R. WOKOUM, J. VYSTOUPIL: G E O G R A F I E f i E S T O V N I I I O R U C HU
A R E K R E A C E I, STA TN I PEDAGOGICKE NAKLADATELSTVI,
PRAIIA 1987, SS. 250
N akładem p aństw ow ego w yd aw n ictw a pedagogicznego w Pradze uka zał się w roku 1987 skrypt pt. Geografia t u r y s t y k i i r ekr eacj i opraco w a n y przez R ene W okouma i Jiri V ystoupila, przeznaczony dla stu d en tów fak u ltetu przyrodniczego u niw ersytetu J. E. P u rk ynć w Brnie. S krypt składa się z ośm iu rozdziałów. P ierw sze sześć rozdziałów (około 100 stron tekstu) stanow i w yraźnie w yodrębniającą się część, referującą w spółczesne poglądy na m etodologię geografii turyzm u. A utorzy p re zentują w niej zagadnienia zw iązane z definiow aniem tu ry sty k i i rekre acji, ich m iejscem w badaniach geograficznych, k lasyfik acją tu rystyk i, analizą zasobów tu rystyczn ych , typologią m iejscow ości i regionalizacją turystyczną. Druga część (około 70 stron) składa się z jednego rozdziału i daje zw ięzłą ch arak terystyk ę tu rystyk i w Czechosłow acji. Podobnie skonstruow ana jest część trzecia (około 45 stron tekstu zam kniętego w jednym rozdziale), referująca problem m iejsca i roli tu rysty k i i rekre
acji w planow aniu gospodarczym i przestrzennym .
Rozdział p ierw szy pośw ięcony zagadnieniom p ojęciow ym prezentuje dyskusję zw iązaną z definiow aniem w olnego czasu, rekreacji i tu rystyk i D yskusja ta oparta jest głów n ie na poglądach badaczy czeskich, sło w a c kich, polskich i niem ieckich. Zdaniem autorów d efin iow anie w olnego czasu zw iązane jest z problem atyką funkcji (roli), jaką p ełni czas w o ln y w rozw iniętym społeczeństw ie p rzem ysłow ym (np. funkcja ekonom iczna, społeczna, kulturalna itp.). W definicjach pojęcia tu rysty k i zaw sze uw zględniane są d w ie podstaw ow e cechy, tj. podróż i pobyt. W skład pojęcia tu rystyk i w chodzi z jednej strony człow iek (tzw. subiekt tu r y styk i), z drugiej zasoby, zw łaszcza przyrodnicze (tzw. obiekt turystyki). P ołączenie subiektu z obiektem um ożliw ia baza m aterialna tu rystyk i, która w arunkuje podróże tu rystyczn e. T urystyka jest częścią rekreacji. Te czynności rekreacyjne, które zw iązane są z opuszczeniem stałego m iejsca zam ieszkania, autorzy nazyw ają turystyką.
Rozdział drugi zawiera syn tety czn e om ów ienie dotychczasow ych ba dań prowadzonych przez geografów nad tu rystyk ą i rekreacją. Za pod staw ę rozważań przyjęto definicję sform ułow aną przez P. Mariota,
W której turystyka określona jest „jako społeczna aktyw ność, która w a
runkuje przem ieszczanie się ludzi w przestrzeni i charakteryzuje się interakcjam i w niej zachodzącym i, zdolnym i w yw ołać czasową zm ianę m iejsca ich p obytu ”. Stąd przedm iotem studiów geografii tu ry sty k i jest badanie terytorialnych aspektów interakcji w ystępu jących m iędzy ruchem
tu rystyczn ym i przestrzenią, a celem badań geograficznych jest ok reś len ie podstaw rozwoju tych interakcji. R ealizację przedstaw ionej kon cepcji autorzy upatrują w badaniach system ow ych zaprezentow anych przez J. A. W iedienina, W. S. Prieobrażenskiego, A. S. K ostrow ickiego. W dalszej części rozdziału przedstaw iono w zw ięzły sposób historię do tychczasow ych badań nad turystyk ą oraz p odstaw ow e badane przez g e ografów zagadnienia, do których zaliczono ocenę przyrodniczych zasobów rekreacyjnych, badania przyczyn ak tyw n ości rekreacyjnej społeczeństw a, fenom en rekreacji w eekendow ej i „drugich d om ów ”, a także koncepcję i prognozy rozwoju turystyki.
