A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
V, F O L IA A R C H A E O L O Q IC A 7 , 1985
T a d eu sz G r a b a r c z y k
PRÓBA PERIODYZACJI KULTURY WIELBARSKIEJ N A POM ORZU1
I
W d o ty c h c z a so w e j literaturze przedm iotu p od k reślan o d o ść w y ra ź-ną jed n o lito ść ob szaru Pom orza w cią g u c a łe g o o k resu rzy m sk ieg o i to bez w zgląd u na czas i ak tu aln ie o b o w ią zu ją cą d la te g o terenu nazw ą jed n ostk i k u ltu ro w ej2. R óżnice, k tóre b y ły sp ora d yczn ie d o -strzegan e, p o sia d a ły za zw yczaj ety k ie tk ą etn iczn ą , zaś inw en tarz k u ltury m aterialnej, jak i ob rząd ek p o g rze b o w y b y ły z w y k le tym i cz y n nikam i, k tóre u n ifik o w a ły w sz e lk ie m o ż liw e k om b in a cje zr ó żn ico w a -nia etn icz n e g o .
Trzeba jed n ak w sp om n ieći ż e już E. B lum e zw ra cając u w agą na roz-m ieszczen ie Burgundów , G otów i G ep idów za p o d sta w o w e k ryteriuroz-m u zn aw ał ob rząd ek p o g rze b o w y 3. T ym sam ym m am y po raz p ie rw sz y do cz y n ien ia z w y ra źn ie za zn aczon ym i grupam i, w tym w yp a d k u na ob szarze Pom orza W sch o d n ieg o . Dla Pom orza Ś ro d k o w eg o podziału ta k ieg o d o k o n a ł R. W o łą g ie w ic z 4. Badacz ten w y ró żn ia 4 sk u p isk a o sa d -n icze: d ra w sk o -ło b esk ie, b ia łog ard zk o -k o łob rzesk ie, słu p sk o -sła w ień sk ie i sz c z e c in e c k ie , a c a ły ob szar zająty przez kulturą w ielb a rsk ą d zieli na 7 stref z a sie d le n ia 5. S trefy te p osiad ają n ie k ie d y d o ść zn aczn ą
roz1 W i e l e p r o b le m ó w z a s t a ło p r z e d y s k u t o w a n y c h z dr K r z y s z to f e m W a le n t ą , k t ó -r e m u tą d -r o g ą s k ła d a m s e -r d e c z n e p o d z ię k o w a n ie . 1 J . K o s t r z e w i s k i , O d m e z o l i t u d o o k r e s u w ę d r ó w e k l u d ó w , [w :] P r e h i -s t o r i a Z i e m P o l -s k i c h , K r a k ó w 1939— 1948; R. S c h i n d l e r , D i e B e s i e d l u n g s g e s c h i -c h t e d e r G o t e n u n d G e p i d e n i m u n t e r e n W e i -c h s e l r a u m a u l G r u n d d e r T o n g e l ä s s e , L e ip z ig 1940. 3 E. B l u m e , D i e g e r m a n i s c h e n S t ä m m e U n d d i e K u l t u r e n z w i s c h e n O d e r u n d P a s s a r g e z u r r ö m i s c h e n K a i s e r z e i t , W ü r z b u r g 1912, s . 167 i n . 4 R. W o ł ą g i e w i c z , G r o n o w o 1973 — b a d a n i a n a c m e n t a r z y s k u k u r h a n o -w y m z o k r e s u -w p ł y -w ó -w r z y m s k i c h , „ M a t e r ia ły Z a c h o d n io p o m o r s k ie " 1973, t . X I X , s. 163 i n . 5 T a m ż e , s . 163. [27] I
p ięto ść ch ron ologiczn ą, np. Z iem ia C h ełm iń ska w fazach A— D. Tak d łu gi ok res zn am ion ow ał bardzo zr ó żn ico w a n y inw en tarz i obrządek p og rzeb ow y .
