GAWĘDY O KAMIENIU Kamienie budowlane i dekoracyjne z Salzburga—tradycja i teraźniejszość

Kamienie budowlane i dekoracyjne z Salzburga — tradycja i teraŸniejszoœæ

Christian F. Uhlir

, Ryszard Kryza

, Volker Höck

Dla wielu ludzi na œwiecie Salzburg — miejsce urodze-nia W.A. Mozarta — jest mekk¹ muzyki klasycznej3. Ale odwiedzaj¹cych to miasto zaskakuje te¿ jego nie-zwyk³a architektura i zabytki, bogato dekorowane specyficznymi odmianami kamieni naturalnych. Okazuje siê, ¿e Salzburg posiada, oprócz spuœcizny muzycznej, niezwyk³e, wielowiekowe tradycje sto-sowania lokalnych kamieni budowlanych i dekora-cyjnych, z których s³yn¹³ w ca³ym regionie.

Podobnie jak w wielu innych historycznych miastach, rozwój Salzburga by³ nierozerwalnie zwi¹zany z surowcami budowlanymi dostêpnymi w jego najbli¿szej okolicy. Przez ponad dwa tysi¹ce lat miasto zawdziêcza³o swoje bogactwo przede wszystkim pobliskim kopalniom soli. Od czasów œredniowiecza by³o ono wa¿nym centrum religij-nym i polityczreligij-nym, usytuowareligij-nym w samym œrodku Europy. St¹d te¿ to „najpiêkniejsze w³oskie miasto na pó³noc od Alp” (jak od dawna reklamowano Sal-zburg, zachêcaj¹c do jego odwiedzenia) by³o przez d³ugi czas Ÿród³em nowych trendów w architektu-rze i budownictwie dla s¹siednich regionów. S³ynne salzburskie „marmury” (w rzeczywistoœci s¹ to nie-metamorficzne wapienie, ale w dalszej czêœci tek-stu bêdziemy u¿ywali tradycyjnej nazwy marmury bez cudzys³owu) by³y od œredniowiecza eksporto-wane do odleg³ych, jak na ówczesne mo¿liwoœci transportu, krajów, takich jak Polska i Litwa.

Od czasu, kiedy Rzymianie szeroko rozpo-wszechnili stosowanie kamieni, Salzburg znalaz³ siê w uprzywilejowanej sytuacji, gdy¿ rzemieœlnicy mieli w najbli¿szej okolicy ³atwy dostêp do ró¿nych kamieni budowlanych: wapieni — do produkcji zapraw, zlepieñców — jako kamieni konstrukcyj-nych oraz wysokiej jakoœci marmurów — do celów dekoracyjnych.

Geologicznie Salzburg le¿y na pó³nocnym brzegu Pó³nocnych Alp Wapiennych (ryc. 1), w obrêbie m³odego basenu, ukszta³towanego w znacznym stopniu przez dzia³alnoœæ glacjaln¹ w czasie ostatniej epoki lodowcowej. Skutkiem tej dzia³alnoœci s¹ m.in. wzgórza w obrêbie mia-sta, zbudowane ze zlepieñca Mönchsberg, który by³ przez d³ugie wieki przedmiotem intensywnej eksploatacji jako kamieñ budowlany, stosowany podczas wznoszenia klasz-torów, koœcio³ów, pa³aców i fortyfikacji (ryc. 2).

Zlepieñce Mönchsberg s¹ czymœ w rodzaju „natural

-nego betonu”; maj¹ zabarwienie ciemnoszare do br¹zowe-go i s¹ zbudowane z licznych œrednich i grubych otoczaków, „zawieszonych” w piaszczystym matriks i

spo-C.F. Uhlir R. Kryza V. Höck

1

Fachbereich Geographie und Geologie, Universität Salzburg, Hellbrunnerstr. 34/III, A-5020 Salzburg, Austria; christian.uhlir@ sbg.ac.at, volker.hoeck@sbg.ac.at

2

Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wroc³awski, ul. Cybulskiego 30, 50-205 Wroc³aw; ryszard.kryza@ing.uni.wroc.pl

