNn& %n>>4P\8@p @$:"FHn [dalej cyt.: )!%?], L. )-904, @B. 11, FBD. 68, k. 254, 263, 277 (;,HD4R,F8"b 8>4(" /<,D4>F8@6 D4<F8@8"H@:4R,F8@6 BD4N@*F8@6 P,D8&4 >" 1916 (@*); C @ F @ & F \ -8 4 6, C4<@--8"H@:4P\-8" (D@<"*" & /<,D4>Pn, s. -89, 94.
11„1 "DNn&n& %IQ7-'AI-=7%)-7'#” 2003, nr 2(21), dok. 93, s. 219; )!/?, L. 178, @B. 13, FBD. 1784, k. 20. UczyK tu w szkole handlowej i realnej oraz w zaKozTonym we wrzes´-niu 1917 roku polskim gimnazjum im. H. Sienkiewicza.
rozpocz :ac´ prace: katechety w gimnazjum kamienieckim13. Ze wzgle:du na zmiane: sytuacji politycznej w kraju i ostatecznego zaje:cia tych terenów przez bolszewików, ksi :adz Jan nie zd :azTyK obj :ac´ tego stanowiska i wraz z wie:kszos´-ci :a ksie:zTy opus´ciK Podole. UdaK sie: pocz :atkowo do Lwowa, a póz´niej do Krakowa, gdzie czasowo peKniK obowi :azki kanclerza kurii biskupiej, a naste:p-nie przygotowywaK sie: do wyjazdu do pracy duszpasterskiej ws´ród Polaków we Francji14. W celu otrzymania odpowiednich dokumentów i wizy udaK sie: nawet do Warszawy. Wkrótce jednak, gdy Kamieniec Podolski znów chwilo-wo znalazK sie: w re:kach chwilo-wojsk petlurowskich, zmieniK plany i juzT jesieni :a 1920 roku na stale wróciK na Podole do parafii Zien´kowce15. Poza prac :a duszpastersk :a uczyK tu równiezT dzieci religii w polskiej szkole pocz : atko-wej16. Po kilku miesi :acach na zaproszenie wiernych przeniósK sie: jednak do znacznie wie:kszej parafii w Won´kowcach w dekanacie uszyckim17.
Biskup Man´kowski, ponownie opuszczaj :ac diecezje:, mianowaK ksie:dza Jana S´widerskiego wraz z dwoma innymi kapKanami wikariuszem generalnym cum privilegiis specialibus, a od poKowy 1921 roku pozostawiK go samego na tym stanowisku18. Cze:s´c´ duchowien´stwa diecezjalnego mys´laKa, zTe byK on „me:-zTem zaufania” byKego proboszcza pKoskirowskiego, ksie:dza Kazimierza Nosa-lewskiego i dzie:ki niemu zostaK przyblizTony do zarz :adu diecezj :a19. Ordyna-riusz kamieniecki jednak uwazTaK, zTe spos´ród pozostaj :acych na Podolu ksie:zTy nie byKo lepszego kandydata, któremu mógKby przekazac´ uprawnienia wikariu-sza generalnego20. Nie bez znaczenia przy tej nominacji byKy tezT osobiste cechy charakteru ksie:dza S´widerskiego. Ws´ród kapKanów byK widziany jako „czKowiek m :adry, wychowany, energiczny, który umie przyci :agn :ac´ do siebie ludzi”21. RówniezT polscy dyplomaci w Charkowie charakteryzowali go, jako
13„1 "DNn&n& %IQ7-'AI-=7%)-7'#” 2003, nr 2(21), dok. 93, s. 219. 14TamzTe, s. 219-220; P. M a n´ k o w s k i, PamieUtniki, Warszawa 2002, s. 311. 15„1 "DNn&n& %IQ7-'AI-=7%)-7'#” 2003, nr 2(21), dok. 93, s. 220; Biblioteka KUL, sygn. Rkp. 1950, M. S o k o K o w s k i, Krótki zXyciorys, k. 22; sygn. 2343; t e n zT e, Jeszcze jedna karta z zXycia kresowego kap<ana, WrocKaw 1982-1986, k. 75.
16)!M?, L. C-6, @B. 1, FBD. 70, k. 87.
17„1 "DNn&n& %IQ7-'AI-=7%)-7'#” 2003, nr 2(21), dok. 93, s. 221; WDK 1(1920), nr 7-2(1921), nr 12, s. 4.
18M a n´ k o w s k i, PamieUtniki, s. 313, 350-351; „1 "DNn&n& %IQ7-'AI-=7%)-7'#” 2003, nr 2(21), dok. 93, s. 221; WDK 1(1920), nr 7–2(1921), nr 12, s. 3.
19S o k o K o w s k i, Jeszcze jedna karta, s. 75.
20ASV, AES, Pont. Comm. Pro Russia, Pos. Scatole 21, fasc. 140, k. 46. 21Cyt. za: #n@(D"Lnp, s. 422.
„energicznego i ruchliwego czKowieka”22. Natomiast w sprawozdaniach wKadz partyjnych na Podolu niejednokrotnie podkres´lano, izT „cieszy sie: [on] ws´ród duchowien´stwa i wiernych ogromnym autorytetem”23. Ksi :adz S´wider-ski nie byK jednak pewien, czy podoKa temu zadaniu i pod koniec 1921 roku prosiK nawet ordynariusza o zwolnienie go z obowi :azków wikariusza general-nego24. Biskup Man´kowski nie przyj :aK jednak jego rezygnacji. Chc :ac wyrózT-nic´ ofiarn :a prace: i zasKugi tego kapKana, biskup Piotr wystaraK sie: u Ojca s´wie:tego o tytuK honorowego tajnego szambelana Jego S´wi :atobliwos´ci. PapiezT Pius XI zatwierdziK nominacje: 14 marca 1922 roku25.
W latach 1921-1922 ksi :adz Jan S´widerski trzykrotnie nielegalnie udawaK sie: do Polski, gdzie zdawaK sprawozdanie biskupowi o stanie Kos´cioKa kato-lickiego na Podolu oraz radziK sie: go w wielu sprawach zwi :azanych z zarz : a-dzaniem diecezj :a26. W sierpniu 1922 roku, podczas powrotu z ostatniej wi-zyty u ordynariusza, wikariusz generalny zostaK zatrzymany przez strazT graniczn :a i pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Polski kilka miesie:cy przesiedziaK w wie:zieniach GPU w Kamien´cu Podolskim i Winnicy27. Dzie:-ki interwencji dyplomatycznej ze strony PolsDzie:-ki28, zostaK on w kon´cu zwol-niony i w paz´dzierniku powróciK do swojej parafii w Won´kowcach. Najwie:k-szym zmartwieniem ksie:dza S´widerskiego byKa wówczas sprawa wymuszo-nego przez wKadze pan´stwowe obowi :azku tworzenia przy kos´cioKach gmin wyznaniowych, co byKo niezgodne z prawem kanonicznym. Gdy nie udaKo mu sie: uzyskac´ zTadnych konkretnych odpowiedzi w tej kwestii od swojego
22Por. Archiwum Akt Nowych, Ambasada RP w Londynie, sygn. 887, k. 24. 23)!%?, L. A-1, @B. 1, FBD. 1701, k. 121.