Rozdział trzeci pośw ięcon y jest klasyfikacjom tu ry sty k i i rekreacji. Om ówiono tutaj podstaw ow e kryteria i podziały ak tyw n ości tu rystyczn ej i rekreacyjnej społeczeństw a. Za P. M ariotem w yróżniono rodzaje i for m y turystyki. Do rodzajów tu rystyk i zaliczono podróże krajow e i zagra niczne, indyw idualne i grupow e, krótko- i długookresow e, zorganizow ane i nie zorganizow ane, sezonow e i całoroczne. Zw iązki tu rystyk i z prze
strzenią w arunkują istn ienie różnych form, wśród których w ym ieniono grupy form tu rystyk i w ypoczynkow ej (rekreacyjna, sportow o-w yp oczyn - kowa, uzdrow iskow o-sanatoryjna, kulturalno-poznaw cza), pracow niczej
(tzw. służbow ą) i specjalistycznej.
W rozdziale czw artym dokonano system atycznego przeglądu czynn i ków pobudzających rozwój tu rystyk i i rekreacji. Zreferow ano poglądy H. Posera, k tóry w ym ienia trzy grupy czynników : podstaw ow e (przyrod nicze, dem ograficzne), w spierające (np. dostępność kom unikacyjna) i ha m ujące (np. k ryzysy gospodarcze czy polityczne). N astępnie przedsta w iono czynniki w ym ienion e przez K. Stranskyego, S. Sprincow ą, P. Ma- riota (lokalizacyjne, selek ty w n e, realizacyjne). P o zy ty w n ie u stosunkow u jąc się do w ym ien ion ych podziałów zaproponowano w łasną klasyfik ację na grupę czynników przyrodniczych, k u ltu raln o-h istorycznych i socjolo gicznych. P osługując się tym podziałem om ów iono podstaw ow e czynniki rozwoju tu rystyk i i rekreacji oraz m etod y naukow ej an alizy i o cen y ich w p ływ u na w spółczesną tu rystyk ę i rekreację.
W krótkim , zaledw ie 3-stronicow ym , rozdziale piątym zasygnalizo w ano w ażn y dla geografów problem typ ologii m iejscow ości tu rystyczn ych
i rekreacyjnych. Podano kryteria i w ym ienion o zm ienne, na podstaw ie których dokonuje się typ ologii m iejscow ości tu rystyczn ych i rek reacyj nych. Za p odstaw ow e zm ienne uznano: w ielkość, p rzeciętną długość pobytu, sezonow ość i inten syw n ość ruchu turystycznego. Jako zm ienne uzupełniające w ym ieniono: stopień w ykorzystania bazy n oclegow ej, sto sunek pobytów krótkich do ogółu pobytów , liczbę zatrudnionych w u słu gach tu rystyczn ych , w p ływ tu rystyk i na gospodarkę i społeczności lo kalne. Biorąc za podstaw ę w ym ienion e kryteria wyróżniono: m iejscow ości
zd rojow iskow e (zdrojowiska k lim atyczn e, nadm orskie, z wodam i m ine ralnym i), m iejscow ości rekreacyjne (letniskow e, stacje sportów zim ow ych i rekreacji zim ow ej, ośrodki sportów w odnych, ośrodki letn iej rekreacji), m iejscow ości tu rystyczn e (ośrodki turyzm u), m iejscow ości z arty stycz nym i, k ulturalnym i i historycznym i pam iątkam i, m iejscow ości w y sta w artystyczn ych , m iejscow ości festiw alow e, m iejscow ości pątnicze, centra adm inistracyjne, p olityczn e i gospodarcze. Podano też przykład typ ologii ośrodków tu rystyczn ych i rekreacyjnych w edłu g Robinsona, k tóry w e W łoszech wyróżnia: ośrodki nadm orskie i nadjeziorne, ośrodki z atrak cjam i kultu raln o-h istorycznym i, ośrodki sportów zim ow ych, m iejscow ości pątnicze, ośrodki pam iątek archeologicznych.