3

Angielskojêzyczn¹ wersjê artyku³u mo¿na znaleŸæ na stronie internetowej Przegl¹du Geologicznego http://www.pgi.gov.pl/prz_geol

English version of this paper is available on the web site www.pgi.gov.pl/prz_geol

m³odsze osady basenowe i aluwia (czwartorzêd)

starsze osady basenowe (kreda gozawska)

przedpole Pó³nocnych Alp Wapiennych (flisz)

Pó³nocne Alpy Wapienne

nasuniêcie Pó³nocnych Alp Wapiennych

uskoki kamienio³omy A U S T R I A Salzburg Wiedeñ 0 5 km szczyty miejscowoœci K a_{l k a} l p e_n H o h e r S t a u f e n G a i s b e r g U n t e n b e r g H o h e r G ö l l zlepieñce Mönchsberg marmury Untersberg marmury Adnet O s t e r h o r n g r u p p e P a s m o P a s mo B e r c h_{t e s g a} d e n e r Q g f Q Q Q Q f f g g _g g g g

Ryc. 1. Szkic geologiczny i morfologiczny okolic Salzburga z

zaznaczony-mi rejonazaznaczony-mi eksploatacji kazaznaczony-mieni budowlanych i dekoracyjnych. Zestawi³ C. Uhlir

jonych wêglanami. Œwie¿a powierzchnia zlepieñca jest ró¿nobarwna, widaæ w niej otoczaki rozmaitych wapieni, gnejsów, zieleñców i kwarcytów (ryc. 3); wietrzenie powo-duje jednak powstanie ciemnoszarej lub br¹zowej patyny. Zlepieñce utworzy³y siê pod koniec epoki lodowcowej jako osady deltowe w jeziorach przy topniej¹cych lodow-cach (Husen van, 1981). Uwa¿a siê je za œrodkowoplejsto-ceñskie, choæ ich wiek nie jest dok³adnie udokumentowany (Del-Negro, 1983).

Zlepieñce eksploatowano od czasów rzymskich do po³owy XX w. Niemal wszystkie strome skalne œciany wzgórz w obrêbie Salzburga to dawne kamienio³omy. Oczywiœcie, opuszczone kamienio³omy by³y nastêpnie wykorzystywane podczas rozbudowy miasta: strome œcia-ny — jako elementy fortyfikacji, a bardziej wspó³czeœnie

Ryc. 4. Salzburski Dom Festiwalowy w dawnym kamienio³omie zlepieñców Mönchsberg. Fot. Tourismus Salzburg Ryc. 2. Fragment po³udniowej elewacji katedry salzburskiej

zbu-dowanej ze zlepieñca Mönchsberg. Fot. R. Kryza

— jako np. sala festiwalowa (Felsenreitschule; ryc. 4) albo otwarty teatr na wolnym powietrzu (Hellbrunn; Uhlir & Vetters, 2009). Wiêkszoœæ zabytkowych budowli sakral-nych, fortyfikacji, mostów i budynków mieszkalnych wzniesionych przed 1948 r. wykonano ze zlepieñca Mönchs-berg. Do najbardziej okaza³ych przyk³adów nale¿¹: koœció³ Franciszkanów (ryc. 5), twierdza Hohensalzburg oraz kon-went Nonnberg.

Kolorowe marmury Untersberg i Adnet by³y od stuleci u¿ywane jako materia³ dekoracyjny do wytwarzania ele-mentów architektonicznych, takich jak: portale, kolumny, p³yty posadzkowe i ok³adzinowe, a tak¿e rzeŸb, fontann, nagrobków i detali sakralnych w koœcio³ach — epitafiów, o³tarzy i baptysteriów (Kieslinger, 1964).