24„1 "DNn&n& %IQ7-'AI-=7%)-7'#” 2003, nr 2(21), dok. 93, s. 221.
25 Acta Apostolicae Sedis, Romae 1922, vol. XIV, s. 569; Annuario Pontificio, Roma 1924, s. 630. Biskup Man´kowski juzT 8 lutego 1922 roku za pos´rednictwem nuncjatury przeka-zaK swoj :a pros´be: do Stolicy Apostolskiej. ASV, Archivio della Nunziatura Apostolica in Varsa-via [dalej cyt.: ANV] 225, k. 1140 (Bp P. Man´kowski do nuncjusza L. Lauri, Buczacz 8 II 1922 r.).
26ASV, AES, Pont. Comm. Pro Russia, Pos. Scatole 21, fasc. 140, k. 46; M a n´ k o w-s k i, PamieUtniki, w-s. 351; )!%?, L. C-6023, @B. 4, FBD. 16379, k. 50-51.
27„1 "DNn&n& %IQ7-'AI-=7%)-7'#” 2003, nr 2(21), dok. 93, s. 222-224.
28W dniu 21 X 1922 roku do NajwyzTszego TrybunaKu Rewolucyjnego USRR nadesKano telegram z Ogólnozwi :azkowego Centralnego Komitetu Wykonawczego z pros´b :a o wstrzymanie wykonania wyroku wydanego na ksie:dza S´widerskiego. Informowano równiezT, zTe polska delegacja ds. repatriacji wK :aczyKa go nawet do spisu osób przeznaczonych do wymiany perso-nalnej. „1 "DNn&n& %IQ7-'AI-=7%)-7'#” 2003, nr 2(21), dok. 18 (G,:,(D"<" F,8D,H"Db %O%7 !. i>J8n*2, *@ %,DN@&>@(@ D,&HD4$J>":J IECC BD@ BD42JB4>,>>b &48@>">>b &4D@8J V@*@ 8F\@>*2" a. E&n*,DF\8@(@, 21 0@&H>b 1922 D.), s. 70-71.
ordynariusza, na pocz :atku jesieni 1923 roku udaK sie: do przewodnicz :acego Papieskiej Misji Charytatywnej w Rosji, ojca Edmunda Walsha29. Ostatni równiezT niewiele mu pomógK. W tej sytuacji ksi :adz J. S´widerski w obawie przed zamknie:ciem kos´cioKów zaleciK duchowien´stwu wykonac´ rozporz :adzenie wKadzy o obowi :azkowej rejestracji wspólnot religijnych30. Warto dodac´, zTe juzT w kwietniu 1923 roku ksi :adz S´widerski zostaK wyrzucony z wKasnej ple-banii, któr :a rozporz :adzeniem rejonowego komitetu wykonawczego znacjona-lizowano i przekazano na potrzeby miejscowych wKadz31.
Od czasu wyjs´cia z wie:zienia wikariusz generalny diecezji kamienieckiej staK sie: bardzo ostrozTny, a jego kontakt z biskupem ograniczyK sie: do mini-mum. Nie byKo w tym nic dziwnego, bowiem sytuacja duchowien´stwa pozo-staj :acego pod rz :adami bolszewickimi z roku na rok byKa coraz trudniejsza. Ksi :adz Jan S´widerski w poKowie 1924 roku informowaK biskupa Man´kowskie-go, zTe pozostawaK pod ci :agK :a obserwacj :a tajnej policji i z dnia na dzien´ ocze-kiwaK na ponowne aresztowanie32. Praca w takich warunkach stawaKa sie: praktycznie niemozTliwa. Dlatego na pocz :atku wiosny 1925 roku ksi :adz Jan zwróciK sie: o pomoc do polskiej placówki dyplomatycznej. W najblizTszym czasie wraz z innymi ksie:zTmi planowaK on wyst :apic´ z listem otwartym w prasie oraz prosiK konsulat o wystosowanie odpowiedniego protestu do wKadz pan´stwowych przeciwko politycznym oskarzTeniom duchowien´stwa33.
W poKowie lat dwudziestych sKuzTby bezpieczen´stwa podje:Ky równiezT próbe: pozyskania niektórych kapKanów do wspóKpracy oraz utworzenia lojalnego wobec wKadz kierownictwa Kos´cioKa katolickiego na Ukrainie radzieckiej34.
29 „1 "DNn&n& %IQ7-'AI-=7%)-7'#” 2003, nr 2(21), dok. 93, s. 224; )!%?, L. C-6023, @B. 4, FBD. 25214, k. 13.
30 )!%?, C-6023, @B. 4, FBD. 25214, k. 11. Katolicy w Won´kowcach juzT 30 kwietnia 1922 roku podpisali odpowiedni :a umowe: z miejscowymi organami wKadzy na wydzierzTawienie kos´cioKa. )!%?, L. C-197, @B. 3, FBD. 18, k. 25. Natomiast potrzebne dokumenty do rejestra-cji wspólnoty zostaKy wysKane do Gubernialnej Komisji Mie:dzyresortowej do Spraw Stowarzy-szen´ i Zwi :azków dopiero 19 listopada 1923 roku. )!M?, L. C-1057, @B. 1, FBD. 504, k. 15. Parafie: zarejestrowano 30 maja 1924 roku. )!%?, L. C-196, @B. 1, FBD. 390, k. 337; L. C-197, @B. 5, FBD. 34, k. 170. Z kolei 24 paz´dziernika 1924 roku zostaK zatwierdzony nowy statut tej wspólnoty. )!M?, L. C-1057, @B. 1, FBD. 491, k. 140.
31)!M?, L. C-1057, @B. 1, FBD. 505, k. 5.
32ASV, ANV 225, k. 1206 (Bp P. Man´kowski do nuncjusza L. Lauri, 27 VI 1924 r.). 33 Por. AAN Ministerstwo Wyznan´ Religijnych i Os´wiecenia Publicznego [dalej cyt.: MWRiOP], sygn. 439, k. 551-552; R. D z w o n k o w s k i, Kos´ció< katolicki w ZSSR 1917-1939. Zarys historii, Lublin 1997, s. 199.
