Unikalne stanowisko szcz¹tków mamuta na Dolnym Œl¹sku
Andrzej Wiœniewski
1, Piotr Wojtal
2, Alina Krzemiñska
2, Joanna Zych
1, Bogus³aw Przybylski
3,
Janusz Badura
3, Dariusz Ciszek
3Unique site of the mammoth remains in the Lower Silesia. Prz. Geol., 57: 234–242.
A b s t r a c t . A unique set of mammoth bones and tusk was found in active gravel pit in vicinities of Zastru¿e near ¯arów, Lower Silesia. The use of archaeological methods made it possible to uncover 17 bones belonging to a single individual (Mammuthus primigenius). This is the first record of so complete set of mammoth bones in the Lower Silesian region. Mammoth remains were found to be accompa-nied by some bones of a horse and a flint artifact. The mammoth bones were dated radiocarbon method at 23 790 ± 160 years, that is at the beginning of the last Pleniglacial of the Weichselian Glaciation. The mammoth remains were embedded in slope sediments of a small valley so they did not occurin anatomical order.
Keywords: mammoth, Weichselian Glaciation, periglacial environment, Lower Silesia
Na obszarze wzgórz wyspowych tworz¹cych wschod-nie pasmo Wzgórz Strzegomskich, w ¿wirowni oddalonej oko³o 3 km na pó³noc od ¯arowa i oko³o 2 km na po³udnio-wy zachód od wsi Zastru¿e znaleziono szcz¹tki kostne mamuta (ryc. 1). Stanowisko to znajduje siê obok starej ¿wirowni opisanej jako stanowisko Mielêcin (Wojewoda i in., 1995; Czerwonka & Krzyszkowski, 2001; Krzyszkow-ski, 2001).
¯wirownia zosta³a za³o¿ona na pó³nocnym stoku nie-wielkiej dolinki, która na d³ugoœci oko³o 500 m rozcina zdenudowany obszar wysoczyzny na krawêdzi doliny Strze-gomki (ryc. 1). Pó³nocny stok tej dolinki erozyjnej jest bar-dziej stromy ni¿ po³udniowy. Nachylenie stoku pó³nocnego waha siê w granicach 5–10°. G³êbokoœæ rozciêcia siêga 12 m. W otoczeniu dolinki na powierzchni wystêpuj¹, ¿wiry i piaski formacji gozdnickiej. W rejonie stanowiska mezo-plejstoceñskie osady glacjalne zosta³y prawie ca³kowicie zerodowane. O pobycie l¹dolodu œwiadcz¹ jedynie g³aziki, które w postaci bruku zalegaj¹ na powierzchni silnie zde-nudowanej wysoczyzny. Bruki wype³niaj¹ tak¿e dna kopalnych rozciêæ oraz wystêpuj¹ w dolnej partii utworów deluwialnych.
W pobli¿u stanowiska przep³ywa Strzegomka, tworz¹ca niewielkie prze³omy w miejscu wychodni ska³ krystalicz-nych. Na pod³o¿u krystalicznym le¿¹ osady mu³kowo-ila-ste górnego miocenu nale¿¹ce do formacji poznañskiej oraz osady rzeczne formacji gozdnickiej. Na pó³nocny zachód od stanowiska, w rejonie Ruska, w profilu kopalni
i³ów ogniotrwa³ych wystêpuj¹ zaburzone glacitektonicznie utwory zlodowaceñ po³udniowopolskich, osady górnoneo-geñskie, a tak¿e regolitowe zwietrzeliny ska³ krystalicz-nych. Na powierzchni ods³aniaj¹ siê osady plejstoceñskie, przewa¿nie utwory wodnolodowcowe i gliny zwa³owe zlo-dowacenia odry (6 stadium oceanicznej krzywej tlenowej). Na wzniesieniach Wzgórz Strzegomskich le¿y pokrywa les-sowa. Mi¹¿szoœæ lessów jest zmienna, od 50 do 150 cm. Natomiast na stokach dolin rzecznych znajduj¹ siê zmien-nej mi¹¿szoœci gliny deluwialne.