C elem artykułu jest w sk azan ie, że na ob szarze k ultu ry w ielb arsk iej w y stę p u je grupa stan ow isk , która n ie tw orząc zw a rteg o terytorium w y k a z u je za d ziw iającą jed n o lito ść tak w zak resie ch ron ologii, jak też obrządku p o g rzeb o w eg o oraz ze sta w u p rzedm iotów co d zien n eg o u ży t-ku, w szc zeg ó ln o ści ozdób k o b iec y ch .
II
In ten syfik acja i co za tym idzie zn aczn y p rzyrost m ateriału źród ło-w e g o zło-w ią za n eg o z ok resam i p ó źn ola teń sk im i rzym skim na p ó łn o cn ych obszarach cn a szeg o kraju zm u siły do zm iacny d o ty ch cz a s istcn ie ją -cy c h u staleń w zak resie k la sy fik acji k u ltu row ej. Kultura go ck o -g ep i- dzka, n a stęp n ie w en ed zk a i o sta tn io w sch od n io p om o rsk o-m a zow ieck a to w id o czn e k o le jn e e ta p y badań nad p rob lem atyk ą k u ltu ro w ą P om o-rza. P op rzedn ie n a zw y zw iązan e b y ły bądź to z etnikum , bądź też z o k reślo n y m terytoriu m i d la teg o też tw órca n a zw y ,,kultura w ielbar- ska" R. W o łą g ie w ic z przyjął, że w szy stk o to, co stan ow i o d u c h o w y ch 1 ze w n ętrzn y ch form ach ży cia teg o o k resu zn aczn ie różni się od k u ltu -ry o k sy w sk ie j o k resu p ó źn o la teń sk ieg o 6. K onkluzją tak ieg o tw ierd ze-nia b y ła próba zn a lezien ia ze sp o łu a rc h e o lo g iczn eg o , k tó ry łą czy łb y w sz y stk ie c e c h y ch a rak tery sty czn e dla ok resu rzym sk ieg o. W yb ór padł na cm en tarzysk o w W ielb ark u 7, k tó re — zdaniem R. W o łą g iew i- cza — sp ełn iało w s z e lk ie w arunki. D alej badacz ten słu szn ie w y d z ie lił 2 fa zy istn ien ia k u ltu ry w ielb arsk iej: starszą lub ow id zk ą, zw iązan ą g e -n era l-n ie z Pom orzem , p ó ł-n o c-n ą W ie lk o p o lsk ą 8 i zachod -n ią cz ęścią P o-jezierza M azurskiego oraz m łodszą cecelsk ą , zajm ującą ob szar Mazur, p ó łn o cn eg o M azow sza, P odlasia, P o lesia i W o ły n ia 9. E lem entam i w y różn iającym i k ultu rę w ielb arsk ą w stosu nk u do starszej k u ltu ry o k -sy w sk ie j są p rzede w szy stk im gru n tow n e zm iany w obrządku p o g rze-b ow ym , m a n ifestu jące się p o ja w ien iem gro rze-b ów szk ieleto w y ch ,
kurha-8 R. W o ł ą g i e w i c z , Z a g a d n i e n i e s t y l u w c z e s n o r z y m s k i e g o w k u l t u r z e w i e l -b a r s k i e j , „ S tu d ia A r c h a e o ł o g i c a P o m e r a n ic a " 1974, p r z y p . 1. 7 O . K l e e m a n n , Z w e i o s t g e r m a n i s c h e K a p s e l a n h ä n g e r a u s G l o g a u u n d d i e V e r b r e i t u n g d e r K a p s e l a h ä n g e r , „ A lt s c h le s ie n " 1939, t. V I II , s. 76— 85; S c h i n d l e r , op. c í t i * H . M a c h a j e w s k i , K u l t u r a w i e l b a r s k a a k u l t u r a p r z e w o r s k a w W i e l k o - p o l s c e , „ F o n te s A r c h a e o l o g i c i P o s n a n ie n s e s " 197 9 /1 9 6 0 , t. X X V I I I , s . 49— 64. • W o ł ą g i e w i c z , Z a g a d n i e n i e s t y l u . . . , p r z y p . 1; t e n ż e , K u l t u r a w i e l b a r t k a ( l a z a l u b o w i d z k ą ) , [w :] P r a h i s t o r i a z i e m p o l s k i c h 1981, t. V , s. 143 i n.