34Polacy na Ukrainie. Zbiór dokumentów, cz. 1: Lata 1917-1939, t. II, red. S. Ste:pien´, Przemys´l 1999, dok. 28 (Referat Pan´stwowego Zarz Uadu Politycznego dotycz Uacy Kos´cio<a
W polu zainteresowan´ sowieckich organów bezpieczen´stwa znalazK sie: rów-niezT wikariusz generalny diecezji kamienieckiej, ksi :adz Jan S´widerski. W 1925 roku zaproponowano mu nawet, aby zarejestrowaK sie: w okre:gowym wydziale administracyjnym jako „kierownik” wszystkich ksie:zTy w tym regio-nie35. Ksi :adz S´widerski nie przyj :aK tej propozycji. Ostateczne plany wKadz stworzenia niezalezTnego od Kurii Rzymskiej episkopatu katolickiego pokrzy-zTowaKy tajne dziaKania Stolicy Apostolskiej, zmierzaj :ace do odbudowy hierar-chii w ZSRR.
W 1926 roku papiezT Pius XI za pos´rednictwem tajnego wysKannika bisku-pa Michela d'Herbigny’ego dokonaK reorganizacji struktur Kos´cioKa kato-lickiego w Zwi :azku Radzieckim, tworz :ac szereg administratur apostolskich i mianuj :ac biskupów i administratorów. W tej sytuacji równiezT diecezja kamieniecka otrzymaKa wKasnego administratora apostolskiego w osobie dotychczasowego wikariusza generalnego, ksie:dza J. S´widerskiego. ByK on jedynym realnym kandydatem na to stanowisko. Po zgromadzeniu wszystkich materiaKów i dokumentów 11 lutego 1926 roku na tajnym posiedzeniu Kongregacji do spraw Nadzwyczajnych Kos´cioKa i Pontyfikalnej Komisji dla Rosji zaprezentowano kandydature: ksie:dza S´widerskiego (Nr 828/25 Russia, zaK :acznik 6). O opinie: na jego temat poproszono przede wszystkim ordy-nariusza kamienieckiego biskupa Piotra Man´kowskiego oraz wikariusza ka-pitulnego i sufragana Kuckiego MichaKa Godlewskiego36. Kandydature: te: poparK równiezT specjalny doradca Komisji dla Rosji, a póz´niejszy wysKannik papieski M. d'Herbigny37. Ostateczne decyzje w tej sprawie zapadKy w mar-cu 1926 roku. Do tego czasu papiezT Pius XI przyj :aK rezygnacje: biskupa Piotra Man´kowskiego z rz :adów diecezj :a kamienieck :a oraz wycofaK wKadze:
rzymskokatolickiego i ludnos´ci polskiej na Ukrainie, Charków, 1926), s. 84; „1 "DNn&n& %IQ7-'AI-=7%)-7'#” 2003, nr 2(21), dok. 49 ()@B@&n*>" 2"B4F8" )AI IECC *:b O7 7A($)I BD@ D@$@HJ F,D,* D4<@-8"H@:4P\8@(@ *JN@&,>FH&" n B@:\F\8@(@ >"F,:,>>b [1926 D.]), s. 114.
35Zob. E @ 8 @ : @ & F \ 8 4 6, O,D8&", s. 184.
36 Biskup Godlewski, mimo podkres´lenie wszystkich zasKug kandydata, uwazTaK, zTe jego osoba i zasKugi nikn :a w obliczu takich postaci, jak ksi :adz StanisKaw Jachniewicz z ZT ytomierza i ksi :adz Zygmunt Chmielnicki z Berdyczowa. Z kolei dla biskupa Man´kowskiego byK on jedyn :a osob :a, która mogKa obj :ac´ kierownictwo diecezj :a. Do procesu informacyjnego doK :aczono rów-niezT opinie: uzyskan :a przez nuncjusza apostolskiego w Warszawie od prowincjaKa jezuitów, ojca StanisKawa Sopucha, który wprost zaznaczyK: „jest to osoba godna zaufania Stolicy Apostol-skiej”. ASV, AES, Pont. Comm. Pro Russia, Pos. Scatole 21, fasc. 140, k. 45-46 (N. 828/25 Sub secreto S. Officii, 11 febbraio 1926, RUSSIA, 6. Giovanni Swiderski proposto Vescovo). 37ASV, AES, Russia IV periodo, Fasc. 17, Pos. 625-626 (Voto del P. Michele
administratora apostolskiego tej diecezji biskupowi Kuckiemu Adolfowi Sze-l :azTkowi38. Obydwaj hierarchowie wkrótce listownie powiadomili o tym wikariusza generalnego ksie:dza S´widerskiego39.
O swojej nominacji na administratora apostolskiego diecezji kamienieckiej ksi :adz Jan S´widerski dowiedziaK sie: od ksie:dza praKata Teofila Skalskiego z Kijowa40. Ostatni przekazaK mu te: wiadomos´c´ na polecenie delegata papies-kiego biskupa d’Herbigny’ego, który odwiedziK Kijów na pocz :atku maja 1926 roku. Wraz z nominacj :a ksi :adz S´widerski otrzymaK wKadze: podobn :a do bisku-pa ordynariusza, chociazT z mozTliwos´ci :a odwoKania ze stanowiska, oraz bardzo szerokie facultatis. Mie:dzy innymi uzyskaK przywilej udzielania sakramentu bierzmowania, a ponadto przekazanie tych uprawnien´ dla dwóch wybranych przez siebie dziekanów lub proboszczów41, prawo dyspensowania przy zawarciu zwi :azku maKzTen´skiego oraz wKadze: pierwszej i drugiej instancji w sprawach rozwodowych42. WedKug niektórych danych ksi :adz S´widerski sprawowaK ten urz :ad od 23 maja (s´wie:to ZesKania Ducha S´wie:tego) 1926 roku43, choc´ osobis´cie zaznaczaK póz´niej, zTe funkcje: te: peKniK od paz´dziernika44.
38Zob. R o s o w s k i, Dzieje, s. 84-87.
39„1 "DNn&n& %IQ7-'AI-=7%)-7'#” 2003, nr 2(21), dok. 93, s. 225.
40ASV, AES, Pont. Comm. Pro Russia, Pos. Scatole 7, fasc. 47 (Relatio de statu dioecesis
Camenecensis, ab anno 1926 ad annum 1932 facta a Sac. Joanne Swiderski, Cubiculario intimo Suae Sanctitatis, Varsavie, die 10 Novembris 1932 a.), k. 39; T. S k a l s k i, Terror i cierpienie. Kos´ció< katolicki na Ukrainie 1900-1932. Wspomnienia, wyd. 2, Kraków 2008, s. 223, 239; K. N a s k r e: c k i, Z zapisków i ze wspomnien´ zXytomierzanina, opr. M. De:bow-ska, Kraków 2011, s. 273.