Na szcz¹tki kostne natrafiono w po³udniowej œcianie wyrobiska wiosn¹ 2005 r. W osadach ¿wirowo-piaszczys-tych zauwa¿ono fragment ³opatki oraz ciosu mamuta. Odkryto równie¿ koœci le¿¹ce pod jedn¹ ze œcian wyrobi-ska, które najprawdopodobniej zosta³y tam po³o¿one przez przygodnego znalazcê. Wkrótce po tym odkryciu Tomasz P³onka i Andrzej Wiœniewski z Instytutu Archeologii Uni-wersytetu Wroc³awskiego znaleŸli w pó³nocnej œcianie ¿wirowni niewielki wiór krzemienny (ryc. 2). Niestety znajdowa³ siê on na powierzchni sk³onu œciany, dlatego bardzo prawdopodobne jest, i¿ zsun¹³ siê z jej wy¿szych partii. Znaleziony krzemienny wiór jest pokryty delikatn¹ patyn¹ koloru jasnoniebieskiego. Krawêdzie boczne wióra nosz¹ œlady uszkodzeñ postdepozycyjnych. Zosta³ on oddzie-lony od rdzenia jednokierunkowego po uprzednim przygo-towaniu powierzchni uderzeñ (tzn. zaprawieniu piêty). Wymiary narzêdzia wynosz¹ 33 × 9,4 × 2 mm. Cechy te nie pozwalaj¹ na okreœlenie wieku, jednak bior¹c pod uwagê sposób przygotowania piêty mo¿na stwierdziæ, ¿e nie jest on prawdopodobnie starszy ni¿ przemys³y górnopaleolitycz-ne.
Wkrótce podjêto systematyczne prace wykopaliskowe, które zosta³y sfinansowane przez Instytut Archeologii Uni-wersytetu Wroc³awskiego. Latem 2005 r. tu¿ przy krawê-dzi wyrobiska za³o¿ono wykop 1/2005, który obejmowa³
powierzchniê oko³o 13,5 m2 (ryc. 3). Dwa lata póŸniej
obszar poszukiwañ powiêkszono o dalszych 6 m2
, wyko-1
Instytut Archeologii, Uniwersytet Wroc³awski, ul. Szewska 48, 50-139 Wroc³aw, andrzej.wisniewski@archeo.uni.wroc.pl
2
Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierz¹t, Polska Akademia Nauk, ul. S³awkowska 17, 31-016 Kraków, wojtal@isez.pan.kra-kow.pl, alina@isez.pan.krakow.pl
3
Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Dolnoœl¹ski, al. Ja-worowa 19, 50-122 Wroc³aw, boguslaw.przybylski@pgi.gov.pl; janusz.badura@pgi.gov.pl; dariusz.ciszek@pgi.gov.pl
fragmenty paleogeñsko-neogeñskich erozyjnych powierzchni zrównañ strukturalnych
fragments of Paleogene-Neogene structural erosional plantation surface
powierzchnie denudacyjne
denudation surfaces
fragmenty równin wodnolodowcowych
fragments of glaciofluvial plain
oz
esker
wysoczyzna morenowa p³aska
moraine plateau
pokrywy lessowe
loess covers
tarasy zlodowacenia wis³y
Weichselian terraces tarasy holoceñskie Holocene terraces ha³dy heap szczyty zaokr¹glone rounded summits ostañce erozyjne erosional outliers grzbiety ridges prze³êcz pass d³ugie stoki long slopes kopalnia mine
stanowisko flory eemskiej i wczesnego vistulianu
Eemian and Early Weischelian flora badane stanowisko investigated site 0 2km Strzegomka Zastru¿e Kruków Mielêcin ¯ARÓW Rusko Imbramowice
A
Kruków Strzegom ka Zastru¿e800m Mielêcin 1k m 180 180 185 190 190 195 200 200 200 205 205 210 210 210 215 220 220 230 240 0 400m Warszawa Wroc³aw ¯arówB
3c m®
Ryc. 2. Wiór krzemienny znaleziony na stanowisku w Zastru¿u. Fot. A. Wiœniewski
Fig. 2. Flint blade found at site in Zastru¿e. Photo A. Wiœniewski
Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska Zastru¿e na tle szkicu geomorfo-logicznego (A) i na mapie cieniowanej rzeŸby (B): Z — stanowi-sko Zastru¿e, M — stanowistanowi-sko Mielêcin
