Od redaktora. Aktualne teoretyczne, metodologiczne i tematyczne podejścia w badaniach dzieciństwa i młodzieży w perspektywie jakościowej

(1)

8

S

posób postrzegania dzieci przez dorosłych pod-lega nieustającym zmianom (Ornacka 2013: 8), co dotyczy również dorosłych w roli badaczy spo-łecznych światów dzieci. Narodziny studiów nad dziećmi i dzieciństwem (children and childhood

stu-dies) – interdyscyplinarnego obszaru badań

prowa-dzonych przez socjologów, psychologów, etnologów, historyków, geografów, prawników, ekonomistów – wzięło się z przekonania o zbyt wąskim rozumieniu tego, kim jest „dziecko” oraz czym jest „dzieciństwo” w tradycyjnie ujmowanych dziedzinach akademic-kich. Jak pisze Martin Woodheart (2009), przywykli-śmy do myślenia o dzieciach w kategoriach wieku i faz rozwojowych oraz realizacji „normy” rozwojo-wej związanej z byciem przez dziecko w danym prze-dziale wiekowym i fazie rozwoju. Zachodni dyskurs dzieciństwa opiera się na określeniach takich jak „ka-mienie milowe” rozwoju i „opóźnienie” rozwoju (lub „zaburzenia” rozwoju), a jeden z systemów najsilniej instytucjonalizujących dzieciństwo – system eduka-cji – zorganizowany jest wokół podziału na grupy wiekowe: przypisanie do klasy w szkole uwarun-kowane jest najczęściej przede wszystkim datą uro-dzenia, a wymagania szkolne i generalnie oczekiwa-nia wobec zachowaoczekiwa-nia dziecka i posiadanych przez nie kompetencji odwołują się do z góry określonych norm osiągnięć rozwojowych dla dzieci w danym przedziale wiekowym. W zachodnim kręgu kulturo-wym pytaniem, które najczęściej słyszy dziecko od dorosłego na początku rozmowy, jest „Ile masz lat?”. Dla porównania badania realizowane w Banglade-szu pokazały, że wiele dzieci nie wie, w jakim jest wieku, daty urodzenia dzieci często nie są w ogóle odnotowywane, a oczekiwania wobec dzieci odno-szą się przede wszystkim do ich płci i okoliczności, w których się znajdują (Woodheart 2009: 21).

Dotychczas większość badań nad dziećmi i dzie-ciństwem prowadzona była w Europie i Ameryce Północnej. Wiedza na temat dzieci w większości rejonów świata, w innych kontekstach kulturowych jest wciąż ograniczona (Woodheart 2009: 22). Nowe badania nad dziećmi i dzieciństwem objęły rów-nież obszary geograficzne, kulturowe i tematycz-ne wcześniej pomijatematycz-ne, kierując uwagę na globaltematycz-ne i zróżnicowane lokalnie sposoby doświadczania dzieciństwa, obecnie i w przeszłości (Woodheart 2009: 17). Oprócz krytycznego podejścia, zoriento-wanego na kwestionowanie dotychczasowych pa-radygmatów i przyjętych procedur badawczych, studia nad dziećmi i dzieciństwem umożliwiły rozwój badań stosowanych, badań ewaluacyjnych rozwiązań z zakresu polityki społecznej, budowa-nie opartych na dowodach (evidence-based) polityk i programów wsparcia oraz profesjonalnej praktyki nastawionej na realizację praw i poprawianie jako-ści życia (well-being) dzieci (Woodheart 2009:17). Do najważniejszych wątków badawczych nowej socjo-logii dzieci i młodzieży można bez wątpienia zali-czyć podmiotowość dzieci, ich aktywność i sposo-by, w jakie kształtują swoje dzieciństwo. W ramach studiów dzieci i dzieciństwa zarysował się wyraź-nie nurt badań dotyczących doświadczeń dzieci w sytuacjach ekstremalnego zagrożenia, na przy-kład dzieci w strefach ogarniętych wojną, dzieci do-świadczających ekstremalnie głębokiego ubóstwa, dzieci wykonujących niewolniczą pracę (Woodheart 2009: 22), dzieci w katastrofach naturalnych (Walker i in. 2012), dzieci w sytuacjach migracji i uchodźc-twa (Kolankiewicz 2005; Pine, Drachman 2005). Do wymienianych przez Mary Jane Kehily (2009: 2–16) aktualnych obszarów tematycznych badań nad dziećmi i dzieciństwem należą obecnie: historyczne