41 Biskup Man´kowski juzT w poKowie 1925 roku zwracaK sie: do Stolicy Apostolskiej z pros´b :a o udzielenie ksie:dzu S´widerskiemu pozwolenia na bierzmowanie na terenie caKej die-cezji kamienieckiej. ASV, ANV 225, k. 1005 (Bp P. Man´kowski do nuncjusza L. Lauri, W<odzi-mierz, 25 VII 1925). Sprawa ta pozostaKa bez odpowiedzi, bowiem na pocz :atku czerwca 1926 roku wikariusz generalny diecezji kamienieckiej ponownie zwróciK sie: z zapytaniem o mozTli-wos´c´ uzyskania przez jednego z ksie:zTy na Podolu uprawnien´ do udzielenia sakramentu bierz-mowania. TamzTe, k. 1026-1027 (Bp A. Szel UazXek do nuncjusza L. Lauri, fuck, 4 VI 1926). Dopiero po otrzymaniu nominacji na administratora apostolskiego diecezji kamienieckiej ksi :adz Jan mógK wyznaczyc´ do sprawowania tego sakramentu ksie:zTy dziekanów Jana Lewin´skiego z Winnicy oraz Wiktora Stron´czyn´skiego z Murafy. Zob. O,>HD":\>46 *,D0"&>46 nFH@D4R->46 "DNn& I8D"p>4, <. 9\&n& [dalej cyt.: O)m!I9], L. 201, @B. 1H, FBD. 115 (1&nH @. ;"-8"Dnb 7"D@&,Pb), k. 3 (s. 4); R o s o w s k i, Dzieje, s. 170.
42Por. S k a l s k i, Terror i cierpienie, s. 223-224.
43 ASV, ANV 238, k. 492 (Nuncjusz L. Lauri do arcybiskupa P. Man´kowskiego, 1 VI
1927).
44Archiwum Diecezjalne we WKocKawku [dalej cyt.: ADW], Akta Kurii Diecezjalnej we WKocKawku [dalej cyt.: AKDW], sygn. pers. 350, k. 19.
Po otrzymaniu nominacji ksi :adz Jan S´widerski w pierwszej kolejnos´ci mianowaK swoimi wikariuszami generalnymi pie:ciu konsultorów diecezjalnych pozostaj :acych na Podolu45. Kolejnym krokiem administratora apostolskiego diecezji kamienieckiej byKo przeniesienie swojej siedziby na pocz :atku 1927 roku do parafii barskiej w okre:gu mohylowskim, która miaKa bardziej do-godne poKozTenie i lepsz :a komunikacje: z innymi miejscowos´ciami46. Odt :ad jego najwie:ksz :a trosk :a byKy starania o zwie:kszenie liczby ksie:zTy w diecezji oraz zapewnienie opieki duszpasterskiej wiernym. W tym celu ksi :adz S´wider-ski, za pozwoleniem Stolicy Apostolskiej, przyj :aK na Kono Kos´cioKa katolickie-go dwóch kapKanów prawosKawnych, którym równiezT pozwoliK odprawiac´ msze: s´wie:t :a w obrz :adku Kacin´skim47. Administrator apostolski, po przenie-sieniu sie: do Baru, prawie nie bywaK u siebie na parafii i stale jez´dziK po caKej diecezji. Nie byKo takiej parafii, zeznawaK ks. StanisKaw Han´ski z De-razTni, któr :a nie odwiedziKby ksi :adz Jan48. Niejednokrotnie zarz :adca diecezji kamienieckiej przestrzegaK podlegKych mu duchownych, aby w swojej pracy skupiali sie: gKównie na sprawach religijnych, byli ostrozTni i nie mieszali sie: do polityki49.
Nasilaj :ace sie: represje i przes´ladowania katolickiego duchowien´stwa oraz coraz trudniejsza sytuacja katolików pod rz :adami bolszewickimi zmuszaKy zarz :adce: diecezji kamienieckiej do pójs´cia na pewne kompromisy z wKadzami. Tego typu dziaKaniem byKo mie:dzy innymi wysKanie z okazji 10 rocznicy rewolucji bolszewickiej listu do Wszechukrain´skiego Centralnego
Wykonaw-45Byli to ksie:zTa: Jan Lewin´ski z Winnicy, Antoni Matuszewicz z Dunajowiec, Jan hadygo z Satanowa, WKadysKaw Dworzecki z Kamien´ca Podolskiego oraz Wiktor Stron´czyn´ski z Mura-fy. Po ich aresztowaniu w 1930 roku administrator apostolski diecezji kamienieckiej swoim wikariuszem generalnym mianowaK ksie:dza Aleksandra Wierzbickiego z Mukarowa, a gdy ostatni równiezT trafiK do wie:zienia w lipcu 1931 roku – wyznaczyK na to stanowisko ksie:dza Antoniego Pawilczusa z Tomaszpola. ASV, AES, Pont. Comm. Pro Russia, Pos. Scatole 7, fasc. 47, k. 39-40; Pos. Scatole 21, fasc. 140, k. 52-53 (J. S´widerski, Krótkie sprawozdanie ze stanu kamienieckiej diecezji od 1928 do 1932 roku, W<odzimierz na Wo<yniu, 10 I 1932[1933]). Szerzej na temat konsultorów diecezjalnych w diecezji kamienieckiej w pierwszej poKowie lat dwudziestych XX wieku zob.: R o s o w s k i, Dzieje, s. 103-105.
46 ASV, AES, Pont. Comm. Pro Russia, Pos. Scatole 7, fasc. 47, k. 39; „1 "DNn&n& %IQ7-'AI-=7%)-7'#” 2003, nr 2(21), dok. 93, s. 221.
47 Byli to ksie:zTa: Leonid Jurkiewicz, pracuj :acy wikarym w BrahiKowie, oraz Sebastian Sabudzin´ski, który jako wikary pomagaK ksie:dzu S´widerskiemu w Barze. Zob. O)m!I9, L. 201, @B. 1H, FBD. 115, 1&nH @. ;"8"Dnb 7"D@&,Pb, k. 5 (s. 8); R o s o w s k i, Dzieje, s. 92, 152.
48)!M?, L. C-6193, @B. 12, FBD. A-3358, k. 63.
czego Komitetu w Charkowie. Ksi :adz S´widerski podpisaK go wspólnie z ad-ministratorem apostolskim diecezji zTytomierskiej, ksie:dzem Kazimierzem Naskre:ckim dnia 19 paz´dziernika 1927 roku w Kijowie50. Wspomniana ode-zwa byKa utrzymana w pows´ci :agliwej formie, nie zawieraKa zTadnych aktów samokrytycznych ze strony duchowien´stwa, jak równiezT nie oceniaKa faktycz-nej sytuacji Kos´cioKa na Ukrainie. Autorzy listu przede wszystkim zapewnili wKadze: o swojej prawomys´lnos´ci oraz pote:pili wszelkiego rodzaju d :azTenia do zakKócenia pokoju, podtrzymywanie nielegalnych kontaktów z zagranic :a i wy-korzystywanie ambony do celów politycznych. Po powrocie z Kijowa ksi :adz Jan S´widerski kopie: tego pisma rozesKaK wybranym dziekanom51.
