View of Z badań nad ukraińską terminologią religijno-eklezjologiczną

R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E T o m X L V I I I - X L I X , z e s z y t 7 - 2 0 0 0 - 2 0 0 1 M ICHAŁ LESIÓW Lublin Z B A D A Ń N A D U K R A I Ń S K Ą T E R M I N O L O G I Ą R E L I G I J N O - E K L E Z J O L O G I C Z N Ą

W obecnym czasie, kiedy na U krainie nie m a ju ż oficjalnej w alki z re lig ią i totaln ego prześlad o w an ia C erkw i g re ck o k ato lick iej, k tóra teraz się o d rad za po jej bezw zględnym zlik w id o w an iu w roku 1946, p o w sta ł p ro b lem ję z y k a używ anego w cz yn nościach kultu re lig ijn eg o w św iąty n iac h ró ż n y ch w yznań chrześcijań sk ich na U krainie. B rzm ienie tek stó w n ab ożeństw , k azań i innych form uł relig ijn o -cerk iew n y ch pow inno być w m ak sy m aln y m sto p n iu zb liżo n e do o g ó lno ukraińskiego ję z y k a literackieg o, czyli p o w in ien to by ć w sp ó łc z e s­ ny u k raiń ski ję z y k literacki. A p ro b lem szczeg ó ln y d o ty czy term in o lo g ii religijn o -ch rześcijań sk iej w jej ko n tek ście u k ra iń sk o jęz y czn y m . S p raw a ta odnosi się do w szystkich ukraiń sk ich o b rząd k ó w czy g ru p w y zn an io w y ch , w tym przede w szystkim do praw o sław n y ch , g re k o k ato lik ó w i w pew nej m ierze rów nież kato lik ó w o b rządku rz y m sk o k a to lick ieg o , bo K o śció ł tego obrządku na U k rainie obecnie w pow ażnym stopniu u k ra in iz u je się języ k o w o .

Z ag adnienie ję z y k a uk raiń sk ieg o w nabo żeń stw ach , k az an iach i w innych form ach czyn ności ok o ło k o ścieln y ch stało się o b ecn ie w U k ra in ie sp ra w ą w ażn ą do tego stopnia, że zaczy n a ono p rz y b ie rać form y zo rg an izo w a n e, je ś li idzie o w ysiłki w zakresie zbad an ia pro b lem u n au ko w o oraz prób i za b ieg ó w norm alizacy jn y ch w o d niesieniu do sło w n ictw a i term in o lo g ii.

Język narodow y U kraińców nie by ł p rzez w ieki u żyw an y w czy n n o ściach religijn ych , bo funkcję tę w ziął na siebie od sam ego p o cz ątk u c h rześc ijań stw a ję z y k staro-cerk iew n o -sło w iań sk i, k tó ry ja k o sp o k rew n io n y z ję z y k ie m m ie js ­

cow ym fo netycznie coraz bardziej się u k ra in iz o w ał, a po ro z b io rach R z e c z y ­ pospolitej i po likw idacji C erkw i g reck o k ato lick iej w C esarstw ie R o sy jsk im w ym ow a tekstów liturgicznych coraz bardziej n ab ierała cech ję z y k a ro s y jsk ie ­ go. W ym ow a ukraiń sk a ce rk iew n o sło w iań sk ich tek stó w n a b o ż eń stw za c h o w y ­ w ała się de fa c to tylko tam , gdzie nadal istn ia ł K o śció ł g reck o k ato lick i,

a w ięc p o za o b szarem Im p eriu m R o sy jsk ie g o 1. Języ k u k raińsk i w C esarstw ie R o sy jsk im b y ł w o góle zab ro n io n y uk azam i carskim i, w okresie zaś sow iec­ kim o ficja ln y ateizm w w y d an iu b o lszew ick im ham ow ał w szelkie d ziałania relig ijn e, w tym ró w n ie ż rozw ój ję z y k a i stylu religijnego.

B adacze i n o rm aliza to rzy ję z y k a różnie n azy w ają ten styl czy tę odm ianę w y p o w ied zi ję z y k o w e j. Prof. O łeksa H orbaez, który p o n ad 12 lat tem u z o k a­ zji o b ch o d ó w T y siącle cia C hrztu R usi K ijow skiej zajął się tym zag adnieniem , p isał o term in o lo g ii i leksyce re lig ijn o -ch rześcijań sk iej („n arod nia religijno - -c h ry stija n śk a term in o ło h ija j le k sy k a ”)2. S ą też inne p rop ozycje określan ia tej term in o lo g ii i sam ego stylu p rzydaw kam i takim i, ja k „teo lo g icz n y ” (bo- hosło w śk y j); „k o n fe sy jn y ” , „relig ijn y ” , „relig ijn o -c erk iew n y ” , „sa k raln y ” , „ c h rz e śc ija ń sk i” „c erk iew n y ” , „c erk iew n o -o b rzęd o w y ” i m oże jesz c z e jakieś. K ażde z ty ch o k re śle ń m oże bud zić zastrzeż en ia teg o typu, że je st za w ąskie, albo zb y t szerokie. W szy stk ie ow e przy d aw k i o kreślające zasięg słow nictw a, term in o lo g ii i w ogóle stylu „relig ijn o -o k o ło ce rk iew n e g o ” m ają znaczen ie um ow ne i robocze. O gólnie w iadom o, że idzie tu o w yrazy i p o łącz en ia w y ­ razow e o k re śla ją ce w szy stk o to, co się odnosi do w iary, sp raw o w ania kultu i obrzęd ó w relig ijn y ch .