Rozdział szósty traktuje o w ażnym dla geografii problem ie region ali zacji turystycznej. Jest to problem , który do dziś n ie znalazł zadow ala jącego rozwiązania. D otychczasow e regionalizacje b y ły na ogół oparte na kryteriach przyrodniczych i w yd zielały region y w postaci hom oge nicznych obszarów strefow ych: nizinne, nadm orskie, górskie, w y so k o górskie. W zbogacenie kryteriów przyrodniczych elem en tam i zagospodaro w ania i ruchu tu rystyczn ego n ie zm ienia istoty strefow ego podejścia do regionalizacji. A utorzy w spom inają, że można w yd zielać rów nież tu rysty czn e regiony w ęzłow e w oparciu o w ystęp u jące pow iązania, lecz nie rozw ijają tego bardziej obiecującego podejścia do regionalizacji. W dalszej części rozdziału przedstaw ione są trzy przykłady regionalizacji. Jeden opracow any przez B. N. Lichanow a i W. S. Prieobrażenskiego przedstaw ia regiony tu rystyczn e ZSRR. D rugi podany za E. A. K otliaro- w em pokazuje podział na region y tu rystyczn e A zerbejdżanu. N atom iast trzeci dość szeroko om aw ia regionalizację tu rystyczn ą C zechosłow acji, sporządzoną na potrzeby p lanistyczne w roku 1962 i zaktualizow aną w roku 1981.
Rozdział siódm y pośw ięcony jest geograficznej charakterystyce tu ry styk i i rekreacji w Czechosłowacji. Cechą charakterystyczną tu rysty k i krajow ej w latach 1960— 1984 była w ysoka dynam ika jej w zrostu — z 25,2 min statystyczn ych uczestników w roku 1960 do 158 m in w 1980 r. Jednak w latach osiem d ziesiątych dynam ika ta osłabła i obecnie obser w u je się p ew ien spadek; w 1984 r. tylko 153,8 m in sta ty styczn y ch
uczestników . D om inuje tu rystyk a i rekreacja krótkookresowa. Udział tu rystyk i długookresow ej w yn osi n ie w ięcej niż 7— 8%. U czestnictw o w tu rystyce krótkookresow ej zależy od m iejsca zam ieszkania ludności (z m iast do 5 tys. m ieszkańców w yjeżdża 10— 20% ich o b yw a teli, a z m iast pow yżej 100 tys. m ieszkańców w yjeżdża 45— 50%). Z dotychczasow ych badań w ynika, że 35,7% ludności w ogóle nie bierze udziału w tu rystyce i rekreacji w eek en dow ej, 42,9% w yjeżd ża na w eek en d do 20 razy w roku, a 21,4% w ięcej n iż 20 razy w ciągu roku. W strefę od ległą do 30 km
od m iast kieruje się 38,7% uczestników w eekendów . O byw atele Czecho słow acji w yk orzystują w celach tu rystyczn ych i rekreacyjnych przede w szystkim ob iek ty indyw idualne, które w roku 1984 p rzy jęły 139,6 min statystyczn y ch uczestników ruchu tu rystyczn ego. R ozm ieszczenie prze strzenne uczestników k rajow ej tu rystyk i i rekreacji jest dość znacznie
zróżnicowane w zależności od form y ruchu turystycznego.
„Drugie d om y” w C zechosłow acji zaczęły p ow staw ać w latach d w u dziestych i trzydziestych bieżącego stu lecia. Po II w ojn ie św iatow ej zaczęto w yk orzystyw ać też dla celów rekreacyjnych opuszczone przez ludność niem iecką domy, zw łaszcza w Sudetach. W 1971 r. było w Cze chach 156 tys. „drugich d om ów ”, a w S łow acji 10 ty s. W 1980 r. w Czechach było już 270 tys. takich obiektów , a w Słow acji 42 tys. Zakłada się, że liczba ta nadal będzie rosła. „D rugie d om y” lokalizu je się z regu ły w pobliżu dużych i średnich m iast. Podstaw ow a ich część, ponad 3/4, zlokalizow ana jest w strefie 10— 50 km od m iast, przy czym m aksym alne n atężen ie lokalizacji w y stęp u je w od ległości 20— 30 km od miast.
T urystyka zagraniczna, zarówno przyjazdowa jak i w yjazdow a, cha rakteryzow ała się w ostatnich latach w ysok ą dynam iką w zrostu. P rzy jazdy w zrosły z 2,9 min osób w 1965 r. do 16,5 m in w 1985 r. Dom inują tu ryści z b yłych krajów socjalistycznych: w roku 1965 stan ow ili oni 79%, a w roku 1985 92,1% ogółu odw iedzających C zechosłow ację. Podobną d ynam iką w zrostu charakteryzow ały się w yjazd y tu rystyczn e ob yw ateli C zechosłow acji za granicę. W 1965 r. w yjech ało 1,7 min osób, a w 1985 r. 8,4 m in. W yjeżdżano głów n ie do b yłych krajów socjalistycznych: w 1965 r. w 90,3%, a w 1985 r. w 94,4%.