Inicjatywa powstania tej odezwy zrodziKa sie: ws´ród grupy duchownych z Podola, którzy skupiali sie: wokóK osoby pKoskirowskiego proboszcza Zyg-munta Kwas´niewskiego. Be:d :ac pod ci :agK :a presj :a i naciskiem ze strony GPU, zacze:li oni namawiac´ administratora apostolskiego diecezji kamienieckiej o zwoKanie zjazdu duchowien´stwa diecezjalnego52, na którym zostaKaby omó-wiona sprawa stosunku Kos´cioKa na Ukrainie radzieckiej z wKadzami. Ksi :adz S´widerski byK temu przeciwny i jedynie zgodziK sie: na wystosowanie odpo-wiedniego listu do wKadz w imieniu caKej diecezji. Pierwotny tekst tego pisma zostaK przygotowany prawdopodobnie mie:dzy 8 a 14 paz´dziernika u ksie:dza StanisKawa Han´skiego w DerazTni53. W celu ujednolicenia stanowiska ducho-wien´stwa katolickiego na Ukrainie radzieckiej, zarz :adca diecezji kamieniec-kiej skonsultowaK sie: w tej sprawie z ksie:dzem Naskre:ckim z Kijowa, który dopiero po szczegóKowym zredagowaniu wspomnianej deklaracji zKozTyK swój podpis54.
50Zob. D z w o n k o w s k i, Kos´ció< katolicki, s. 178, 180; „1 "DNn&n& %IQ7-'AI-=7%)-7'#” 2003, nr 2(21), dok. 65 (1&,D>,>>b !B@FH@:\F\84N "*<n>nFHD"H@Dn& /4-H@<4DF\8@p n 7"<'b>,P\-A@*n:\F\8@p *njP,2n6 *@ %IO%7 2 >"(@*4 10-DnRRb D"*b>F\8@p &:"*4 19 0@&H>b 1927 D.), s. 170-171; AAN MWRiOP, sygn. 439, k. 617-618; Archiwum Archidiecezjalne w Gniez´nie, Archiwum Prymasa Polski [dalej cyt.: AAG APP], sygn. III/28, k. 19-21; Acta Hlondiana. Materia<y do zXycia i dzia<alnos´ci kardyna<a Augusta Hlonda Pryma-sa Polski (1881-1946), zebraK S. Kosin´ski [dalej cyt.: AH], t. VI, cz. 17, L :ad nad Wart :a 1990, s. 154-155; N a s k r e: c k i, Z zapisków, s. 9-11.
51 Odpis listu z adnotacj :a: „w celu przejrzenia i przechowania”, dostaK mie:dzy innymi dziekan kamieniecki, ksi :adz WacKaw Szyman´ski. Zob. )!%?, L. C-6023, @B. 4, FBD. 24612, k. 26.
52W poKowie 1927 roku propozycje: tak :a zKozTyK w okre:gowym wydziale GPU w PKoskiro-wie ksi :adz Kazimierz Nanowski. Zob. )!M?, L. C-6193, @B. 12, FBD. A-14111, k. 73.
53R o s o w s k i, Dzieje, s. 93-94.
54 AAN MWRiOP, sygn. 439, k. 615-616; AAG APP III/28, k. 18; AH, t. VI, cz. 17, s. 151; J. J a r u z e l s k i, Z archiwaliów Ministerstwa Spraw Zagranicznych II
Rzeczy-Tres´c´ tego listu zostaKa uznana przez wKadze komunistyczne za „niedosta-teczn :a i niezadowalaj :ac :a”55. Organa bezpieczen´stwa przygotowaKy now :a odezwe:, w której ksie:zTa mieli pote:pic´ antyradzieck :a i szpiegowsk :a dzia-Kalnos´c´ duchowien´stwa katolickiego oraz zKozTyc´ obietnice peKnej lojalnos´ci wobec wKadz. Szczególne naciski byKy czynione wobec administratora apostol-skiego diecezji kamienieckiej, ksie:dza S´widerapostol-skiego. Wezwano go do okre:go-wego wydziaKu GPU w Mohylowie Podolskim, gdzie dwaj funkcjonariusze z Moskwy i Charkowa próbowali namówic´ go do zKozTenia podpisu pod tym dokumentem, obiecuj :ac mie:dzy innymi uwolnienie wszystkich aresztowanych ksie:zTy56. Gdy to nie pomogKo, organa GPU zagroziKy uwie:zieniem caKego szeregu kapKanów na Podolu. W tej sytuacji zarz :adca diecezji kamienieckiej wraz z kilkoma innymi ksie:zTmi zostaK zmuszony do podpisania sfabrykowane-go listu tzw. Inicjatywnej grupy duchowien´stwa rzymskokatolickiesfabrykowane-go Podola, datowanego na 5 listopada 1927 roku57. O sfaKszowaniu odezwy przez GPU ksi :adz S´widerski zdoKaK poinformowac´ biskupa Pie-Eugène Neveu w Mo-skwie, tKumacz :ac, izT wKadze „podpisywac´ sie: pod tym tekstem zmuszaKy za pomoc :a oszustwa, gróz´b i kKamliwych obietnic”58. Wspomniana odezwa, jak pokazaKa przyszKos´c´, nie uchroniKa duchowien´stwa od represji i przes´ladowan´. W tym czasie, jak zeznawaK ksi :adz WKadysKaw Dworzecki, zarz :adca die-cezji kamienieckiej na jednej z tajnych narad duchowien´stwa zorganizowanej w Winnicy zadeklarowaK nawet che:c´ zrzeczenia sie: z peKnionych obowi : az-ków59. Ksie:zTa byli jednak temu przeciwni. Poczynaj :ac od 1927 roku, ksi :adz Jan S´widerski corocznie organizowaK takie spotkania duchowien´stwa u swoje-go „najblizTszeswoje-go przyjaciela i wspóKpracownika”, proboszcza i dziekana win-nickiego Jana Lewin´skiego. OdbywaKy sie: one przy okazji odpustów, gdy do
pospolitej. Po 50 latach kolekcja sovieticów wraca z Waszyngtonu, cz. 3, „Przegl :ad Wschodni” 2(1992-1993), z. 2(6), s. 462.
55 Polacy na Ukrainie. Zbiór dokumentów, cz. 1: Lata 1917-1939, t. I, red. S. Ste:pien´, Przemys´l 1998, dok. 71 (Raport polskiego Poselstwa w Moskwie nt. zagadnien´ religijnych w ZSRR, Moskwa, sierpien´ 1930), s. 203.
56Zob. )!M?, L. C-6193, @B. 12, FBD. A-3358, k. 64-65.
57Tekst zob.: „1 "DNn&n& %IQ7-'AI-=7%)-7'#” 2003, nr 2(21), dok. 66 (),8:"D"Pnb
8F\@>*2n& A@*n::b 2 >"(@*4 10-DnRRb /@&H>,&@p D,&@:`Pnp 5 :4FH@B"*" 1927 D.), s. 172-176. ZostaK on wydrukowany w gazetach sowieckich „%nFHn %IO%7”, „AD"&*"” i „32&,FH4b” dopiero w styczniu 1928 roku. To znaczne opóz´nienie byKo spowodowane tym, zTe wielu kapKanów kategorycznie odmówiKo podpisania tej odezwy.