Z ap la n o w an y n ied aw n o słow nik w tym zak resie n azw any zo stał roboczo S ło w n ik litu rg iczn y (L itu rh ijn y j sło w n yk), m a on być cz ęścią sk ład ow ą p e łn e ­ go S łow nika term in o lo g ii i sło w n ictw a teolog iczneg o (P ow nyj sło w n y k bohos- ło w śko ji łeksy ky j term in o ło h iji). S ą to o czy w iście nazw y rob ocze, które w trak cie p rac i d y sk u sji m o g ą być zm ienione. P race takie p o d jęli pracow nicy In sty tu tu T erm in o lo g ii T eologicznej i P rzek ład ó w (In sty tu t B o ho słow śko ji T erm in o ło h iji i P erek ład iw ) w ram ach L w ow skiej A kadem ii T eologicznej, k tó ra od k ilk u lat po dłu g im o k resie je j likw idacji p rzez w ładze sow ieckie od n o w iła sw o ją d ziałaln o ść n au k o w ą i dydaktyczną.

S tylem u k ra iń sk im w za k resie ję z y k a k u ltu relig ijn eg o zajm ow ano się d o ty ch cz as m ało i n iek ied y zup ełn ie przypadkow o. P róbę analizy ukraińskiej leksyki ce rk iew n o -relig ijn e j podjął chyb a ja k o p ierw szy u k ra in ista z P rzem y ś­ la Jew hen H rycak, d ialek to lo g i w sp ó łau to r w ydan ego w okresie m iędzyw

o-! W ięcej na ten tem at zob.: M. Ł e s i ó w, Rola kulturotw órcza U kraińskiej Cerkwi

G reckokatolickiej, Lublin 1999.

^ O. H o r b a e z , U krajinśka narodnia relihijno-chrystyjanśka term inołohija j leksyka, „Prąci N aukow oho K onhresu w T ysiaczolittia C hryszczennia R usy-U krajiny, t. I. Zbirnyk M ow oznaw czoji K om isiji” , M ünchen 1988, s. 99-145.

jen n y m w e L w ow ie słow nika u k ra iń sk o -p o lsk ieg o i p o lsk o -u k ra iń sk ieg o '’. Jak w ynika ze streszczen ia referatu zgło szo n eg o na D rugi M ię d zy n a ro d o w y K o n ­ gres S law istów w W arszaw ie, który odbył się w roku 1934, do an a liz y w ziął E. H rycak około 250 w yrazów , w y branych ze sło w n ik ó w i za p isa n y ch przez niego sam ego w teren ie4. O łeksa H orbacz u sy stem aty zo w a ł pó źniej ten m a te ­ riał leksykalny w edług 5 grup sem anty czn y ch , w y liczając ty lk o o d p o w ied n ie w yrazy w odpow iednich g ru p ach 5. W ra d zieck ic h o g ó ln y ch i szczeg ó ło w - szych o pracow aniach słow nictw a u k ra iń sk ieg o term in o lo g ia re lig ijn o -ce rk iew - na nie je s t w y d zielana w oso b n ą grupę i trak to w a n a je s t n ieśm iało i bardzo p o b ieżn ie6.

O łeksa H orbacz w sw ym obszerny m studium o u k raiń sk iej term in o lo g ii i leksyce re lig ijn o -ch rześcijań sk iej, n apisan y m i o p u b lik o w an y m w czasie obchodów T ysiąclecia C hrztu R u si-U k rain y w roku 1988, o m aw ia drogi i sposoby p rzen ik an ia za p o życzaneg o na o gół słow nictw a re lig ijn eg o do ję z y ­ ka ukraiń skiego , najpierw z ję z y k a g reckieg o p o p rzez c y ry lo -m e to d ejsk i ję z y k ksiąg litu rgicznych, skąd najw cześniej czerp ał p o trz e b n ą do k u ltu re lig ijn eg o leksykę ję z y k m ieszkańców R usi K ijow skiej, ję z y k p ro to u k ra iń sk i. A u to r w ięc zadał sobie trud poró w nyw ania tego słow nictw a w ró żn ych w e rsjach p rz e k ła ­ du E w angelii oraz innych tek stó w o ch a rak terze re lig ijn o -ch rześc ijań sk im . W ażne znaczenie m iał tu fakt prób norm ow ania n ieu no rm o w an ej i ró ż n o ro d ­ nej w tym zakresie leksyki na U krain ie w X IV і X IV w ieku. P rzy tac za on odpow iednie słow nictw o re lig ijn o -cerk iew n e, w y b ran e z k ilk u z a b y tk ó w z a ­ chow anych z tego okresu7. R ozw ój tzw . B rack ich Szkół na U k rain ie, w k tó ­ rych uczono też łaciny i ję z y k a p olskiego, p ro w ad zo n y ch cz ęsto p rz ez je z u i­ tów od końca XVI w ieku, był p rz y czy n ą p rz en ik an ia do u k ra iń sk iej te rm in o ­ logii cerkiew no-religijnej sporej ilości latynizm ów i p o lonizm ó w . I tę lek syk ę w ylicza H orbacz p rzy taczając z w ybranych zab y tk ó w X V II w ieku. N a jw ię k szą

1 E. H r y c a k , K. K i s i l e w ś k y j , Słow nik ukraińsko-polski i p o lsko -u kra iń ski

ze w stępnym i uwagam i o obu języka ch i w zoram i odm ian, Lwów 1931. W latach 1990 przedru­

kowany został fototypicznie w W arszaw ie przez M. Jurkow skiego.

4 E. H r y c a k , Wpływ cerkw y j religiji na ukrajinśku mowu. Studija z dilanky ukrajin-

śkoji łeksykohrafiji, w: „II M iędzynarodow y Zjazd. Slaw istów (Filologów Słow iańskich).

Księga referatów . Sekcja I. Językoznaw stw o” , W arszaw a 1934, s. 34-38. 5 H o r b а с z, dz. cyt., s. 103.