W rozdziale ósm ym przedstaw iono m iejsce i znaczenie problem atyki tu rystyczn ej w system ie planow ania krajow ego i regionalnego. U w agę skupiono na om ów ieniu fu n kcji i narzędzi planow ania przestrzennego w od niesieniu do turystyki. Scharakteryzow ano zasady planow ania trzech form wypoczynku: codziennego, w eek en dow ego i długookresow ego. Przedstaw iono m. in. n orm atyw y obow iązujące przy planow aniu in d y w idualnej rekreacji w „drugich dom ach”. M aksym alne w artości tych norm atyw ów w ynoszą: powierzchnia działki do 400 m 2, część zagospo darowana związana z budynkiem do 230 m 2, budynek do 2 kondygnacji, w przyziem iu do 80 m 2 pow ierzchni. Przedstaw iono też w ażn y do dziś w C zechosłow acji problem m ożliw ości w ykorzystania dla tu rystyk i i r e kreacji opuszczonych, w iejskich zasobów m ieszkalnych. O becnie podsta w ow ym dokum entem planow ania przestrzennego w C zechosłow acji jest om ów iona w rozdziale szóstym regionalizacja turystyczna. S tanow i ona podstaw ę do lokalizacji i budow y k om pleksow ych ośrodków tu ry sty cz
Skrypt uzupełnia w yk az 71 regionów tu rystyczn ych , podający ich n azw y, w ielkość pow ierzchni, rodzaj funkcji i n azw y podregionów. W skrypcie zam ieszczono rów nież w iele map i w yk resów oraz tabel, które w sposób przystęp ny ilustrują rozważania i w n ioski autorów. Całość opracow ania zam yka bibliografia zaw ierająca 147 pozycji w róż nych językach, zw łaszcza czeskim , słow ackim , niem ieckim , rosyjskim , polskim , bułgarskim , słow eńskim , angielskim , francuskim .
Prezentow ane opracow anie ma charakter d ydaktyczny, stąd jego ce lem jest zapoznanie stu d en tów z podstaw ow ym i zagadnieniam i badaw czym i geografii turyzm u. Cel ten autorzy zrealizow ali w sposób popraw ny. Skrypt p rezentuje bow iem w sposób zw ięzły w spółczesną w iedzę na ten tem at i jednocześnie zachęca do dalszych studiów , w skazując podsta w ow ą literaturę z tego zakresu. Ze w zględu na p okrew ieństw o językow e skrypt ten można polecić i polskim studentom , zw łaszcza rozdział d oty czący tu rystyk i w C zechosłowacji.
Dr A n drzej M atczak
Z ak ład G eografii M iast i T uryzm u Instytut G eografii E k on om iczn ej i O rg a n iza cji P rzestrzen n ej U n iw er sy te t Łódzki ul. K o ściu szk i 21 90-418 Łódź
J.-P . LO ZATO-G IOTART: M E D I T E R R A N E E E T T O U R I S M E „ M A S S O N ” COLLECTION GEOGRAPHIE, PA R IS — M ILAN — BARCELONE — MEXICO 1990, SS. 216
Jean -P ierre L ozato-G iotart, profesor geografii, w yk ładający na Sorbo n ie i w Instytucie K atolickim w Paryżu, autor trzeciego w ydania jed y nego francuskiego podręcznika z geografii turyzm u (patrz: „Turyzm ” 4.
1988) opublikow ał kolejną pozycję książkow ą, tym razem pośw ięconą tu - ryzm ow i w strefie śródziem nom orskiej.
Począw szy od przybycia w X V III w. pierw szych „tu rystów ” bry tyjskich na W ybrzeże Lazurow e i do A ten Morze Śródziem ne określane jest jako najw ażniejsze św iatow e „jezioro” tu rystyczn e. Obszar ten, o unikalnych krajobrazach naturalnych i antropogenicznych, nie m ający rów nych sobie w św iecie jeśli idzie o frekw encję turystyczną, doczekał się w reszcie opracow ania podnoszącego jego rangę, porządkującego do tychczasow ą w iedzę, a także rzucającego św iatło na w sp ółczesny stan rozw oju turystyki.
W p ły n ęło : 31 sty c zn ia 1991 r.