58Por. !. % , ( > , D, C4< 4 ;@F8&" 1900-1950, ;@F8&" 2000, s. 351; D z w o n-k o w s n-k i, Losy duchowien´stwa, s. 478.
Winnicy mogKa przyjechac´ wie:ksza grupa ksie:zTy z innych parafii i omówic´ najwazTniejsze sprawy diecezjalne60.
W sposób szczególny ksi :adz Jan staraK sie: dbac´ o podlegKe mu duchowien´-stwo, którego liczba z roku na rok nieustannie malaKa. Nie bez powodu, w kwietniu 1928 roku administrator apostolski diecezji kamienieckiej zarz : a-dziK przeprowadzenie w PKoskirowie rekolekcji dla duchowien´stwa dekanatów pKoskirowskiego i latyczowskiego pod przewodnictwem dziekana Jana hady-gi61. WKas´nie z tego regionu do tzw. inicjatywnej grupy duchowien´stwa nalezTaKo najwie:cej ksie:zTy. Ksi :adz Jan S´widerski natomiast stanowczo zapro-testowaK, gdy pod koniec 1929 roku grupa kapKanów na czele z ksie:dzem Kwas´niewskim postanowiKa ubiegac´ sie: o pozwolenie na wyjazd do Polski. ZaznaczyK on, zTe „teraz nie mozTemy pozostawiac´ parafii, nas tu nikt nie zast :api, bowiem nie ma kim zast :apic´. Powinnis´my tu byc´ nie tylko wtedy, gdy nam dobrze, ale i wtedy, gdy nam z´le. Osobis´cie i sobie powiedziaKem, zTe nie poddam sie: i nigdzie nie wyjade:”62. SKowa te s´wiadcz :a o wielkiej odwadze ksie:dza Jana i oddaniu sie: sprawie Kos´cioKa.
Pod koniec lat dwudziestych XX wieku sytuacja Kos´cioKa katolickiego na Ukrainie radzieckiej znacznie sie: pogorszyKa. Ksi :adz Jan S´widerski, wyko-rzystuj :ac przymusowy wyjazd do Polski byKego proboszcza mohylowskiego, bazylianina, Makarego Karowca, poleciK mu zKozTyc´ do Stolicy Apostolskiej i rz :adu polskiego sprawozdanie o trudnej sytuacji diecezji kamienieckiej. Sporz :adzony przez ojca Karowca dokument, juzT na pocz :atku grudnia 1929 roku dotarK do Kurii Rzymskiej63. Poza opisaniem szczegóKowej sytuacji
60 W tych naradach uczestniczyli gKównie ksie:zTa dziekani lub ich zaste:pcy: Ryszard Szyszko-Bohusz, Wiktor Stron´czyn´ski, Jan Lewin´ski, WKadysKaw Dworzecki, Antoni Matusze-wicz, Jan hadygo, Maksymilian Turowski, Aleksander Marszycki, Ignacy Lubien´ski. Zob. )!%?, L. C-6023, @B. 4, FBD. 25214, k. 44; FBD. 25483, k. 17, 37, 39; )!M?, L. C-6193, @B. 12, FBD. A-3585, H. 1, k. 15-17; FBD. A-19263, k. 12-13, 58; R o s o w s k i, Dzieje, s. 95.
61R o s o w s k i, Dzieje, s. 170; )!M?, L. C-6193, @B. 12, FBD. A-26205, k. 112. 62 Cyt. za: „1 "DNn&n& %IQ7-'AI-=7%)-7'#” 2003, nr 2(21), dok. 94 (AD@H@8@:
*@B4HJ 8F\@>*2" a. E&n*,DF\8@(@ 28 FnR>b 1930 D.), s. 226.
63 Sprawozdanie datowane 29 XI 1929 roku zostaKo zKozTone w nuncjaturze apostolskiej w Warszawie i za pos´rednictwem nuncjusza abpa F. Marmaggiego przesKane do Rzymu. ASV, AES, Pont. Comm. Pro Russia, Pos. Scatole 7, fasc. 47, k. 13 (Nuncjusz F. Marmaggi do kard. L. Sincero, Warszawa, 1 XII 1929 nr 6298), 14-16, 21-23 (Sprawozdanie M. Karowca, 29 XI 1929). Polskie MSZ w lutym 1930 roku przekazaKo odpis pisma M. Karowca równiezT prymaso-wi Polski kard. A. Hlondoprymaso-wi oraz do biura Episkopatu Polski. Zob. Polacy na Ukrainie. Zbiór dokumentów, cz. 1: Lata 1917-1939, t. III, red. S. Ste:pien´, Przemys´l 2001, dok. 47 (Informacja MSZ w sprawie sytuacji Kos´cio<a rzymskokatolickiego w USRR, Warszawa, 17 lutego 1930), s. 115-117.
Kos´cioKa katolickiego na Podolu, zawieraK on równiezT petycje administratora apostolskiego o uzyskanie potrzebnych facultatis i pomocy materialnej dla diecezji. Spraw :a t :a zaj :aK sie: biskup d'Herbigny z Pontyfikalnej Komisji dla Rosji, który juzT 17 grudnia przedstawiK j :a do zatwierdzenia papiezTowi Piu-sowi XI64. Po otrzymaniu zgody Ojca s´wie:tego, Pontyfikalna Komisja dla Rosji 15 stycznia 1930 roku przygotowaKa i wysKaKa przez nuncjature: war-szawsk :a odpowiednie pismo, zawieraj :ace nadzwyczajne uprawnienia dla ksie:-dza J. S´widerskiego65. Informacje te jednak nie dotarKy do administratora apostolskiego diecezji kamienieckiej, który w tym czasie zostaK uwie:ziony. Przewiduj :ac swój areszt, ksi :adz Jan zdoKaK jeszcze na pocz :atku grudnia 1929 roku zniszczyc´ caKe archiwum diecezjalne, aby nie dostaKo sie: w re:ce orga-nów bezpieczen´stwa66.