n ów zarów n o o k onstru kcji k am iennej, jak i ziem nej oraz k ręg ó w k a -m ien n y ch 10. W id o czn y je st rów n ież zn aczn y w zrost upodobania do w y ro b ó w z m etali k o lo r o w y ch . Za tym i zm ianam i idą d a lsze, k tó re p o -w odują zan ikan ie -w yp osażan ia g ro b ó -w -w broń oraz n arzędzia11. T akże w sw ej n ajn o w szej p racy K. Jażd żew sk i, om aw iając sy tu a cję k u ltu ro-w ą ro-w p oczątk ach n aszej er y , p rzy ch y la się do tro-w ierd zen ia o zn acz-nych różnicach p om ięd zy grupą cz y kulturą o k sy w sk ą o k resu późno- la teń sk ie g o i w c ie sn o r z y m sk ie g o . O kreśla on ten ze sp ó ł cech w o k r e -sie rzym skim jak o grupę w ielb arsk o -od rza ń sk ą12. Term in „grupa" jest tu u ży ty dlatego, że K. Ja żd żew sk i d ostrzeg a zw iązki z kulturą p rze-w orsk ą te g o okresu, zaś przym iotnik „rze-w ielbarsko-odrzański'' — jeg o zdaniem — zn a czn ie p oszerza ilo ść e le m e n tó w ch a ra k tery sty czn y ch dla tej grupy. D o ty c zy to w sz c z e g ó ln o śc i k urhan ów i k ręg ów k am ien nych.
III
Do grupy sta n o w isk w y r ó żn ia ją cy ch się zarów n o form am i ob rząd -ku p o grzeb o w eg o , jak i zesta w em ozdób należą: O dry, W ęsio ry , G ro-n ow o, Le ro-no i G rzybro-nica. Są to cm ero-n tarzysk a ro-n ajlep iej rozpozro-naro-ne d zięk i sy stem a ty cz n y m badaniom arch eo lo g iczn y m . T ylk o na ty ch n e krop olach sp otyk a się k ręgi k am ien n e oraz k urhan y o k onstru kcji k a -m ien n ej i zie-m n e j13.
Te form y p o ch ó w k a na p od staw ie u sta leń b a d ający ch a tak że i n o w -szy ch op racow ań d o ty c z ą c y c h obrządku p o g rze b o w eg o 14 są d a to w a n e w p rzedziale cza so w y m B2— Cj. O c z y w iśc ie jako m iejsce zebrań
star-szy z n y k ręgi k am ien ne m og ły b y ć u ży tk o w a n e n ie co d łu że j15.
O bok obrządku p o g rzeb o w eg o isto tn y m u zu p ełn ien iem w y d a je się b y ć w sp om n ian y w c ześn iej garnitur o^dób k o b iec y ch . W yb ran o do tego celu zapinki, b ran so lety i klam erki e s o w a t e 16.