Paulina Bunio-Mroczek

Uniwersytet Łódzki

Od redaktora

Aktualne teoretyczne, metodologiczne i tematyczne

podejścia w badaniach dzieciństwa i młodzieży

w perspektywie jakościowej

DOI: http://dx.doi.org/10.18778/1733-8069.13.4.01

Abstrakt

Słowa kluczowe

W ciągu kilku ostatnich dekad powstały interdyscyplinarne studia nad dziećmi i dzieciństwem oraz nowa socjologia dzieci i dzieciństwa. Narodziły się one z przekonania o zbyt wąskim definiowaniu tego, kim jest „dziecko” i czym jest „dzieciństwo” w naukach takich jak socjologia, psychologia, etnologia, historia, geografia, prawo, ekonomia. Nowe badania nad dziećmi i dzieciństwem objęły obszary geograficzne, kulturowe i tematyczne wcześniej pomijane. Paradygmat „nowej socjologii dzieciństwa” opiera się na założeniach, że dzieciństwo jest konstruowane społecznie, a dzieci powinny być postrzegane jako ważni społeczni aktorzy. Socjologia interpretatywna i interakcjonizm symboliczny stanowią znaczącą podstawę teoretyczną dla nowej socjologii dzieci i dzieciństwa. Rozwój nowej socjologii dzieci i dzieciństwa znajduje odzwierciedlenie w powstających w ramach stowarzyszeń socjologicznych sieci tematycznych, komitetów i sekcji badawczych.

dzieci, dzieciństwo, socjologia, badania jakościowe

Od redaktora: Aktualne teoretyczne, metodologiczne i tematyczne podejścia w badaniach dzieciństwa i młodzieży w perspektywie jakościowej

Paulina Bunio-Mroczek

pracuje jako adiunkt w Katedrze Socjologii Stosowanej i Pracy Socjalnej Instytutu Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego. Jest magistrem stosun-ków międzynarodowych i doktorem socjologii. Jej zaintere-sowania badawcze koncentrują się wokół problematyki bie-dy, wykluczenia społecznego, pracy socjalnej, płci kulturo-wej, procesów miejskiej odnowy i nierówności społecznych w miastach poprzemysłowych.

Adres kontaktowy:

Katedra Socjologii Stosowanej i Pracy Socjalnej Instytut Socjologii Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Uniwersytet Łódzki ul. Rewolucji 1905r. 41/43 90-214 Łódź e-mail: paulinabunio@uni.lodz.pl

(2)

10

logii dzieci i dzieciństwa, istnieje Sekcja Socjologii Młodzieży i Edukacji5_.

Powstanie bloku tematycznego w „Przeglądzie Socjo-logii Jakościowej” pod tytułem „Dzieciństwo i ado-lescencja w perspektywie socjologii jakościowej” zainspirowane było wystąpieniami wygłoszonymi podczas ostatniej edycji odbywającą się cyklicznie od 2009 roku międzynarodowej interdyscyplinarnej konferencji naukowej z serii Neglected

Childhood/In-vesting in Children, organizowanej na Wydziale

Eko-nomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego przez Katedrę Socjologii Stosowanej i Pracy Socjal-nej. W dniach 21–22 października 2016 roku miała miejsce czwarta z cyklu konferencja zatytułowana