Np. w m onografii: Istorija ukrajinśkoji mowy. Leksyka i fra ze o ło h ija , K yjiw 1983;

Suczasna ukrajinśka literaturna mowa. Leksyka i fra zeo ło h ija . Za zahalnoju redakcijeju

I. K. Biłodida, K yjiw 1973 i in.

ilość term in ó w re lig ijn o -ce rk iew n y c h w y b rał badacz z tekstu P. M ohyły Ev- cho lo g io n albo M o łytw o sło w iii T reb n yk (K ijów 1646) i u ło ży ł te w yrazy w 5 g ru p ach sem an ty czn y ch , a m ianow icie: 1. Ś w iąty nia i jej urządzenie; 2. d u ch o w ie ń stw o i szaty duchow nych; 3. nabożeństw a i ob rzęd y relig ijn e; 4. św ięta re lig ijn e; 5. teologia. W sum ie p rzy toczono z tego zaby tku X V II- -w iecznego ok. 1000 różnych w yrazów . T erm in o lo g ia ta je s t w ażna rów nież z tego p o w o d u , że „pochodzi z okresu p rz ed p ó źn iejsz ą ru sy fik a cją C erkw i P raw o sław nej na U k rain ie w X V III w iek u ” , ponad to w dużej m ierze o d zw ier­ cied la trad y c ję p o k ijo w sk ą i w p ew ien sposób j ą ilustruje. Ł aciń sk ie i p olskie elem en ty w tej term in o lo g ii dziw ić nie m ogą, je ś li zd am y sobie spraw ę, że ó w cześni d u chow ni i teo lo g o w ie uk raiń scy stu dio w ali w u n iw ersy tetach z a ­ ch o d n io eu ro p ejsk ich i rów nież w w yższych szkołach p o lsk ich 8.

K iedy w G alicji i na Z ak arp aciu laty n izacja w raz z p o lo n izac ją słow nictw a re lig ijn eg o p o g łę b ia ła się i p o szerzała, na terenach po dleg ły ch M oskw ie, starano się u su w ać w szelk ie ślady naleciało ści łacińsk o-p olskich. N a Z ak a rp a­ ciu zaczęły się p o jaw iać hungaryzm y, co w idać z p rzy taczan eg o przez O. H o rb acza sło w n ictw a re lig ijn o -cerk iew n eg o z Z ak arp acia z zabytków X V III і X IX w ieku. P okazuje au to r ró w n ież gw arow e słow nictw o relig ijn e na po d staw ie S ło w n ika g w a r bojkow skich, w y danego przez M. O ny szkiew icza w 1984 ro k u 9.

Sam O łeksa H orb acz ze b rał sło w nictw o cerk iew n o -relig ijn e z 83 m iejsco ­ w ości u k ra iń sk o jęz y czn y c h , n ależących do gw ar p ołtaw sk ich , p ołud nio w o - kijo w sk ich , p o łu d n io w o w o ły ń sk ich , podo lsk ich , p oleskich, p o dlaskich , ch ełm ­ skich, stepow ych, p o k u ck o -b u k o w iń sk ich , h uculskich , n add niestrzańsk ich, bojk o w sk ich , z a k arp a ck ich i łem kow skich. W dużym w ięc stop niu b ad an ia te objęły cały p ra w ie teren zasięg u ję z y k a ukraiń sk ieg o , grupy ludności w y z n a­ jące j o b rząd ek tak praw o sław n y , ja k i k ato lick i. T en ogrom ny sw ym z a s ię ­ giem tery to ria ln y m m ateria ł słow nikow y p rzedstaw io ny zo stał w om aw ianym studium w 4 g ru p a ch sem antycznych : 1. św iątyn ia i jej u rząd zen ie (nazw y 20 p o jęć); 2. d u chow ni i p arafia (nazw y 17 różnych pojęć); 3. nazw y św iąt ce rk iew n y ch (43 sem em y); 4. cerkiew ne obrzęd y relig ijne (44 różne pojęcia). W sum ie je s t to b o g aty spis różnych nazw na o znaczen ie ok. 124 rzeczy i pojęć zw ią zan y c h z ce rk w ią i re lig ią chrześcijańską, z dok ład n ą lo k alizacją tere n o w ą p o szc zeg ó ln y ch form w y ra z o w y c h 10. T en b og aty ilościow o i te m a ­

s Tam że, s. 125.

9 M. J. O n у s z к e w у с z, Slow nyk bojkiw śkych howirok, cz. I-II, K yjiw 1984. 10 H o r b а с z, dz. cyt., s. 132-142.

tycznie m ateria ł stanow i d o b rą p o dstaw ę do dalszy ch b ad a ń i an a liz sło w n ic ­ twa relig ijn eg o na całej U krainie, k tóre to b ad a n ia z o stały te n d e n c y jn ie z a h a ­ m ow ane przez w ładze w okresie radzieck im , o b aw iające się w sze lk ic h d z ia ła l­ ności m ających styczność z re lig ią naw et w za k resie badań filo lo g ic zn o -jęz y - koznaw czych. M ógł się tym zająć tylko taki badacz, k tó ry b y ł n ieza leżn y od cenzury oficjalnej w byłym Z w iązku R ad zieck im i p u b lik o w ał sw oje prace w w y daw nictw ach poza U krainą.

S tudium O leksy H o rbacza zaw iera też dane d o ty czą ce nazw po jęć re lig ij­ nych, używ unych rów nież p rzez różne inne g rupy re lig ijn e n a U k rain ie. O m ó ­ w iona p raca je s t cenna przede w szy stk im ze w z g lęd u na p rz y to c z o n y o g ro m ­ ny m ateriał leksykalny, ja k rów n ież ze w z g lęd u na p rz e d sta w io n ą m eto d o lo g ię badań tej części słow nictw a u k raiń sk ieg o , daw n ego i w sp ó łcz esn eg o , ogólno- u kraiń sk iego (literack ieg o ) i ludow ego (gw arow ego ). Jest to n iew ą tp liw y w zó r dla obecnych badaczy.

D o pełnieniem ja k b y tego o b szernego stu dium O lek sy H o rb a cza w tym zbiorku z roku 1988 są inne artykuły w nim u m ieszczo n e. A rty k u ł ks. R o m a­ na M izia o ludow ej term inologii i leksyce ce rk iew n o -relig ijn e j w uży ciu U kraiń ców -R usinów m ieszk ający ch na tere n ie b yłej Ju g o sław ii za w iera ok. 220 w yrazów d otyczących różn y ch dzied zin ży c ia ce rk iew n eg o i re lig ijn eg o , używ an ych p rzez U kraińców n ależący ch do o b rząd k u g re ck o k ato lick ieg o w byłej Jugosław ii, którzy o sied lili się tam od X V III w ieku. T en m ateria ł podany zo stał w kilku grupach sem a n ty c z n y c h 11.