Ksi :adz Jan S´widerski zostaK aresztowany przez GPU 18 stycznia 1930 roku w Barze na Podolu. Rewizje: w jego mieszkaniu W jak sam wspominaK W prze-prowadzono juzT trzy dni wczes´niej67. Wówczas zostaKy skonfiskowane wszystkie jego dokumenty. Wraz z administratorem apostolskim diecezji ka-mienieckiej w wie:zieniu znalazKo sie: równiezT kilkudziesie:ciu ksie:zTy z Ukrai-ny PrawobrzezTnej. S´ledztwo trwaKo przez pie:c´ miesie:cy. Ksi :adz Jan pocz : at-kowo przebywaK w wie:zieniu kijowskim, a naste:pnie zostaK przewieziony do Charkowa. WKas´nie w tym mies´cie w dniach 21-27 czerwca 1930 roku odbyK sie: proces w grupowej sprawie ksie:zTy, oskarzTonych o udziaK w polskiej kontrrewolucyjnej i szpiegowskiej organizacji na Ukrainie PrawobrzezTnej. Administrator apostolski diecezji zTytomierskiej, ksi :adz K. Naskre:cki, wspominaK póz´niej, zTe proces odbywaK sie: przy drzwiach zamknie:tych w sali klubu GPU, a oskarzTeni nie mieli zTadnych obron´ców i szykowali sie: na pewn :a s´mierc´68. W czasie procesu surowo przestrzegano milczenia. Ksi :adz S´widerski jako pierwszy zKozTyK swoje zeznania przed s :adem. PrzesKuchanie kamienieckiego administratora apostolskiego W jak pisaK ksi :adz Naskre:cki W
64ASV, AES, Pont. Comm. Pro Russia, Pos. Scatole 7, fasc. 47, k. 27 (Pontificia
Com-missio Pro Russia, per l'udienza del Santo Padre, 18 XII 1929).
65 TamzTe, k. 28 (Pismo Pont. Comm. Pro Russia do J. Swiderskiego, 10 I 1930 nr
297/29), 31-32 (Pontificia Commissio Pro Russia, Card. L. Sincero, Extraordinarias facultates et gratias, Roma, 15 I 1930), 33 (Pismo Pont. Comm. Pro Russia do nuncjusza F. Marmaggi, 10 I 1930); Archivio della Sacra Congregazione per la Chiesa Orientale, Pontificia Commissio „Pro Russia”, Numero Prot. 140/28 (In box 13), k. 6 (Kard. L. Sincero do M. Karowca, OSBM, Roma, 9 I 1930).
66ASV, AES, Pont. Comm. Pro Russia, Pos. Scatole 21, fasc. 140, k. 51. 67ADW, AKDW, sygn. pers. 350, k. 19, 46.
trwaKo przez caKe sobotnie popoKudnie i niedzielny poranek, a po nim zeznawali dopiero pozostali kapKani69. Wyrokiem nadzwyczajnej sesji S :adu NajwyzTszego USRR, na podstawie art. 54 p. 3-6 i 10-11 Kodeksu Karnego USRR, administrator apostolski diecezji kamienieckiej zostaK skazany na kare: s´mierci przez rozstrzelanie, z zamian :a na 10 lat pozbawienia wolnos´ci i na podstawie art. 29 p.p. a, b i c Kodeksu Karnego USRR W na 5 lat pozbawie-nia praw obywatelskich. Ponadto zabroniono mu mieszkac´ na terenie Ukrainy przez okres pie:ciu lat70.
Ksi :adz J. S´widerski, wraz z grup :a innych kapKanów, wyrok odbywaK w po-litizolatorze w JarosKawlu nad WoKg :a. Zanim jednak zostaK tam wysKany (dopiero po 16 lutym 1932), przebywaK w wie:zieniu w Charkowie71. Wów-czas opiekowaKa sie: nim jego stryjenka z Baru, pani S´widerska, oraz krewna ksie:dza J. Lewin´skiego – Jadwiga Popiel z Winnicy72. WKas´nie one zwróciKy sie: do byKego biskupa kamienieckiego z pros´b :a o podje:cie mozTliwych staran´ w celu uwolnienia tych kapKanów. W drugiej poKowie lipca 1930 roku arcy-biskup P. Man´kowski dwukrotnie pisaK w tej sprawie do prymasa Polski kardynaKa Hlonda73. Dopiero we wrzes´niu kardynaK Hlond odpowiedziaK byKemu ordynariuszowi kamienieckiemu, zTe przygotowuje odpowiednie pismo do MSZ74. Jedyn :a szans :a na uwolnienie ksie:dza S´widerskiego byKo wci : ag-nie:cie go na liste: wymiany wie:z´niów politycznych mie:dzy Polsk :a a ZSRR. W ten sposób w latach dwudziestych do Polski ze Zwi :azku Radzieckiego trafiKo juzT ponad 20 ksie:zTy75. Administrator apostolski diecezji kamie-nieckiej znalazK sie: na lis´cie kandydatów do wymiany, przekazanej do Moskwy przez strone: polsk :a 17 grudnia 1931 roku76. Zarz :adca kamieniecki
69TamzTe, s. 310.
70„1 "DNn&n& %IQ7-'AI-=7%)-7'#” 2003, nr 2(21), dok. 97 (%4D@8 %,DN@&>@(@
EJ*J IECC J «EBD"&n 8F\@>*2n&» 27 R,D&>b 1930 D.), s. 228-245.
71 ASV, AES, Pont. Comm. Pro Russia, Pos. Scatole 7, fasc. 47, k. 37-38 (O ksieUzXach
katolickich na Podolu, kopia, Rzym 16 II 1932); D z w o n k o w s k i, Losy duchowien´stwa, s. 478.
72 AAG APP III/100, k. 48; AH, t. IV, cz. 26, s. 39; N a s k r e: c k i, Z zapisków, s. 313.
73AAG APP III/100, k. 42, 46; AH, t. IV, cz. 26, s. 34-35.
74AAG APP III/100, k. 43; AH, t. IV, cz. 26, s. 33. W odpowiedzi dzie:kowaK za zaje:cie sie: spraw :a „biednych ksie:zTy kresowych” oraz wyraziK nadzieje:, zTe w przyszKos´ci uda sie: mozTe pomóc i pozostaKym kapKanom. AAG APP I/87, k. 108.
75Por. D z w o n k o w s k i, Kos´ció< katolicki, s. 323.
76 Wymiana wieUz´niów politycznych pomieUdzy II Rzeczypospolit Ua a Sowietami w okresie
przybyK do Polski w ramach ostatniej wymiany wie:z´niów politycznych mie:dzy II Rzeczypospolit :a a ZSRR 15 wrzes´nia 1932 roku77.