10 T a m ż e ; K. W a l e n t a , O b r z ą d e k p o g r z e b o w y n a P o m o r z u w o k r e s i e p ó i n o - l a t e ń s k i m i r z y m s k i m , „ A r c h a e o lo g ia B a lt ic a ” 1 9 8 0 /1 9 8 1 , v o l . V . 11 W o ł ą g i e w i c z , Z a c / a d n i e n i e s t y l u . . . , s. 129— 130. K. J a ż d ż e w s k i , P r a d z i e j e E u r o p y Ś r o d k o w e j , W r o c ła w 1981, s. 553— 554. 13 Z n a n e s ą c o p r a w d a k u r h a n y i k r ę g i k a m ie n n e z in n y c h ö t a n o w is k , p u b lik o -w a n e -w p r a c a c h R. W o ł ą g i e -w i c z a, K r ę g i k a m i e n n e w G r z y b n i e y , K o s z a lin 1977 i W a l e n t y , o p . c i i ., d a t o w a n ie ic h n i e j e s t j e d n a k ta k d o k ła d n e , ja k w s p o m n ia n y c h w t e k ś c ie . " W a l e n t a , o p . c i t . (m a te r ia ły ). 15 W o ł ą g i e w i c z , K r ę g i . . . , s. 66— 67. ' 16 P or. M . S a j k o w s k a , P r ó b a r e k o n s t r u k c j i s t r o j u k o b i e c e g o w k u l t u r z e w i e l - b a r s k i e j w e w c z e s n y m o k r e s i e w p ł y w ó w r z y m s k i c h , [w :] P r o b l e m y k u l t u r y w i e l - b a r s k i e j , S łu p s k 1981, d ia g r a m 1.
W gru p ie zapinek k ap tu rk ow ych na o m a w ia n y ch stan o w isk ach w y -stęp u ją p raw ie w y łą cz n ie eg zem p la rze zaliczan e przez O. A lm grena do tzw . serii w sch o d n io n iem ieck iej i ozn aczon e w k atalogu nr 38— 42. P ojaw iają się tutaj o n e w rozwtiniętej fazie B2b i trwają poprzez fazę B ,/C lf bardzo rzadko w y stę p u ją c w zesp o ła ch d a to w a n y ch na fazę Q . Zapinki o c z k o w a te n ależą do najstarszych w tej k a tego rii zab y tk ów . Tu sp oty k a m y w y łą cz n ie eg zem p la rze w y k o n a n e z szero k ich taśm brązo w ych , ozd o b io n e 3 parami oczek (nr 57— 60). D atow ane są on e g e n e -ra ln ie na fazę B2. Spo-radyczn ie pojaw iają się w grobach pod kurha-nam i zapinki siln ie p rofilo w an e (G ronowo, kurhan 28; O dry, kurhan 2) (nr 92— 93). N a le ż y je d a to w a ć na p oczątek fazy B2a, do k ońca B2b. Zapinki z g rzeb y k iem na g łó w c e stan ow ią najbardziej liczną grupę w tej k ategorii ozdób na w y m ie n io n y ch stan ow isk ach . W y stę p u ją tu w y łą cz n ie serie: 1 (nr 96— 98), 8 (nr 120) i 11 (nr 124, 126, 128, 130). Z azw yczaj w y k o n y w a n e o n e b y ły z m etali szla ch etn ych , c z ę sto ze złotym i i srebrnym i aplikacjam i. W ystęp u ją o n e w ze sp o ła ch d a to w a -n ych -na sc h y łe k fazy B2( całą B2/C ( i sta -n ow ią w y p o sa że-n ie p rzede w szy stk im p o ch ó w k ó w k o b iecy ch . J ed y n ie zapinki serii 8 są starsze i sp o ty k a się je już w fazie B2b (O dry, kurhan 12). Zapinki z w y so k ą p och ew k ą rep rezen tow an e są ty lk o przez 1 ser ię (nr 192— 203). S p o ty -ka się je z zasad y w p och ów k ach m ęskich, d a to w a n ych na fazę C Ul która na n iek tóry ch cm en tarzysk ach trwa ró w n o leg le z fazą B2/Ci (G ronow o).
B ran solety są d w ó ch typ ów : z w ę żo w a tą głów k ą , od m ian y 2 i 317, k tóry ch p oczątki n a le ży d a to w a ć na fazę B2b, zaś k o n iec na B2/Cj, oraz w ę ży k o w a te, d a to w a n e na fazę B2/C,.