W artykule Johna P. P aulsa om ów ion y zo stał k ró tk o za p is fo n e ty c zn y cerkiew nosłow iańskiej M odlitw y Pańskiej (O jcze na sz) w w y m o w ie m ie s z k a n ­ ki w si B ilskie, położonej o 25 km na p o łu d n io w y w sch ó d o d K o b ry n ia , z ro ­ ku 1939. W brzm ien iu tej m od litw y za u w ażaln e są p ó łn o c n o u k ra iń sk ie p o le s ­ kie cechy fo n e ty c zn o -m o rfo lo g ic zn e12.

T łum aczeniom tekstów P ism a św. na ję z y k u k ra iń sk i p o św ięc o n e zostały trzy rozpraw y u m ieszczone w ow ym ję z y k o z n a w c z y m n au k o w y m zb io rk u m ilenijnym z 1988 roku. Ich om ów ienie ch ro n o lo g ic zn ie n ależ y za czą ć od studium W asyla L ew a o próbach p rz ek ład ó w P ism a św. n a ję z y k u k ra iń sk i

' R. M i z N arodnia cerkow no-relihijna term in o ło h ija j leksyka w how irci baczw anśko- -srim śkych ukrajinciw („rusyniw ") u J u h o sla w iji, „Prąci N aukow oho K onhresu w T ysiaczolittia

C hryszczennia R usy-U krajiny, t. I, Zbirnyk M ow oznaw czoji K om isiji, M ünchen 1988, s. 185-198.

13 The L ord's Prayer (O ld Church Slavic) in P olissian D ialect, „Praci N aukow oho K onhre­ su w T ysiaczolittia C hryszczennia R usy-U krajiny” , t. I, „Zbirnyk M ow oznaw czoji K om isiji” , M ünchen 1988, s, 199-202.

od X V I w ieku. P rzeg ląd ow ych prób p rzek ład ó w k ończy au to r w spom nianego studium in fo rm a c ją o tym , że z o kazji przyg o to w ań do o bchodów T y siąclecia C hrztu R usi K ijo w sk iej trzy u k ra iń sk ie obrządki ch rześcijań sk ie - k atolicy, p raw o sław n i i p ro testan c i-ew a n g elicy - zaplan ow ali u stalen ie w spólnego tek stu u k ra iń sk ieg o tłu m a cze n ia P ism a św. A rty k u ł ten je s t in tere su ją cą p ró b ą po dania skrócon ej h isto rii p ro c esu tłu m aczen ia B iblii, w ażnego dla p oznania historii ro z w o ju ję z y k a i kultury relig ijnej U k ra iń c ó w 13.

O b szern y m studium , liczący m praw ie 70 stron druku, je s t rozpraw a O łeksy H o rb acza o n o w o ż y tn y c h przek ład ach P ism a św. na ję z y k ukraiński w XIX і XX w ie k u 14. Jest to szczeg ó ło w y przeg ląd b ib lio g raficzn y m ożliw ie w szy stk ich p o d jęty ch prób tłu m aczeń p o szczeg ó ln y ch tek stó w P ism a św. na ję z y k u k raiń sk i od p rz ek ład u M . S zaszkiew icza (1842 r.) do p rzek ład u Cho- m enki i P lu ty w je g o o statecznej redak cji z roku 1983. T łu m aczeniem Pism a św ., je g o w a żn y ch fragm entów , a także całości na w sp ółczesny ukraińsk i ję z y k lite rac k i zajm o w ali się rów nież tacy w ybitni p isarze uk raińscy , jak: M. S zaszk iew icz, P. K ulisz, I. N eczu j-Ł ew y ck i oraz filolodzy, ja k пр. I. O hi- jen k o . A u to r stu d iu m om aw ia zag ad n ien ia tłum aczeń na tle całej historii prób tłu m a cze n ia P ism a św. na ję z y k uk raiń sk i od strony języ k o w o -sty listy czn ej ze zw ró cen ie m szczególnej uw agi na słow nictw o i często je g o elem en ty pro- w m cjo n aln o -g w aro w e. Jak sam au to r tego solidn ego p rzeg ląd u zaznaczył, je st to p o b ieżn e p rz ed staw ien ie stylu języ k o w eg o tych przek ładó w , bo o każdym takim tłu m a cze n iu m o żn a by napisać o b szern ą m onografię. W ed ług opinii auto ra p ow in n i się tą sp ra w ą zająć języ k o z n aw c y , badacze stylu i bibliści, są bow iem w tej d zied zin ie ogrom ne za n ie d b an ia badaw cze, a spraw a je s t w ażna dla ro z w o ju ję z y k a i k u ltu ry religijnej U krainy.

S zczeg ó ło w o h isto rią tłu m a cze n ia N ow ego T estam en tu na ję z y k uk raiń ski, d o k o n an eg o p rz ez P. M o raczew sk ieg o (180 6-18 79 ) i an alizą ję z y k a i stylu tego p rz ek ład u za ję ła się M aria P rz e p ió rsk a-O w cza ren k o 15. W edług opinii au to rk i teg o stu d iu m P. M o raczew sk i doko n ał „n ajlepszeg o p ełn ego p rzekładu

15 W. Ł e w, B o ro t'b a za narodnu m owu w cerkow nom u wżytku. Sproby perekładu Swia-

toho Pyśm a w id 16-ho st. począw szy, „Prąci N aukow oho K onhresu w T ysiaczolittia Chrysz-

czennia R usy-U krajiny” , t. I, „Zbirnyk M ow oznaw czoji K om isiji”, M ünchen 1988, s. 169-184-

M ow ostyl now itnich p erekia d iw sw. P y s ’m a na ukrajinśku narodniu m owu 19-20 ww.,

„Prąci N aukow oho K onhresu w T ysiaczolittia C hryszczennia R usy-U krajiny” , t. I, „Zbirnyk M ow oznaw czoji K om isiji” , M ünchen 1988, s. 29-98.