Fig. 1. Location of the Zastru¿e site at the background of geo-morphological sketch (A) and shaded relief map (B): Z — Zastru¿e site, M — Mielêcin site
nuj¹c sonda¿ 1/2007, oddalony o 5 m na po³udnie od poprzedniego wykopu (ryc. 3). Oba wykopy znajduj¹ siê w œrodkowej czêœci stoku. Równoczeœnie rozpoczêto przeszukiwanie dwóch ha³d usy-panych podczas eksploatacji ¿wi-rowni tu¿ przed odkryciem szcz¹t-ków kostnych. Efektem tych po-szukiwañ s¹ liczne fragmenty zniszczonych ciosów. 0 10 20m 1/2007 1/2005 1/2005 1/2007
wyrobisko ¿wirowni
gravel pit
wyrobisko pit wykopy trenches wykopy trenches dolinka valley Ryc. 4 Fig. 4 Ryc. 5 Fig. 5 0 50 100m 200 190 [m n.p.m.] [m a.s.l.] N SSTANOWISKO ZASTRU¯E
ZASTRU¯E SITE
A
B
pliocen Pliocene pliocen Pliocene pliocen Pliocene górny plejstocen Upper Pleistocene 0 7 6 5 4 3 2 1 [m] 0 7 6 5 4 3 2 1 [m] gleba soil ha³dy heaps ¿wirowe i ¿wirowo-piaszczyste osady rzeczne formacji gozdnickiejgravely and sandy fluvial deposits of the Gozdnica Formation
mu³ki w obrêbie formacji gozdnickiej
silts in Gozdnica Formation
pylasto-piaszczyste utwory stokowe
dusty-sandy slope deposits
krioturbacje
crioturbations
granice wykopu badawczego 1/2005
outline of the investigative trench 1/2005
pozycja szcz¹tków kostnych
position of the bone fossils
E W
Ryc. 4. Profil po³udniowej œciany wyrobiska ¿wirowni Fig. 4. Profile of southern wall of the gravel pit
¬
Ryc. 3. Lokalizacja wykopów badaw-czych: A — na tle zarysu wyrobiska ¿wirowni; B — na profilu poprzecz-nym przez ¿wirowniê i dolinkê denu-dacyjn¹
Fig. 3. Location of the mammoth remains in the investigation trenches: A — at the background of outline of the gravel pit; B — on transverse profile through the gravel pit and valley of the denudation type
Wyniki dotychczasowych prac umo¿liwi³y udzielenie odpowiedzi na pytania dotycz¹ce poziomego i pionowego rozprzestrzenienia szcz¹tków kostnych, procesów decy-duj¹cych o uk³adzie materia³u kostnego oraz przyczyn aku-mulacji szcz¹tków (czynniki naturalne lub dzia³alnoœæ cz³owieka).
Charakterystyka sedymentologiczna osadów W profilu po³udniowej œciany wyrobiska, w której stwierdzono wystêpowanie szcz¹tków kostnych, mo¿na wyró¿niæ dwa zespo³y osadów o wyraŸnie odmiennych cechach (ryc. 4). Zespó³ dolny to utwory piaszczysto-¿wi-rowe z domieszk¹ lepiszcza kaolinowego, z wyraŸnym przek¹tnym warstwowaniem w obrêbie rynien. Lokalnie wystêpuj¹ w nich przewarstwienia mu³ów ilastych oraz ila-ste intraklasty. Utwory te zosta³y wczeœniej szczegó³owo przebadane przez Wojewodê i Krzyszkowskiego (Wojewo-da i in., 1995; Krzyszkowski, 2001) w s¹siednim wyrobi-sku w Mielêcinie, gdzie w lepiej wówczas ods³oniêtym profilu autorzy ci wydzielili 3 kompleksy osadowe. Na podstawie cech litologicznych i struktur sedymentacyj-nych oceniono, ¿e utwory ods³aniaj¹ce siê w dole po³udniowej œciany nowego wyrobiska odpowiadaj¹ kom-pleksowi II w Mielêcinie, który zosta³ powi¹zany z sedy-mentacj¹ plioceñskiej ¿wirodennej rzeki krêtej, z du¿¹ zawartoœci¹ zawiesiny (Wojewoda i in., 1995; Krzyszkow-ski, 2001). W ujêciu Piwockiego i in. (2004) utwory te nale¿¹ do formacji gozdnickiej.