Investing in Children. Social Innovations for Children and Youth: Research and Practice. Wzięło w niej udział

po-nad 60 badaczy i praktyków z 10 krajów, reprezentu-jących międzynarodowe i polskie ośrodki akademic-kie (m.in. University of Sussex, University of Geor-gia, Manchester Metropolitan University, National University of Ireland, Polska Akademia Nauk, wersytet Warszawski, Uniwersytet Jagielloński, Uni-wersytet Łódzki), organizacje pozarządowe (m.in. Eurochild, European Social Network, UNESCO, Fundacja „Dajemy Dzieciom Siłę”) oraz instytucje polityki społecznej (przedstawiciele Komisji Euro-pejskiej, Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Spo-łecznej RP, Regionalne Biuro Województwa Łódz-kiego w Brukseli). Tematyka konferencji w roku 2016 koncentrowała się wokół teoretycznych podstaw i wyników badań, narzędzi polityki społecznej i me-tod pracy z dziećmi i młodzieżą w odniesieniu do następujących obszarów: prawa dziecka; ubóstwo

5_Zob.:

http://pts.org.pl/konferencja-ssmie-zielona-gora-kwie-cien-2017-r/ [dostęp: 20.11.2017].

i wykluczenie społeczne w doświadczeniach dzieci; (3) opieka i wczesna edukacja; (4) wspieranie rodziny i rodziców w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wy-chowawczych; (5) partycypacja dzieci i młodzieży; (6) alternatywne wobec rodziny biologicznej źródeł opieki nad dziećmi; (7) dzieci-uchodźcy, dzieci-mi-granci; (8) zdrowie dzieci. Kolejna edycja konferencji odbędzie się wiosną 2019 roku.

Zarówno konferencje z cyklu Neglected

Childhood/In-vesting in Children, jak i zgromadzone w niniejszym

bloku tematycznym artykuły wpisują się w scharak-teryzowane powyżej nowe podejścia w badaniach nad dziećmi i dzieciństwem. Zaprezentowane dalej prace autorstwa Mai Brzozowskiej-Brywczyńskiej, Grażyny Mikołajczyk-Lerman, Pauli Pustułki, Na-talii Juchniewicz i Izabeli Grabowskiej oraz Pauliny Bunio-Mroczek w zastosowanych podejściach teo-retycznych, metodologicznych i/lub tematycznie od-wołują się do „nowej socjologii dzieciństwa”.

Maja Brzozowska-Brywczyńska w artykule zatytuło-wanym „Why wear a prosthetics when you could become

a superhero instead?” Dzieci, protezy i kilka uwag o tym, jak słownik krytycznych studiów nad niepełnosprawnością może wzbogacić język nowych studiów nad dzieciństwem

wskazuje na możliwe połączenia między teorią, in-strumentarium pojęciowym i praktykami interpreta-cyjnymi krytycznych studiów nad niepełnosprawno-ścią a nowymi studiami nad dzieciństwem. Dokonuje tego w obszarze disabled children’s childhood studies, ana-lizując przykłady projektów dziecięcych protez 3D. Grażyna Mikołajczyk-Lerman w artykule pt.

Kon-wencja o prawach dziecka a realizacja praw dziecka z nie-pełnosprawnością w relacjach rówieśniczych również

ujęcia dzieciństwa, konstruowanie dzieciństwa na przestrzeni czasu, wyłanianie się dzieci jako od-rębnej kategorii, społeczno-kulturowe ujęcia dzie-ciństwa, dzieciństwo jako „upłciowione” (gendered) doświadczenie, prawa dziecka, legislacja i polityki na rzecz dzieci, usługi socjalne dla dzieci i wsparcie dla dzieci w ramach systemów pomocy społecznej, reprezentacja dzieci i dzieciństwa w mediach maso-wych i wiele innych.