Marmury Untersberg wystêpuj¹ wzd³u¿ pó³nocnych

stoków góry o tej samej nazwie, usytuowanej na po³udnie od Salzburga (ryc. 1). S¹ to przewa¿nie arenitowe wapie-nie, wystêpuj¹ce te¿ w odmianach zlepieñcowatych i brek-cjowatych, powsta³e w póŸnej kredzie w basenie morza Gosau (gozawskiego). Materia³u detrytycznego dostarcza³y

im ró¿ne starsze wapienie erodowanych Alp Wapiennych. Pla¿owe (litoralne) piaski i gruby materia³ detrytyczny, wraz z laterytowymi glinami i i³ami, by³y przemieszczane przez sp³ywy podmorskie, a nastêpnie deponowane na szelfie i cementowane kalcytem. Dziœ osady te maj¹ postaæ zestawów warstw o gruboœci 1–3 m i sumarycznej mi¹¿szoœci ok. 30 m (Uhlir & Danner, 2008).

W profilu pionowym i niekiedy te¿ lateralnie w obrêbie tej samej warstwy, materia³ wapienny ró¿ni siê wielkoœci¹ ziarna i zawartoœci¹ czerwonej masy ilastej (ryc. 6). Untersberg Jasny nazwê zawdziêcza jasnokremowej bar-wie, jest to odmiana drobnopsefitowa lub drobnobrekcjo-wa, czêsto z ma³ymi owalnymi skupieniami gleby laterytowej („marmur pstr¹gowy”). Untersberg Ró¿owy jest drobnopsefitowy, ró¿owoszary do ró¿owego, zabar-wiony rozproszonym materia³em laterytowym; czêsto zawiera struktury bioturbacyjne utworzone przez zwierzê-ta penetruj¹ce miêkki osad. Untersberg ¯ó³ty jest ró¿owo-¿ó³ty do szaro¿ó³tego, z wy¿sz¹ zawartoœci¹ rozproszone-go materia³u laterytowerozproszone-go i st¹d znacznie bardziej miêkki

Ryc. 5. Kolumny ze zlepieñca Mönchsberg; wnêtrze gotyckiego koœcio³a Franciszkanów

od innych odmian. Untersberg Brekcja to kolorowa brekcja lub zlepieñcowaty wapieñ z piaszczystym matriks; grubsze klasty maj¹ charakterystyczne dla tej odmiany otoczki materia³u ilastego. Wiêkszoœæ odmian marmurów Unters-berg ma bardzo nisk¹, zbli¿on¹ do granitu porowatoœæ (ok. 0,25%) i jest na ogó³ bardzo odporna na wietrzenie (z wyj¹tkiem Untersberg ¯ó³ty i Untersberg Brekcja). Wzglêdnie du¿a jednorodnoœæ surowca w poszczególnych warstwach pozwala uzyskiwaæ du¿e, monolityczne bloki o wielkoœci do 10 m.

Marmury Untersberg s¹ eksploatowane niemal bez przerwy od dwóch tysiêcy lat, pocz¹tkowo w obrêbie dwóch, a obecnie trzech zespo³ów kamienio³omów (ryc. 7). Ju¿ Rzymianie u¿ywali czêsto tych marmurów na pomniki, nagrobki, fasady œwi¹tyñ i budynków administra-cyjnych w promieniu 200 km od Salzburga. Po okresie powtórnego wykorzystania starszych materia³ów marmu-rowych z rzymskich obiektów we wczesnym œredniowie-czu marmury Untersberg œwiêci³y tryumf w okresie renesansu i baroku, kiedy to wykorzystywane by³y powszechnie jako materia³ rzeŸbiarski w ca³ym regionie. W XIX w. kamienio³omy by³y prywatn¹ w³asnoœci¹ bawar-skiej rodziny królewbawar-skiej i dlatego g³ówne pa³ace, budynki administracji oraz fontanny w Monachium s¹ wykonane z marmurów Untersberg. W okresie wilhelmiñskim (1871–1918) marmurów tych u¿ywano do wyrobu ró¿no-rodnych elementów architektonicznych (Kieslinger, 1964). Dekorowano nimi portale, kolumny, fontanny, wyk³adano

posadzki i schody. Do najbardziej znanych przyk³adów nale¿¹: fasada katedry w Salzburgu, fontanna — Residenz-brunnen (ryc. 8) oraz klatka schodowa Raphaela Donnera w pa³acu Mirabell. Równie¿ w bardziej wspó³czesnej architekturze marmury Untersberg by³y wykorzystywane na fasadach i posadzkach, np. w Muzeum Salzburga i w gmachu Wydzia³u Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu w Salzburgu.