Górny zespó³ osadów wype³nia rozciêcie erozyjne w sk³onie dolinki (o szerokoœci oko³o 15 m i g³êbokoœci do oko³o 2 m). Dno tego rozciêcia jest nierówne. W profilu zaob-serwowano dwa wyraŸne przeg³êbienia. Szcz¹tki kostne
stwierdzono w osadach wype³niaj¹cych przeg³êbienie
po³o¿one po zachodniej stronie profilu (ryc. 4). Na dnie roz-ciêcia oraz w najni¿szej czêœci osadów deluwialnych wystê-puj¹ g³azy i g³aziki ska³ skandynawskich i w³aœnie miêdzy nimi znajdowa³y siê rozproszone koœci mamuta (ryc. 5). Wiêkszoœæ materia³u g³azowego by³a przenoszona w wyni-ku wysoko energetycznych sp³ywów. Doln¹ czêœæ rozciêcia erozyjnego wype³niaj¹ piaski pylaste ze ¿wirem, o niezbyt wyraŸnie zaznaczaj¹cym siê warstwowaniu, zgodnym z nachyleniem zbocza dolinki ku po³udniowi. Ku górze utwory te przechodz¹ w py³y piaszczyste z przewarstwieniami pyla-stych piasków gruboziarnipyla-stych z pojedynczymi drobnymi ¿wirami. Poszczególne warstewki s¹ nachylone zgodnie z upadem stoku. W górnej czêœci profilu s¹ widoczne struktury fluidalne, wskazuj¹ce na p³yniêcie osadów w postaci jêzorów soliflukcyjnych. Ca³y górny zespó³ osadowy mo¿na okreœliæ jako rytmicznie warstwowane peryglacjalne osady stokowe (Dylik, 1955, 1967). Frakcji pylastej dostarczy³a najpraw-dopodobniej pokrywa lessów, które obecnie wystêpuj¹ wy³¹cznie w postaci redeponowanej. W pocz¹tkowym okre-sie sp³ywaj¹ce po nachylonym stoku utwory pylaste (lesso-we) miesza³y siê z plioceñskimi osadami ¿wirowymi. W mia-rê wype³niania erozyjnego rozciêcia osadami domieszka materia³u ¿wirowego stawa³a siê stopniowo coraz mniejsza. Typ osadów stokowych wskazuje na to, ¿e procesy
spe³zywa-pliocen Pliocene górny plejstocen Upper Pleistocene
A
B
C
D
E
F
Ryc. 5. Wykop badawczy 1/2005. W dnie bruk i najni¿szy poziom szcz¹tków kostnych, le¿¹cych bezpoœrednio na utworach formacji gozdnickiej. W profilu œcian ods³oniêcia plejstoceñskie, rytmiczne utwory stokowe
Fig. 5. Investigation trench 1/2005. Trench bottom displays a boulder lag and the lowermost horizon of bone remains, directly overlaying deposits of the Gozdnica Formation. Note rhythmic slope deposits of the Pleistocene age exposed in the wall of the trench
nia odbywa³y siê w warunkach wiecznej zmarzliny, jednak nie stwierdzono œladów pseudomorfoz po klinach lodowych. Spowodowane jest to prawdopodobnie po³o¿eniem stanowi-ska na stoku. W stropowej czêœci profilu wystêpuj¹ pojedyn-cze, nieregularne krioturbacyjne deformacje osadu, z których najwiêksza osi¹ga oko³o 1 m wysokoœci (ryc. 4).
W trakcie badañ terenowych w osadach wype³niaj¹cych dolinê denudacyjn¹ w wykopie 1/2005 wyró¿niono 6 warstw osadów (ryc. 5):
A — piaski i ¿wiry zaglinione formacji gozdnickiej (górny neogen) o barwie zmiennej, od jasnoszarej do jasno¿ó³tej;
B — piaski i ¿wiry (barwa: ciemno¿ó³tordzawa) zawie-raj¹ce g³aziki i g³azy ska³ skandynawskich, z których naj-wiêksze osi¹ga³y œrednicê 0,66 m — mi¹¿szoœæ warstwy nie przekracza 0,5 m;
C — piaski œrednioziarniste (barwa ¿ó³tordzawa) — mi¹¿szoœæ warstwy ok. 0,3 m;
D — drobne piaski z domieszk¹ py³ów (barwa jasno-¿ó³tordzawa) — mi¹¿szoœæ warstwy ok. 0,8 m;
E — piaski ze ¿wirami (barwa ciemno¿ó³tordzawa) — mi¹¿szoœæ warstwy ok. 0,3 m;
F — piaski z udzia³em py³ów (barwa ¿ó³tordzawa z przewarstwieniami szaro¿ó³tymi i rdzawo¿ó³tymi) — mi¹¿-szoœæ warstwy ok. 1,2 m.