Socjologia tradycyjnie interesowała się dzieciń-stwem przede wszystkim w kontekście procesu so-cjalizacji pierwotnej, próbując znaleźć odpowiedź na pytanie, w jaki sposób dzieci stają się członkami społeczeństwa, w którym funkcjonują (Kehily 2009: 8). Zarzut stawiany „starej” socjologii dotyczy wi-dzenia dzieci przede wszystkim w odniesieniu do ich postępów na drodze do stawania się dorosłym (Ambert 1986 za: Moran-Ellis 2010: 190). Paradygmat „nowej socjologii dzieciństwa” (James, Prout 1997 za: Kehily 2009: 8) opiera się na następujących zało-żeniach: dzieciństwo jest konstruowane społecznie; dzieciństwo w analizie społecznej stanowi badaną zmienną; relacje interpersonalne dzieci i kultury dziecięcej są warte badania, są ważnym przedmio-tem badań; dzieci powinny być postrzegane jako aktywne podmioty (aktorzy społeczni), metody et-nograficzne powinny znaleźć zastosowanie w bada-niach dzieciństwa; prowadzenie badań nad dzieciń-stwem oznacza zaangażowanie się w proces rekon-struowania społecznej koncepcji dzieciństwa. Prace stanowiące podstawę programową „nowej socjolo-gii dzieciństwa” proponowały analizę dzieciństwa w ramach teorii społecznego konstrukcjonizmu, uznając dzieci za pełnoprawnych aktorów życia społecznego. Postulaty metodologiczno-empiryczne

odwołujące się do tradycji symbolicznego interakcjo-nizmu skłaniały badaczy do zwrócenia się w stronę rozumienia przeżyć dzieci na podstawie ich wła-snych doświadczeń, tworzonych przez nie znaczeń i na ich własnych warunkach (Moran-Ellis 2010: 191). Intensywny rozwój socjologii dzieci i dzieciństwa znajduje swoje odzwierciedlenie w strukturze or-ganizacji socjologicznych. W ramach Europejskiego Towarzystwa Socjologicznego (European Sociologi-cal Association) już w latach 80. XX w. powstała sieć badawcza ESA RN04 Sociology of Children and

Chil-dhood. Jej aktywność rosła w latach 90. Sieć stawia

sobie za cel rozwijanie krytycznego i alternatyw-nego wobec socjologii dzieciństwa główalternatyw-nego nurtu podejścia do badań, przyczyniającego się do rozu-mienia dzieciństwa jako społecznie konstruowane-go zjawiska i odkrywania statusu dzieci w różnych społeczeństwach. Prowadzone w ramach sieci ba-dania dotyczą między innymi sytuacji dzieci w cza-sie politycznych zmian, a także analizują codzien-ność dzieci, widzianą z ich własnej perspektywy1_. Badaniom młodzieży poświęcona została założona w 1995 roku sieć badawcza ESA RN30 Youth &

Gene-ration2_{. W Międzynarodowym Towarzystwie} Socjo-logicznym (International Sociological Association) istnieją założony już w 1975 roku komitet badań (Research Committee) IS RC34 Sociology of Youth3 oraz ISA RC53 Sociology of Chilldhood4_{. W Polskim} Towarzystwie Socjologicznym nie ma sekcji

socjo-1_{Zob.: https://www.europeansociology.org/research-networks/} rn04-sociology-children-and-childhood [dostęp: 20.11.2017]. 2_{Zob.: https://www.europeansociology.org/research-networks/} rn30-youth-generation [dostęp: 20.11.2017]. 3_Zob.: http://www.isa-sociology.org/en/research-networks/rese-arch-committees/rc34-sociology-of-youth/ [dostęp: 20.11.2017].

4_{Zob.: http://rc53isa.blogspot.com.es/ [dostęp: 20.11.2017].}

Od redaktora: Aktualne teoretyczne, metodologiczne i tematyczne podejścia w badaniach dzieciństwa i młodzieży w perspektywie jakościowej Paulina Bunio-Mroczek

(3)

12

Kehily Mary Jane (2009) Understanding childhood. An introduction

to some key themes and issues [w:] Mary Jane Kehily, ed., Introduc-tion to childhood studies. New York: Open University Press, s. 1–16.

Kolankiewicz Maria (2005) Dzieci cudzoziemskie bez opieki w Polsce. „Dziecko Krzywdzone. Teorie, badania, praktyka”, t. 4, nr 3, s. 69-92. Moran-Ellis Jo (2010) Reflections on the Sociology of Childhood in

the UK. „Current Sociology”, vol. 58, no. 2, s. 186–205.

Ornacka Katarzyna (2013) Od socjologii do pracy socjalnej. Społeczny

fe-nomen dzieciństwa. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Pine Barbara A., Drachman Diane (2005) Effective Child Welfare

Practice with Immigrant and Refugee Children and Their Families.