IS M owa p erekła d u N ow oho Z aw ilu P. M oraczew śkoho, „Prąci N aukow oho K onhresu w T ysiaczolittia C hryszczennia R usy-U krajiny” , t. I, „Zbirnyk M ow oznaw czoji K om isiji” , M ünchen 1988, s. 203-248.

na ję z y k u k raiński czterech E w angelii i D ziejó w A p o sto lsk ic h ” w latach 1860-1862. P rzekład ten nie m ógł się je d n a k u k azać w d ru k u ze w z g lę d u na zakaz cenzu ry carskiej i niechęć Ś w iętego S ynodu R o sy jsk iej C erkw i P raw o ­ sław nej do uk raiń sk ieg o słow a d ru kow an ego m im o w ysok iej o cen y tek stu tłu m aczen ia p rzez członków A kadem ii N auk w S an k t-P etersb u rg u I. Srez- niew skiego, A. W ostokow a i S. N ik iten k i, któ rzy p o d k re śla li, że „język u k raiński w tym p rz ek ład zie doskonale się spraw d za i ro z w iew a w szelk ie w ątpliw ości w o d n iesien iu do tego, czy m oże on w y razić w y so k ie idee ro z u ­ m u i g łęb okie u czucia serca” . D łu g o trw ała w alk a o o p u b lik o w an ie teg o p rz e ­ kładu trw ała aż do roku 1907, k iedy to ten p rz ek ład m ó g ł się ju ż u k azać drukiem w rów noległych w ersjach ję z y k o w y c h - cerk iew n o sło w iań sk iej i ukraińskiej - w M oskiew skiej D rukarni Synodalnej.

A n alizując ję z y k tego p rzek ład u zw raca au to rk a u w ag ę n a cerk iew izm y , rusycyzm y i najdłużej zatrzy m u je się nad sy stem em ję z y k a u k ra iń sk ieg o tekstu tłum aczenia. U kazanie się d rukiem p rz ek ład u c z te rec h E w an gelii i D ziejów A posto lskich dokonanego p rzez P. M o ra cze w sk ie g o po p o n ad czterd ziestu latach w alki z ca rsk ą c e n zu rą i Ś w iętym S y n o dem R osyjsk iej C erkw i P raw osław nej m iało m im o w szy stk o w ażne zn a cze n ie dla h isto rii rozw oju u kraińskieg o ję z y k a literackiego w je g o re lig ijn o -c e rk ie w n y m u ż y tk o ­ w aniu.

S tudia zaw arte w ow ym języ k o z n aw c zy m to m ie n a T y siącle cie C h rztu R usi K ijow skiej w ydanym w roku 1988 p o za g ranicam i U krain y są w zn aczn y m stopniu p ion ierskie, dające pow ażn y p o cz ątek b ad an io m u k ra iń sk iej te rm in o lo ­ gii i stylu relig ijn o -cerk iew n eg o , za w iera ją one n iek ied y w ażn e p o stu laty badaw cze i m etodologiczne.

B adania w tym zakresie są ju ż m ożliw e n a tere n ie n ie p o d le g łe g o p ań stw a ukraińskiego. T oteż Instytut T erm in o lo g ii T eo lo giczn ej i P rze k ła d ó w w ra­ m ach L w ow skiej A kadem ii T eo logicznej za ją ł się o rg a n iz a c ją ty ch badań. O planach pracy w zak resie p rz y g o to w an ia m ateriału , na k tó reg o p o d staw ie łatw iej m ożna będzie dokonać n orm alizacji u kraińsk iej term in o lo g ii re lig ijn o - -cerkiew nej, i o pew nych ju ż do ko n an iach w tym za k resie d o w iad u jem y się z tom u m ateriałów w ygłoszonych na o g ó ln o u k raiń sk iej k o n fe re n c ji n aukow ej na tem at W spółczesna ukraińska term inologia teo lo g iczn a : o d tra d ycji h isto ­ rycznej do now ych koncepcji, która się od b y ła w e L w ow ie w d n iach 13-15 m aja 1998 ro k u 16.

16 Suczasna ukrajinśka bohosiowśka term inołohija: w id istorycznych tradycij do now ych

U kraiń sk ie sło w n ictw o i term in o lo g ia relig ijn o -ek lez jo lo g ic zn a o becnie po zn ie sie n iu ce n zu ry b ez w zg lęd n ie w alczącej z w szelk im i przejaw am i życia re lig ijn eg o i k o ścieln o -c erk ie w n eg o w U k rain ie stały się tem atem badaw czym , u k ieru n k o w an y m p rz ed e w szy stk im na cele prak ty czn e, po n iew aż ży cie re li­ gijne w je g o zo rg an izo w an ej form ie w p arafiac h ró żn y ch o b rząd kó w ch rześc i­ ja ń sk ic h zaczę ło się ro zw ijać w w a ru n k ach ju ż n iep o d leg łeg o pań stw a u k ra iń ­ skiego co raz w ięcej w je g o form ie ukram sk o języ czn ej. T o też w e w spom nianej naukow ej k o n fe ren c ji ogólno u k raiń sk iej zorgan izow an ej p rzez „u n ick i” Lw ów u c z estn iczy li ró w n ież p raw o sław n i U k ra iń cy p rzy b y li z północnej i w sch o d ­ niej U krainy.