Marmury Adnet wystêpuj¹ w miejscowoœci Adnet

w pobli¿u miasta Hallein, na po³udnie od Salzburga (ryc. 1). Nazwa marmury Adnet obejmuje wiele odmian wapieni z Alp Wapiennych (ryc. 9):

a) górnotriasowy (retyk) wapieñ rafowy z piêknymi skamienia³ymi koralowcami zamkniêtymi w ró¿nobarw-nym tle (Flügel & Tietz, 1971; Bernecker i in., 1999);

b) dolnojurajski (hetang) p³ytkomorski wapieñ szary do ciemnoczerwonego z ig³ami g¹bek, fragmentami liliow-ców i alg;

c) dolnojurajski (synemur) g³êbokomorski wapieñ bru-natny do czerwonobrunatnego, gruz³owy, z amonitami oraz naskorupieniami wodorotlenków Fe i Mn; (okazy na ryc. 9B i C nale¿¹ do dolnojurajskiej grupy Adnet; Böhm i in., 1999; Böhm, 2003);

d) dolnojurajski (pliensbach) wapieñ — osad podmor-skich sp³ywów mu³owych, zawieraj¹cy czerwone nodule pomiêdzy bia³ymi wype³nieniami kalcytowymi (Böhm i in., 1995).

3 cm 3 cm

3 cm 3 cm

Ryc. 6. Odmiany marmuru Untersberg. A — Untersberg Jasny („marmur pstr¹gowy”); B — Untersberg Ró¿owy; C — Untersberg ¯ó³ty; D — Untersberg Brekcja. Fot. C. Uhlir

Wapienie rafowe retyku (Tropf i Urbano) osi¹gaj¹ ca³kowit¹ mi¹¿szoœæ do 250 m. Mar-mur Adnet Tropf jest wapieniem koralowym o zmiennym zabarwieniu matriks, od kremowe-go przez zielony, fioletowy do czerwonobrunat-nego. Marmur Adnet Urbano to brekcja rafowa zawieraj¹ca fragmenty korali i ma³¿y (99,5% wêglanu wapnia). Wapienie dolnojurajskie to sukcesje wêglanowe od kilku do 20 m gruboœci. W jednym kamienio³omie mo¿na czêsto znale-Ÿæ dwie odmiany lub wiêcej. Marmur Schnöll (ryc. 9C) jest masywny, szary do czerwonego, z bia³ymi skamienia³oœciami g¹bek i liliowców. Marmur Lienbacher (ryc. 9D) to grubowarstwo-wany wapieñ nodularny (gruz³owy) o barwie br¹zowoczerwonej z jasno zabarwionymi nodu-lami i nielicznymi naskorupieniami wodoro-tlenków Fe i Mn. Marmur Wimberger (ryc. 9E) to cienkowarstwowany wapieñ gruz³owy, bru-natnoczerwony do szarego, z charakterystycz-nymi otoczkami wodorotlenków Fe i Mn wokó³ nodul oraz powszechnymi naskorupieniami substancji ilastych i zwi¹zków Fe-Mn miêdzy warstewkami (ryc. 10). Marmur Adnet Scheck (ryc. 9F) jest odmian¹ masywn¹, szar¹ do

czer-wonej, z bia³ymi kalcytowymi wype³nieniami przestrzeni miêdzy nodulami.