W Poznañskim Laboratorium Radiowêglowym zbada-no wiek jednego z wydobytych krêgów. Uzyskana data — 23 790 ± 160 ka (Poz-16042), umo¿liwi³a uœciœlenie dolnej granicy przedzia³u czasowego, w którym tworzy³y siê osa-dy deluwialne. Wiek koœci oceniono równie¿ na podstawie zawartoœci kolagenu. Badany fragment krêgu zawiera³ 6,1% kolagenu — wynik ten potwierdza³ datê uzyskan¹ metod¹ radiowêglow¹.
Charakterystyka litologiczna osadów
W celu wykonania wybranych analiz litologiczno-che-micznych, z wykopu 1/2005 w Zastru¿u pobrano 6 prób osadów (po jednej próbie z ka¿dego horyzontu, ryc. 5):
okreœlono rozk³ad wielkoœci cz¹stek osadów metod¹
kombinowan¹ (analiza sitowa i analiza uziarnienia za pomoc¹ dyfraktometru laserowego);
obliczono statystyczne parametry rozk³adu
uziarnie-nia i zdefiniowano osady;
przeanalizowano morfologiê ziaren kwarcu o
œredni-cy 0,5–1,0 mm;
oznaczono udzia³ w osadach substancji organicznej,
CaCO3, fosforu, potasu i sodu.
Wed³ug granulometrycznej klasyfikacji osadów przy-jêtej na cele realizacji Szczegó³owej mapy geologicznej Polski sk³ad badanych prób odpowiada piaskom py³owa-tym i mu³kom (tab. 1). Osady te s¹ s³abo lub bardzo s³abo wysortowane, maj¹ rozk³ady polimodalne i cechuj¹ siê zmienn¹ skoœnoœci¹ rozk³adu wielkoœci cz¹stek. Cechy te œwiadcz¹ o zmiennej dynamice œrodowiska, w którym nastêpowa³a sedymentacja, i o jego niewielkiej odleg³oœci od obszaru zasilania (Racinowski i in., 2001).
Analiza kszta³tu i zmatowienia ziaren kwarcu zosta³a wykonana w podziale na trzy klasy dla ka¿dej z tych cech (tab. 2). W dwóch próbach (1 i 6) ziarna kanciaste domino-wa³y nad czêœciowo obtoczonymi i obtoczonymi. Próby te zawiera³y ponadto wiêcej ziaren b³yszcz¹cych ni¿ pozo-sta³ych. W ich sk³adzie mineralnym dominowa³y ziarna kwarcu. Cechy morfologiczne ziaren œwiadcz¹ o krótkim transporcie materia³u, a sk³ad mineralny tych prób (pia-sków pylastych) wskazuje na to, ¿e g³ównego Ÿród³a ich materia³u nale¿y szukaæ w pobliskich wychodniach forma-cji gozdnickiej.
Tab. 2. Obtoczenie i zmatowienie ziaren kwarcu we frakcji 0,5–1,0 mm (miejsce pobrania próbek okreœlono w tab. 1) Table 2. Morphology and quality of surface of quartz grains of the 0.5–1.0 fraction (for sample localization see Table 1)
Nr próbki
No. of sample
Procentowy udzia³ ziaren
Share of grains in percent
Procentowy udzia³ ziaren
Share of grains in percent
kanciastych angular pó³obtoczonych semi-angular obtoczonych rounded b³yszcz¹cych shiny zmatowionych dull matowych matt 1 56,1 42,1 1,8 50,0 50,0 0,0 2 6,9 75,5 17,6 8,8 82,4 8,8 3 3,8 60,6 35,6 7,7 82,7 9,6 4 41,0 46,2 12,8 18,8 76,1 5,1 5 23,5 52,2 24,3 11,3 70,4 18,3 6 57,8 38,5 3,7 37,8 60,0 2,2
Tab. 1. Klasyfikacja litologiczna próbek pobranych do badañ chemicznych Table 1. Lithological classification of samples taken for chemical test
Nr próbki [g³êb.]