W d y sk u sjach d o ty czący ch norm alizacji uk raiń skiej term in o lo g ii relig ijno- -cerkiew n ej zary so w ały się p ew ne różn ice w zależno ści czasem od regionu i p rz y n ależn o śc i do o brządku, np. taki problem , ja k stosu nek do w yrazów p o c h o d z en ia ce rk iew n o sło w iań sk ieg o czy p o lsk o -łaciń sk ieg o w ustalanej term in o lo g ii, k tó ra m a być u ży tk o w an a w kon tek ście u k raiń sk ieg o system u języ k o w eg o . M o żna najog ó ln iej zauw ażyć, że bardziej to leran cy jn i w o d n ie­ sien iu do ce rk iew izm ó w są g re k o k ato lic y z G alicji, pod czas gdy praw osław ni w ce rk iew izm a ch w id z ą zw ykle w p ły w ję z y k a rosy jsk ieg o i stara ją się n ie k ie ­ dy w brew w ielo w iek o w ej trady cji zam ien iać je p rzez w yrazy bardziej zb liżo ­ ne do ję z y k a o g ó ln o u k raiń sk ieg o , nie zw ażając na to, że ku ltu ra ukraińska i ję z y k n aro d o w y z ję z y k ie m staro -cerk iew n o -sło w iań sk im obcu je ju ż ponad tysiąc lat i te elem en ty ce rk iew n o sło w iań sk ie stały się ja k b y cz ęścią m ow y relig ijn ej o g ó ln o u k raiń sk iej.

R óżne p ro b lem y w y n ik ają w trak cie p ra cy nad stylem i term in o lo g ią, ale p rz ed e w szy stk im chodzi o to, żeb y uło ży ć pełny słow nik term in o lo g ii teo lo ­ gicznej w k o n tek ście ję z y k a u k raiń sk ieg o , któ ry o becnie m a p ełnić rolę n aj­ g łó w n ie jsz ą w ż y c iu re lig ijn y m U kraińców . M a to być czysty ję z y k uk raiń ski, a w łaśc iw ie taki je g o w arian t stylow y, k tóry w ed ług o k reślen ia jed n eg o z d y sk u tan tó w m oże m ieć p ew n ą d o m ieszkę w yrazów zap o ży czo n y ch w takiej form ie, żeb y nie ru jn o w a ły system u fonetycznego, g ram atyczn eg o, sło w o tw ó r­ czego czy sk ład n io w eg o ję z y k a o g ó ln o u k raiń sk ieg o (Prof. Ł ew ko P o lu h a )17,

Lwów 1998. W paódzierniku 2000 roku odbyła się w K ijow ie następna konferencja na podobne tem aty, zorganizow ana w spólnie przez N arodow ą A kadem ię N auk U krainy i L w ow ską A kade­ m ię T eologiczną, a w ynikiem w ydaw niczym tego faktu był zbiór prac: C hrystyjanstw o j ukra­

ińska m ow a , Lw iw 2000, s. 514.

Jedno cześnie m a to być ję z y k uroczysty, podn io sły , do czeg o p rz y c z y n ia ją się archaizm y, które często p o k ry w a ją się z ce rk iew n o sło w ian izm a m i. I tutaj w łaśnie w tym p u n kcie je st dyskusja, w jak im zak resie i czy w o gó le n ależy te cerk iew izm y utrzy m yw ać i pielęg n o w ać w k o n tek ście u k ra iń sk im , a nie zaw sze łatw o je w ydzielić z k o n tek stu żyw ego ję z y k a n aro do w eg o.

W trak cie dyskusji rozw ażano szczegółow o u ży cie n iek tó ry c h w y razó w cerkiew n ego poch o d zen ia i ich odpo w iedniki czy sto u k ra iń sk ie, k tó re z nich uznać za norm atyw ne w stylu cerkiew n o -relig ijn y m , np. b ła h o d a ryty (p rz y p o ­ m ina ros. b ła h o d a rit') czy d iaku w a ty (ety m o lo g iczn ie z poi. d zięko w a ć), p ł o t ’ czy tiło, n a su szczn yj czy szczo d en n yj, dneś czy sio h o d n i, błaho d a t ’ czy łaska (m oże z poi. łaska?), w ezdisu szczyj czy u siu d yp rysu tn ij itd. itp.

O w e za pożyczenia z ję z y k a staro -cerk ie w n o -sło w iań sk ieg o , k tó re ju ż p rz e ­ niknęły do kultury ukraińskiej, należy w edług o pinii w ięk sz o ści d y sk u tan tó w zachow ać w stylu relig ijn o -cerk iew n y m , p am iętając p rz y tym , że rz ecz ą n a j­ w a żn iejszą je s t utrzy m anie „głębi treści teolog icznej i lak o n icz n ą form ę te rm i­ nu n au kow ego” (L ilija P etro w y c z)18.

W zapoczątkow anej przez L w o w sk ą A kadem ię T e o lo g ic z n ą p racy , która m a charakter teoretyczny i cel bardzo p raktyczny , w sp ó łu c z e stn ic z ą filo lo g o ­ w ie i teologow ie należący do różn y ch o b rządków c h rześc ijań sk ic h nie ty lk o z terenu całej U krainy, ale i spoza jej granic, w tym rów nież z Polski. P ro b ­ lem ów je s t w iele i potrzebni są tutaj sp ecjaliści z ró żn y ch d zied zin nauk hum anistycznych, i znaw cy różnych ję z y k ó w k lasy cz n y ch i w sp ó łczesn y ch , nie m oże tu w ięc zabraknąć znaw ców łacin y czy ję z y k a p o lsk ieg o .

Z aplano w an y do w ydania na n ajb liższy okres u k ra iń sk i S ło w n ik litu rg iczn y m a zaw ierać około 1000 h aseł i p ow inien m ieć ch a rak ter n o rm aty w n y . B ędzie to pierw szy etap p racy nad dalszym p rz y g o to w y w an iem p ełn eg o sło w n ik a leksyki i term inologii relig ijn o -teo lo g iczn ej ję z y k a u kraiń sk ieg o . Z esp ó ł p rz y ­ gotow ujący ten słow nik pod k ieru n k iem d yrekto ra In sty tu tu T erm in o lo g ii T eologicznej i P rzek ładów M. P etrow ycza składa się z filo lo g ó w i teo lo g ó w różnych obrządków chrześcijań sk ich i p o ch o d zący ch z ró ż n y ch teren ó w ukraińskojęzycznych. M oże to m ieć p ozytyw ne zn a czen ie p rz y za tw ie rd za n iu brzm ienia i znaczenia poszczeg ó ln y ch term in ó w o k o ło cerk iew n y ch i te o lo ­ gicznych.