Wœród marmurów Adnet wyró¿nia siê dwa zasadnicze typy — masywne oraz nodu-larno-warstwowane (z wiêksz¹ zawartoœci¹ Fe-Mn oraz i³u wzd³u¿ naskorupieñ i wokó³ nodul). Wapieñ nodularny, czêœciowo z³upko-wany, jest mniej odporny na wietrzenie ni¿ odmiany masywne; d³ugi czas ekspozycji mo¿e prowadziæ do jego ca³kowitej deteriora-cji (Schweigl & Neubauer, 1997). Istnieje prosty sposób na odró¿nienie nodularnych marmurów Adnet od w³oskich Rosso Verona i wêgierskich marmurów Tardosz — w mar-murach Adnet powszechnie wystêpuj¹ owal-ne strefy odbarwieñ o szerokoœci 1–3 cm wokó³ ciemnoszarych, wewnêtrznych partii nodul.

Marmury Adnet s¹ eksploatowane niemal bez przerwy od wczesnego œredniowiecza na obszarze o powierzchni 1 km2

, gdzie znajduj¹ siê 23 wyrobiska tworz¹ce charakterystyczny dla tego rejonu ksiê¿ycowy krajobraz. Ró¿ne dziwne nazwy odmian tych marmurów

®

Ryc. 8. Fontanna Residenz w Salzburgu; górna

cza-sza fontanny jest wykonana z jednego bloku mar-muru Untersberg. Fot. C. Uhlir

¬

Ryc. 7. Litografia kamienio³omu Hof z 1792 r.

autorstwa Franza von Naumanna. Fot. Muzeum Untersberg

20 cm 3 cm 3 cm 3 cm 3 cm 3 cm 3 cm

­

Ryc. 9. Odmiany marmuru Adnet. A — Adnet Tropf; B —

Urbano Jasny; C — marmur Schnöll; D — marmur Lien-bacher; E — marmur Wimberger; F — Adnet Scheck („malo-wany koñ”). Fot. C. Uhlir

®

Ryc. 10. Marmur Wimberger z wyraŸnymi strefami

12 11

13

Ryc. 11. Fragment póŸnogotyckiej rzeŸby arcybi

-skupa Leonharda von Keutschacha w twierdzy Hohensalzburg; marmur Lienbacher. Fot. C. Uhlir

Ryc. 12. Fragment p³yty nagrobnej przy koœciele

œw. Piotra w Salzburgu; marmur Adnet. Fot. R. Kryza

Ryc. 13. Marmury Adnet Scheck (czerwony)

i Untersberg (bladoró¿owy) w balustradzie bocz-nej kaplicy katedry w Salzburgu. Fot. R. Kryza

pochodz¹ od nazwisk w³aœcicieli kamienio³omów, którzy wydobywali kamieñ do koñca XIX w. (Kieslinger, 1964). Intensywne wykorzystanie i eksport tych cenionych deko-racyjnych kamieni rozpocz¹³ siê pod koniec epoki gotyku, kiedy powszechnie wykonywano z nich epitafia. W okresie renesansu i baroku zaczêto eksportowaæ du¿e bloki, z prze-znaczeniem na pomniki nagrobne oraz popularne w tym czasie o³tarze i chrzcielnice (ryc. 11–13). W okresie wil-helmiñskim ksi¹¿ka zamówieñ g³ównej firmy w Adnet by³a czymœ w rodzaju Who is Who ówczesnej œrodkowej Europy (Uhlir, 2008).

Do najbardziej znanych zabytków wykonanych z mar-murów Adnet zalicza siê wiele gotyckich epitafiów przy koœcio³ach i na cmentarzach Salzburga, m.in. epitafium arcybiskupa Leonharda von Keutschacha w twierdzy Hohensalzburg oraz sarkofag oficera Hansa Wernera von Raitenau w koœciele œw. Piotra w Salzburgu. Masywne kolumny zdobi¹ te¿ gotyckie miejskie twierdze oraz baro-kowe fasady Residenz Salzburg.

Po drugiej wojnie œwiatowej nast¹pi³ znaczny spadek wydobycia i przeróbki kamieni w rejonie Salzburga. Wy-dobycie zlepieñców Mönchsberg usta³o ca³kowicie, a pro-dukcja marmurów Untersberg i Adnet znacznie zmala³a i wiele kamienio³omów zosta³o opuszczonych. Obecnie czynnych jest jedynie piêæ kamienio³omów, w których wydobywa siê marmury Adnet z przeznaczeniem na bloki, p³yty posadzkowe i do dekoracji wnêtrz. W 2010 r. jest pla-nowane otwarcie muzeum poœwiêconego marmurom Adnet w miejscowoœci, która da³a nazwê tym s³ynnym wapieniom.