„Child Welfare”, vol. 84, no. 5, s. 537–562.

Walker Marion i in. (2012) ‘It came up to here’:

lear-ning from children’s flood narratives. „Children’s

Geogra-phies”, vol. 10, no. 2 ”Children as Knowledge Producers”, s. 135–150.

Woodheart Martin (2009) Children studies. Past, present,

futu-re [w:] Mary Jane Kehily, ed., Introduction to childhood studies.

New York: Open University Press, s. 17–34. podejmuje problematykę społecznego podejścia do

niepełnosprawności, sytuując ją w kontekście no-woczesnej koncepcji dzieciństwa. Autorka analizuje sposób realizacji przez Polskę praw dziecka w świe-tle Konwencji ONZ o prawach dziecka, a w części empirycznej pracy urzeczywistnia ideę partycypa-cji, podmiotowości i rozumienia dziecka, relacjonu-jąc wyniki badań nad postrzeganiem praw dziecka prowadzonych z udziałem dzieci pełno- i niepełno-sprawnych.

Artykuł Pauli Pustułki, Natalii Juchniewicz i Izabeli Grabowskiej pt. Participant Recruitment Challenges in

Researching Peer Groups and Migration Retrospectively

bazuje na doświadczeniach autorek w realizacji re-trospektywnego badania jakościowego, w ramach którego młodzi dorośli respondenci udzielali infor-macji na temat okresu swojej młodości/adolescencji. Tekst dotyczy metodologicznych wyzwań

proce-dury rekrutacji respondentów, oferując praktyczną wiedzę na temat rekrutacji grup rówieśniczych. Paulina Bunio-Mroczek w artykule Gentrification,

revitalization and children raising. Family gentrifiers in a post-socialist city analizuje procesy gentryfikacji

i rewitalizacji w poprzemysłowym postsocjalistycz-nym mieście na przykładzie Łodzi. Autorkę intere-sują doświadczenia zamieszkiwania zubożałego, a obecnie rewitalizowanego centrum miasta przez gentryfierów, którzy mają dzieci. Empiryczna część artykułu oparta jest na jakościowych badaniach z udziałem nowych mieszkańców o relatywnie wy-sokim statusie społeczno-ekonomicznym, którzy z własnej woli przeprowadzili się do centrum mia-sta i zamieszkują obszary objęte Gminnym Progra-mem Rewitalizacji (tzw. „obszary w kryzysie”). Zapraszam do lektury!

Paulina Bunio-Mroczek

Bibliografia

Current Theoretical, Methodological, and Thematic Approaches in Childhood

and Youth Studies in Qualitative Perspective

Abstract: The last decades witnessed the beginnings of interdisciplinary studies on children and childhood and new children and

childhood sociology. They were started out of a belief that the until-then definitions of “child” and “childhood” in scientific disci-plines, such as sociology, psychology, anthropology, history, geography, law, economy, and others, were too narrow. New children and childhood studies opened new geographical, cultural, and thematic areas of research. New studies on children and childhood are based on presumptions that childhood is a social construct and that children are important social actors. Interpretative sociol-ogy and symbolic interactionism are important theoretical frames for new children and childhood studies. Development of new sociology of children and childhood is reflected in research networks and committees being set up in sociological associations.

Keywords: children, childhood, sociology, qualitative research

Cytowanie

Bunio-Mroczek Paulina (2017) Od redaktora: Aktualne teoretyczne, metodologiczne i tematyczne podejścia w badaniach dzieciństwa

i młodzieży w perspektywie jakościowej. „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. 13, nr 4, s. 8‒13 [dostęp dzień, miesiąc, rok]. Dostępny

w Internecie: ‹www.przegladsocjologiijakosciowej.org›. DOI: http://dx.doi.org/10.18778/1733-8069.13.4.01.

Od redaktora: Aktualne teoretyczne, metodologiczne i tematyczne podejścia w badaniach dzieciństwa i młodzieży w perspektywie jakościowej