W śród k lam erek e so w a ty c h n a jcz ęściej sp o ty k a n y je st typ В (w e -dług J. K m ieciń sk iego) z zak oń czen iam i w y k o n a n y m i w te ch n ice fili-granu. W zasad zie d a to w a n e są on e na fazę B ,/C lr ale sp otyk a się je ró w n ież w starszy ch p o ch ó w k a ch (W ęsiory, kurhan 15), d a tow an y ch na fazę B2b.
W sz y stk ie te e le m e n ty ch arak teryzu je d o ść znaczna sp ó jn o ść cza -sow a. Sądzić n ależy, że n ajstarsze zapinki gru p y IV p o ja w iły się w p o-czątkach fazy B2a, a n ajm łod sze zapinki grupy VII k oń czą się w fazie Cj, W tym też p rzedziale u ży tk o w a n e b y ły cm en tarzysk a z kręgam i k am ien nym i i kurhanam i.
17 T. G r a b a r c z y k , M e t a l o w e r z e m i o s ł o a r t y s t y c z n e na P o m o r z u w okresie rzymskim, G d a ń s k 1983, s. 18— 19.
IV
W y o d ręb n ia ją cy się zesp ół zab ytk ów w ię k sz e g o obszaru k u ltu ro-w e g o ch ara k tery zu ją cy się zro-w a rto ścią tery to ria ln ą i czaso ro-w ą b y ro-w a z w y k le o k reśla n y jako grupa k ulturow a. Przykład rozm ieszczen ia sta n ow isk z kręgam i i kurhanam i św ia d czy zarów n o o n iem o żn o ści w tło -czen ia p ew n y ch zja w isk w utarte już sch em a ty , jak też o istn ien iu o b ceg o substrátu k u ltu row ego, k tóry e g z y s to w a ł na o b szarze zajęty m przez lu d n ość au toch ton iczn ą.
W yn ik a z tego, że grupa kulturow a n ie za w sz e m usi się ch a rak te-ry zo w a ć zw a rto ścią tete-rytorialn ą; p rzyk ładem te g o jest n in iejsza p rezentacja. U w ażać n ależy, że p o d sta w o w y m k ryterium e g z y s te n c ji g ru -py k ultu row ej jest w sp óln ota w ier zen io w a . J eżeli za ło ży m y , że k ręgi kam ienne i k urhan y o d zw iercied lają p ew n ą w sp ó ln o tę w ierzeń , to w ó w c za s m ożna p rzyjąć, że grupa odrzańska ch arak teryzu je się od ręb -nym obrządkiem p o grzeb o w ym i o k reślo n y m garniturem p rzedm iotów sk ład an ych do g rob ów . Grupa ta, o b ceg o p och od zen ia, jak słu szn ie u w aża R. W o łą g iew icz, eg z y sto w a ła w śród m iejscow ej ludności.
V
Sum ując n in iejsze w y w o d y n a le ży sp rób ow ać o k r e ślić e ta p y roz-w oju całej k ultu ry roz-w ielb a rsk iej, a roz-w jej ram ach gru p y od rzań sk iej.
1. I fala n a p ły w u lu d n ości „rzym skiej" m an ifestu je się sk ład an iem zm arłych w grobach sz k ie le to w y c h na cm en ta rzy sk a ch zarów n o już w c z e śn ie j u ży tk o w a n y ch , jed n ak że b ez ja k iejk o lw iek cią g ło śc i te g o u żytk ow an ia (w k o p y w a n ie gro b ów rzym sk ich w o k s y w s k ie — Pruszcz), jak też za k ład an ych na su row ym k orzen iu (Lubowidz, C iep łe, W ie lbark). Istn ieją tak że n ek rop ole, gd zie tra d ycje o k sy w sk ie są k o n ty n u o -w a n e do fazy B2 (Rządz, G ostk o-w o, -w o j. słu p sk ie) i gd zie p o czą -w sz y d opiero od tej fazy m am y p o ch ó w k i „rzym skie".