W instrukcji dotyczącej zasad uk ład an ia takiego sło w nika m ów i się o d u ­ żej p rzerw ie u k raiń sk ich „tradycji badań nau k o w y ch sło w n ictw a z za k resu

te o lo g ii” , co m oże pow o d o w ać pew ne dodatk ow e trud no ści w realizacji ta k ie ­ go p rzed sięw z ię cia. N a innych obszarach S łow iańszczy zny tego ty pu b ad an ia m ogą się p o szc zy cić zn aczn ie w iększym i osiąg nięciam i i d łu ższą tradycją.

T erm in o lo g ia ch rześc ijań sk a fu n k cjo n u jąca w n iek tó ry ch ję z y k a c h sło w iań ­ skich b y ła ju ż przez ję z y k o z n aw c ó w o p racow yw ana w w iększym lub m n iej­ szym zak resie. N a p rz y k ła d czeskie i sło w ackie n azw y od no szące się do k o ścio ła i re lig ii w liczb ie ok. 120 w yrazó w zo stały o praco w an e w roku 1918 p rzez A. F r in tę 19, p o d o b n e słow nictw o w języku łuży ckim zapożyczone z ję z y k a cz esk ieg o i staro -cerk iew n o -sło w iań sk ieg o o pisał tenże au to r w roku 1 9 5 4*“ P o lsk a term in o lo g ia ch rześc ijań sk a zo stała op racow ana w roku 1927 p rzez E. K lic h a 21. N a jo b szern iej je d n a k i najgrun to w niej w języ k o z n aw stw ie sło w iań sk im p rz ed staw io n e zo stało słow nictw o ch rześc ijań sk o -relig ijn e w j ę ­ zyku C h o rw ató w p rzez J. Setkę w latach 1940-1965, analizie p o d d ał on p ra­ w ie 6000 lek sem ó w 22. P rzy k ład y ty ch czy innych b ad ań term ino lo gii religij- n o -c h rze śc ija ń sk ie j w p o szc zeg ó ln y ch ję z y k a c h sło w iań skich (i n iesło w iań ­ skich) p o m o g ą n iew ą tp liw ie w b ad an iach ro zp o częty ch na u k raiń sk im ob sza­ rze języ k o w y m .

Z g o d n ie z in stru k c ją za p lan o w an y sło w n ik litu rg iczn y o p arty n a ukraińsko- ję z y c z n y c h tek stac h b ędzie słow nikiem norm aty w n ym , któ ry pow in ien być o b o w iąz u ją cy dla w szy stk ich konfesji ch rześcijań sk ich p o słu g u jący ch się w n ab o ż eń stw ac h i innych cz y n n o ściach re lig ijn o -k o ścieln y c h języ k ie m uk raiń sk im " 3. P o d staw o w y re je str tego słow nika term in o lo g iczn eg o będzie o p arty na bazie d an y ch karto tek i znajdującej się w tym In sty tu cie, liczącej około 40 0 0 je d n o ste k w yrazo w ych, a ta baza danych ciągle się zw iększa 0 now e leksem y, w y b ieran e z tek stó w nab o żeń stw daw nych i w spółczesnych, z u tw o ró w teo lo g iczn y ch , z o g ó ln o u k raiń sk ich sło w nikó w w sp ółczesny ch 1 h isto ry czn y ch .

W in stru k cji je s t też m ow a o 7 grupach sem an ty czny ch w yrazów , które w e jd ą do teg o słow nika, d o ty czą one tak ich znaczeń, jak : 1. duchow ieństw o

19 N aboźenske nazvoslovi ceskoslovenske. Jazykospytny rozbor z nasi reform acni lila ra tw y, Praha 1918.

20 B ohem ism y a pa leo sla vism y v luźickosrbske term inologie krest'anske a je jic h dejepisny

vyznam , „A cta U niversitatis C arolinae” , 5 (1954) [Praha],

1 Polska term inologia chrześcijańska, Poznań 1927.

2 H rvatska krśćanska term inologia, I. H rvatski krśćanski term ini grcskoga porijekla, Śibenik 1940; II. H rvatski krśćanski term ini latinskoga porijekla, M akarska 1964; III. H rvatski krśćanski term ini slavenskoga porijekla, M akarska 1965.

(stanow isk a i struktura parafii); 2. św iąty n ia (jej części i u rz ą d z e n ia w e ­ w nątrz); 3. ubiory cerkiew ne i k ościelne; 4. obrzęd y, n ab o ż eń stw a, czyn no ści w cerkw i czy kościele; 5. rok liturg iczn y , św ięta k alen d arzo w e; 6. tek sty liturgiczne zw iązan e z różnym i n abożeń stw am i; 7. gesty.

K ażde hasło w słow niku litu rg iczn y m b ęd zie za w iera ło w y raz h asło w y w jeg o form ie proponow anej ja k o n orm atyw nej, p ew ne k o n iecz n e (n iezb ęd n e) inform acje gram atyczne, znaczen ie teologiczne, a je ś li w y raz je s t w ie lo z n a c z ­ ny, podaw ane b ęd ą znaczen ia w kolejn o ści od zn a cze n ia h isto ry czn e g o p o ­ p rzez je g o zastosow anie w kościo łach w schodnich i dla in n y ch o brząd kó w . B ędą też niekied y podaw ane nied u że k o n tek sty ilu stru ją ce u ży cie danego w yrazu w odpow iednim znaczeniu. H asło będzie z a o p atrzo n e ró w n ie ż w o d ­ pow iedniki języ k o w e greckie, łacińskie, ce rk iew n o sło w iań sk ie, rosy jsk ie, polskie, angielskie, francuskie i n iem ieckie. D o łączo n y do in stru k cji spis źródeł zaw iera około 70 pozy cji ró żno języcznych.