Kamienio³om Kiefer na z³o¿ach marmurów Untersberg jest dziœ ci¹gle aktywny. Marmury te s¹ wydobywane na bloki do produkcji p³yt posadzkowych, ok³adzin i dekora-cji wnêtrz, a niekiedy te¿ na potrzeby rzeŸbiarskie. Od 1960 r. w kamienio³omie Kiefer s¹ organizowane coroczne letnie akademie rzeŸbiarskie.

W ostatnich latach obserwuje siê wzrost inwestycji zwi¹zanych z zasobami naturalnymi Austrii, co dotyczy

równie¿ tradycyjnie wa¿nych regionów kamieniarskich Untersberg i Adnet w rejonie Salzburga.

Praca ta powsta³a dziêki wspó³pracy zainicjowanej w ramach programu CEEPUS Network CII-AT-0038-04-0809 — Geo-sciences in Central and Southeastern Europe.

Literatura

BERNECKER M., WEIDLICH O. & FLÜGEL E. 1999 — Response of Triassic reef coral communities to sea-level fluctuations, storms and sedimentation: Evidence from a spectacular outcrop (Adnet, Austria). Facies, 40: 229–280.

BÖHM F. 2003 — Lithostratigraphy of the Adnet Group (Lower to Middle Jurassic, Salzburg, Austria). [In:] Piller W.E. (ed.) Stratigraphia Austriaca. Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien, 16: 231–268.

BÖHM F., DOMMERGUES J.L. & MEISTER C. 1995 — Breccias of the Adnet Formation: indicators of a Mid-Liassic tectonic event in the Northern Calcareous Alps (Salzburg/Austria). Geol. Rundsch., 84: 272–286.

BÖHM F., EBLI O., KRYSTYN L., LOBITZER H., RAKÚS M. & SIBLÍKM.1999 — Fauna, stratigraphy and depositional environment of the Hettangian-Sinemurian (Early Jurassic) of Adnet (Salzburg, Austria).Abh. Geol. B.-A., 56, 2: 143–271.

DEL-NEGRO W. 1983 — Geologie des Landes Salzburg. Schriftenreihe des Landespressebüros Salzburg, Serie Sonderpublikationen, 45. Salzburg

FLÜGEL E. & TIETZ G.F. 1971 — Über die Ursachen der Buntfärbung in Oberrhät-Riffkalken (Adnet, Salzburg). N. Jb. Geol. Paläont. Abh., 139: 29–42.

HUSEN van D. 1981 — Geologisch-Sedimentologische Aspekte im Quartär von Österreich. Mitt. Österr. Geol. Ges., 74-75: 197–230. KIESLINGER A. 1964 — Die nutzbaren Gesteine Salzburgs. Bergland Buch, Salzburg-Stuttgart.

SCHWEIGL J. & NEUBAUER F. 1997 — Structural evolution of the central Northern Calcareous Alps: Significance for the Jurassic to Ter-tiary geodynamics in the Alps. Eclog. Geol. Helv., 90: 303–323. UHLIR C. 2008 — Adneter Marmor. Entstehung, Material, Abbau und Geschichte. Universität Salzburg.

UHLIR C. & DANNER P. 2008 — Untersberger Marmor. Entstehung, Abbau, Verwendung, Geschichte. BOD Verlag, Hamburg.

UHLIR C. & VETTERS W. 2009 — Die Salzburger Stadtberge — eine kulturgeologische Exkursion. [In:] Rosendahl W. (ed.) Geologische Exkursionen in Salzburg. Jahresberichte und Mitteilungen des Oberrheinischen Geologischen Vereines, 91: 115–164. Praca wp³ynê³a do redakcji 9.05.2009 r.

TOM 58

NR 6 (CZERWIEC)

2010

(w tym 0% VAT) Indeks 370908