Po przebyciu szes´ciotygodniowej kwarantanny w Baranowiczach, adminis-trator apostolski diecezji kamienieckiej 10 listopada 1932 roku w Warszawie zKozTyK na re:ce nuncjusza apostolskiego arcybiskupa F. Marmaggiego relacje: o stanie diecezji w latach 1926-1932, która naste:pnie zostaKa przekazana do Rzymu78. Na kon´cu tego raportu ksi :adz Jan S´widerski poprosiK równiezT Sto-lice: Apostolsk :a o zwolnienie go z obowi :azków administratora apostolskiego diecezji kamienieckiej, co tezT wkrótce zostaKo uczynione. S´wiadczy o tym kolejne krótkie sprawozdanie o sytuacji diecezji kamienieckiej na przeKomie lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku, sporz :adzone na pocz :atku 1933 roku we WKodzimierzu WoKyn´skim79. Pod tym dokumentem ksi :adz Jan pod-pisaK sie: juzT jako „byKy administrator apostolski diecezji kamienieckiej”. Od tego czasu do wybuchu II wojny s´wiatowej ksi :adz S´widerski pracowaK na terenie diecezji Kuckiej. Najpierw zostaK mianowany rektorem kos´cioKa s´w. Józefa i katechet :a w Dubnie, a naste:pnie w latach 1934-1935 peKniK podobne obowi :azki w Krzemien´cu80. Od lipca 1935 roku obj :aK on stanowisko pro-boszcza i dziekana w Sarnach81. W 1938 roku otrzymaK tytuK honorowego kanonika kapituKy Kuckiej82. Na pocz :atku paz´dziernika 1939 roku, w obawie przed przes´ladowaniami wKadz radzieckich i na rozkaz ordynariusza Kuckiego, ksi :adz kanonik opus´ciK WoKyn´83.
kandydatów do wymiany personalnej przekazana do Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicz-nych ZSRR przez prezesa W. Kulikowskiego i sekretarza Poselstwa RP w ZSRR A. Ponin´skiego, Moskwa, 31 XII 1931), s. 231.
77W tej grupie wraz z zarz :adc :a diecezji kamienieckiej znalazKo sie: 18 ksie:zTy. TamzTe, dok. 150 (Lista ksieUzXy, objeUtych wymian Ua personaln Ua, sporz Uadzon Ua przez Poselstwo RP w ZSRR, Moskwa, 15 IX 1932), s. 237-238; D z w o n k o w s k i, Kos´ció< katolicki, s. 323-324.
78Zob. ASV, AES, Pont. Comm. Pro Russia, Pos. Scatole 7, fasc. 47, k. 39-42 (Relatio
de statu dioecesis Camenecensis, ab anno 1926 ad annum 1932 facta a Sac. Joanne Swiderski, Cubiculario intimo Suae Sanctitatis, Varsavie, die 10 Novembris 1932 a.); tamzTe, Pos. Scatole 21, fasc. 140, k. 48 (Pismo nuncjusza F. Marmaggiego, Warszawa, 13 XI 1932).
79ASV, AES, Pont. Comm. Pro Russia, Pos. Scatole 21, fasc. 140, k. 50-64.
80Elenchus ecclesiarum et cleri saecularis et regularis dioecesis Luceoriensis, Pro anno
domini 1933, Luceoriae [1933], s. 23, 43; tamzTe, 1934, s. 21, 35; tamzTe, 1935, s. 24, 41. 81 TamzTe, 1936, s. 25, 82-83; tamzTe, 1937, s. 25, 83-84; tamzTe, 1938, s. 23-24, 83-84; „Miesie:cznik Diecezjalny hucki” 1935, nr 5, s. 125. Ponadto od roku szkolnego 1937/1938 pracowaK jako prefekt w pan´stwowym liceum w Sarnach. A. S t a s z a k, S´. P. Ks. pra<at Jan S´widerski. Wspomnienie pos´miertne, „Kronika Diecezji WKocKawskiej” 53(1959), t. 42, s. 302.
82„Miesie:cznik Diecezjalny hucki” 1938, nr 8-10, s. 363.
Lata wojny i okupacji spe:dziK w Warszawie, sk :ad w 1944 roku przeniósK sie: na tereny diecezji wKocKawskiej. Pocz :atkowo (od 9 kwietnia 1945) ksi :adz S´widerski pracowaK tu jako proboszcz i dziekan parafii Zagórów, naste:pnie od sierpnia 1950 roku byK administratorem parafii Sompolno. W poKowie kwietnia 1959 roku obj :aK parafie: Kos´cielec Kolski, gdzie po póK roku zmarK (18 paz´dziernika). Na pros´be: parafian z Sompolna zostaK on pochowany na miejscowym cmentarzu parafialnych84. Dopiero po ponad 30 latach od s´mierci byKy administrator apostolski diecezji kamienieckiej, ksi :adz Jan S´wi-derski 19 wrzes´nia 1991 roku zostaK w peKni zrehabilitowany jako ofiara represji komunistycznych przez prokurature: wojskow :a Kijowskiego Okre:gu Wojskowego85. ByK to wyj :atkowy rok dla diecezji kamienieckiej, która kilka miesie:cy wczes´niej zostaKa ponownie odrodzona po wielu latach niebytu. BKogosKawiony papiezT Jan PaweK II 16 stycznia 1991 roku wskrzesiK biskup-stwo ze stolic :a w Kamien´cu Podolskim i mianowaK jego ordynariuszem ksie:-dza Jana Olszan´skiego.
A CONTRIBUTION TO THE BIOGRAPHY OF THE LAST APOSTOLIC ADMINISTRATOR
OF THE KAMIENIEC DIOCESE, REV. JAN S´WIDERSKI (1888-1959) S u m m a r y
In the article that is based mainly on archive materials that were unknown until now a biography of Rev. Prelate Jan S´widerski (1888-1959) is presented. In the 1920s and in the early 1930s he was a leading figure in the Catholic Church in the Soviet Podolia. At that time he had to manage the Kamieniec Diocese that in its borders comprised the former territory of the Podolia Province. Rev. S´widerski, as one of the few Podolia priests who left Podolia in fear of Bolsheviks returned to his diocese at the end of 1920. He worked in the parishes of Zien´kowce, Won´kowce and Bar, where most Catholics were of Polish origin, and he carried out the duties first
o stanie dekanatów i parafii 1941-1944, opr. M. De:bowska, BiaKy DunajecWLublinWhuckWOs-tróg 2005, s. 17-18, 133; D e: b o w s k a, Kos´ció< katolicki na Wo<yniu w warunkach okupacji 1939-1945, Rzeszów 2008, s. 137, 295, 449.
84ADWK, AKDWK, sygn. pers. 350, k. 1-3, 8, 16, 36-39, 44-45; D z w o n k o w s k i,
Losy duchowien´stwa, s. 478; S t a s z a k, S´. P. Ks. pra<at Jan S´widerski, s. 302; K. R., Zanim przyby< do diecezji w<oc<awskiej, s. 298.
of the vicar-general, and from 1926 of the apostolic administrator of the Kamieniec Diocese. Like many other Polish Catholic priests in the USSR he experienced all kinds of insults, persecutions and repressions from the Communist regime. At the beginning of 1930 he was arrested and in the famous trial of a group of Roman-Catholic priests in the Soviet Ukraine he was sentenced to death, which was then converted to 10 years in camp. After he returned to Poland in 1932 as one of the political prisoners exchanged by the USSR and Poland he started work in the huck Diocese in Volhynia. The outbreak of the Second World War forced him to leave the area again. After the war was ended he finally settled in the WKocKawek Diocese, where he worked until his death.
Translated by Tadeusz K<os
Key words: Rev. Jan S´widerski, Kamieniec Diocese, Podolia.