2. N a ob szarze Pom orza Z ach od n iego i Ś ro d k ow eg o oraz na Z iem i C h ełm iń sk iej d och odzi do p rzeży w a n ia się ele m e n tó w o k sy w sk ic h w ciągu fazy B! (N iem ica, W arszk ow o, G ostk ow o-F olsu ng, Rządz) oraz p oja w ien ia się u sch y łk u tej fazy zm ian św ia d czą cy ch o p rzejęciu już n o w eg o sty lu rzym sk iego .
3. W p oczątkach fazy B2 k ształtu ją się cm en tarzysk a z kręgam i k a-m ien n ya-m i i kurhanaa-m i, które w ch od zą na W y ż y n ę K aszubską. Z w ra-ca przy tym u w a g ę p o d o b ień stw o obszaru, na k tórym są zak ładan e, z ö ste rg o tla n d e m .
Bj — istn ie ją cm en tarzysk a Oiksywskie na Pom orzu Zachodnim , Ś rodkow ym , Z iem i C h ełm iń sk iej i sp orad yczn ie na Pom orzu W sch o d -nim (Rumia).
P oczątek B2 — p ojaw iają sią cm en tarzysk a p łask ie z grobam i sz k ie -leto w y m i na su ro w ym k orzen iu i na w c z e śn ie jsz y c h n ek rop olach o k sy w sk ich .
B* — p ojaw iają sią cm en tarzysk a z krągam i k am ien nym i i kurha-nami na W y ż y n ie K aszubskiej i sp orad yczn ie w strefie Pojezierza Za-ch o d n io p o m orsk ieg o.
B*/C, — nikną p och ów k i w krągach k am ien nych, istn ieją już ty l-ko cm en tarzysk a z kurhanam i. W id oczn a jest w obrządku znaczna p rzew a ga grob ów sz k ie le to w y c h .
C , — zanik cm en tarzysk k u rh an ow ych .
S ch y łek C i/p oczątek C2 — k o n iec u żytk ow an ia cm en tarzysk w iel- b arskich na Pom orzu.
W y d a je sią w iąc, że p oczątek k ultu ry w ielb arsk iej, a tym sam ym i ok resu rzym sk iego na Pom orzu m ożna d atow ać n ie w c ześn iej niż na p rzełom faz Bi/B2. D y sk u sy jn y jest k o n iec ok resu rzym sk ieg o. M ożna b y przyjąć przełom faz C i/C 2 wraz z zanikiem k u ltu ry w ielb arsk iej, ale w fazach C2 i C3 istn ie je na Pom orzu Ś rod k ow ym grupa d ąbczyń - sk a 1*, która n aw iązu je już raczej do n a d ła b sk i-g o krągu k u ltu ro w eg o i sze reg jej e le m e n tó w zw ią za n y ch jest sty listy c z n ie z początkam i o k resu w ą d rów ek lud ów . 1 K a te d r a A r c h e o lo g ii U n iw e r s y t e t u Ł ó d z k ie g o T a d e u s z G r a b a r c z y k PR O B E DER P E R IO D IS IE R U N G DER W IE L B A R K K U L T U R IN P O M M E R N D e r A r t ik e l h a tt e zu m Z ie l, d ie O d r y -G r u p p e im R a h m e n d e r W ie lb a r k k u ltu r a u is z u s o n d e m . D ie G r u p p e w ir d , d u r c h A u f tr e t e n d er G r a b h ü g e l u n d S t e in k r e is e c h a -r a k t e -r is ie -r t . D ie D a tie -r u n g d e-r W ie lb a -r k k u lt u -r is t im I n t e -r v a ll B ,/B 2— C 2 e n t h a lt e n . и K. G o d l o w s k i , T h e C h r o n o l o g y o t t h e L a te R o m a n a n d E a r l y M i g r a t i o n P e r i o d s i n C e n t r a l E u r o p e , K r a k ó w 1970, s. 58— 59.