Z aplanow ana praca, w której w yniku m a p o w stać w m iarę p ełn y u k raiń sk i słow nik w yrazów i term inologii re lig ijn o -ek lez jo lo g ic zn ej, m a na celu przede w szystkim n o rm alizację tego słow nictw a, p rz y n ie sie też k o rzy ści o g ó ln iejsze dla badań nad słow nictw em u k raiń sk im w o g ó le"1.

И З И С С Л Е Д О В А Н И Й У К Р А И Н С К О Й Р Е Л И Г И О З Н О -Ц Е Р К О В Н О Й Т Е Р М И Н О Л О Г И И Р е з ю м е У к р а и н с к а я р е л и г и о з н о -ц е р к о в н а я т е р м и н о л о г и я в у с л о в и я х н е з а в и с и м о й в п о л и т и ч е с к о м и к у л ь ту р н о м п л а н е У к р а и н ы о б р а щ а е т в н и м а н и е п р е ж д е в сего п р а к ­ т и к о в и п е р е в о д ч и к о в т е к с т о в р е л и г и о з н о го с о д е р ж а н и я н а у к р а и н с к и й я з ы к , к о т о ­ р ы й с т а н о в и т с я всё ч а щ е с л о в е с н о й ф о р м о й р е л и г и о з н о г о к у л ь та в сех х р и с т и а н с к и х

M yślę, że pow yższa inform acja je s t w dużym stopniu w ażna tutaj w L ublinie, gdzie jeszcze w roku 1987 M iędzyw ydziałow y Z akład Badań nad K ulturą B izantyjsko-S łow iańską K atolickiego U niw ersytetu Lubelskiego, kierow any przez śp. prof. R yszarda L uźnego, którego pam ięć dzisiaj czcim y, zorganizow ał konferencję naukow ą zatytułow aną ogólnie Z zagadnień

i doświadczeń przekładania słow iańskich tekstów religijnych na ję z y k p o lski, a treści na

tej konferencji przedstaw ione w dużym stopniu z poruszonym tu tem atem się k rzy żu ją i po­ krywają.

к о н ф е с с и й в э т о й ст р а н е . Е щ е н е д а в н о б о г о с л у ж е б н ы м я з ы к о м б ы л ц е р к о в н о с л а ­ в я н с к и й я з ы к в ф о р м е , ф о н е т и ч е с к и у к р а и н и з о в а н н о й (у г р е к о -к а т о л и к о в ) и ли р у с и ф и ц и р о в а н н о й (у б о л ь ш и н с т в а п р а в о с л а в н ы х ). Р е л и г и о з н а я у к р а и н с к а я л е к с и к а с т а л а п р е д м е т о м в н и м а н и я я з ы к о в е д о в и д р у ­ ги х п р е д с т а в и т е л е й г у м а н и т а р н ы х д и с ц и п л и н н е д а в н о , т а к к а к в с о в е т с к о е в р ем я э т а т е м а не п о о щ р я л а с ь , в н е к о т о р о м с м ы с л е д а ж е з а п р е щ а л а с ь . П о э т о м у ею з а н и ­ м а л и с ь т о л ь к о н е м н о г о ч и с л е н н ы е а в то р ы в э м и г р а ц и и (О. Г о р б ач , В. Л ев, М . П ш е- п ю р с к а я -О в ч а р е н к о ). Н ы н е в н е з а в и с и м о й У к р а и н е , где в о з р о ж д а ю т с я все х р и с т и а н ­ с к и е к о н ф е с с и и , в т о м ч и с л е п р е ж д е всего г р е к о -к а т о л и ч е с к а я ц е р к о в ь , а т а к ж е п р а в о с л а в н а я и в н е к о т о р о й с т е п е н и р и м с к о -к а т о л и ч е с к а я , и с с л е д о в а н и е р е л и г и о з ­ н о й л е к с и к и , п о д в е р г а ю щ е й с я п р о ц е с с а м п о с т у п а ю щ е й у к р а и н и з а ц и и , а т а к ж е в о п р о с ы с о с т а в л е н и я н о р м а т и в н о го с л о в а р я р е л и г и о з н о -ц е р к о в н о й т е р м и н о л о г и и п р и о б р е т а ю т о р г а н и з о в а н н ы е ф о р м ы . С о о т в е т с т в у ю щ и е и с с л е д о в а н и я , т е м а т и ч е с к и е н ау ч н ы е к о н ф е р е н ц и и и л е к с и к о г ­ р а ф и ч е с к и е р а з р а б о т к и о р г а н и зу ю т с я Л ь в о в с к о й б о г о с л о в с к о й а к а д е м и е й . Т е р м и н о ­ л о г и ч е с к и й с л о в а р ь н о р м а т и в н о го х а р а к т е р а г о т о в и т с я к в ы п у ску я з ы к о в е д а м и , с п е ц и а л и с т а м и к а к в о б л а с т и с о в р е м е н н о г о у к р а и н с к о го я з ы к а , т а к и к л а с с и ч е с к и х я з ы к о в , в т е с н о м с о т р у д н и ч е с т в е с б о го с л о в а м и , ф и л о с о ф а м и и т.п. К с о т р у д н и ч е с ­ тву п р и в л е ч е н ы т а к ж е в е р у ю щ и е г р е к о -к а т о л и ч е с к о й и п р а в о с л а в н о й ц е р к в е й - в а ж н е й ш и х х р и с т и а н с к и х и с п о в е д а н и й ср ед и у к р а и н с к о я з ы ч н ы х г р а ж д а н с о в р е м е н ­ н о й У к р а и н ы . Н ы н е ш н я я о б с т а н о в к а в о б л а с т и р е л и г и о з н о й ж и з н и н а У к р аи н е т р е б у е т н е м е д л е н н о й у н и ф и к а ц и и у к р а и н с к о го я з ы к а , с т и л я , и п р е ж д е всего л е к с и ­ ки в о б л а с т и б о г о с л о в с к и х п о н я т и й , в б о г о с л у ж е н и и и п р о ч и х р е л и г и о з н ы х п р а к т и ­ к а х и т р е б а х х р и с т и а н с к и х в е р о и с п о в е д а н и й . П е р е в о д Р о м а н Л е в и ц к и