No. of sample [depth]
Horyzont
Horizon
Procentowy udzia³ frakcji
Share of grain-size fractions in percent Typ osadu Type of sediment
100–2 mm 2–0,1 mm < 0,1 mm
1 [3,2 m] A 1,1 81,3 17,6 piasek py³owaty, silty sand 2 [2,9 m] B 0,6 17,2 82,2 mu³ek piaszczysty, sandy silt 3 [2,5 m] C 1,6 39,5 58,9 mu³ek piaszczysty, sandy silt
4 [2,0 m] D 12,3 16,2 71,5 mu³ek piaszczysto-¿wirowaty, sandy-gravel silt 5 [1,8 m] E 0,5 13,0 86,5 mu³ek, silt
W próbach oznaczonych numerami 2, 3, 4 i 5 przewa-¿a³y ziarna kwarcu czêœciowo obtoczone. Próby te charak-teryzowa³y siê znaczn¹ domieszk¹ ziaren obtoczonych — ich liczebnoœæ (poza prób¹ 4) przewy¿sza³a liczbê ziaren ostrokrawêdzistych. Ziarna ostrokrawêdziste by³y w nich jednak obecne i doœæ licznie reprezentowane (oko³o 10%). Zwiêkszonej populacji ziaren o krawêdziach z³agodzonych i ziaren kulistych towarzyszy³ wzrost udzia³u ziaren zmatowio-nych i matowych. Próby te cechowa³y siê ponadto du¿ym zró¿nicowaniem sk³adu mineralnego we frakcji piasku grubego, a szczególnie wzrostem zawartoœci skaleni.
Próbka 1 z wykopu 1/2005 reprezentuje plioceñskie osady rzeczne formacji gozdnickiej. W próbach 2–5 obec-noœæ ostrokrawêdzistych i b³yszcz¹cych (lub tylko zmato-wionych) ziaren kwarcu obok ziaren obtoczonych i matowych (lub zmatowionych) œwiadczy o w³¹czeniu w procesy transportu i redepozycji materia³u zarówno z pobliskich wychodni formacji gozdnickiej, jak i materia³u pochodz¹cego z denudacji starszych pokryw czwartorzê-dowych, czêsto w stropie zeolizowanych.
Próby z Zastru¿a poddano analizom chemicznym. Badane osady s¹ odwapnione i zawieraj¹ doœæ du¿o sub-stancji organicznej (œrednio oko³o 2,5%). Cechy te mog¹ wskazywaæ na stokow¹ redepozycjê osadów, ale wysoka zawartoœæ substancji organicznej mo¿e te¿ wynikaæ z dzia³alnoœci cz³owieka w tym miejscu. Pochodzenie sub-stancji organicznej w osadach mo¿e byæ, z pewnym
praw-dopodobieñstwem, okreœlone na podstawie analizy
zawartoœci fosforu, potasu i sodu (Ciszek & Raczyk, 2006). Podwy¿szona zawartoœæ potasu (w próbach 1, 3 i 4) œwiad-czy o zwiêkszonej dostawie substancji organicznej, a wy-soki stosunek K/Na wskazuje, ¿e próby zosta³y wzboga-cone w tkankê pochodzenia roœlinnego. Wysoka zawartoœæ sodu w próbie 2 mo¿e sygnalizowaæ pozosta³oœci tkanki zwierzêcej w osadzie.
Rozprzestrzenienie szcz¹tków kostnych W czasie prac wykopaliskowych szcz¹tki kostne mamuta znaleziono jedynie w wykopie 1/2005, a wiêc w pobli¿u dawnej krawêdzi ¿wirowni (ryc. 3, 4, 5). Zalega³y one we wszystkich piêciu warstwach osadu, które wype³nia³y roz-ciêcie erozyjne — nie by³o ich jedynie w stropie górnej warstwy osadów deluwialnych (ryc. 4–6).
Ró¿nica wysokoœci pomiêdzy najni¿szym i najwy¿-szym usytuowaniem koœci wynosi³a 1,83 m, oznacza to, ¿e pionowe rozprzestrzenienie szcz¹tków mamuta obejmowa³o ca³y profil osadów wype³niaj¹cych zag³êbienie denuda-cyjne. W najwy¿szej czêœci profilu znajdowa³y siê niewiel-kie, zwietrza³e fragmenty koœci, których przynale¿noœci anatomicznej nie uda³o siê ustaliæ. Najni¿ej znajdowa³y siê wyrostek kolczysty i koœæ krêgu piersiowego (K22, K23 na ryc. 6). W poziomie materia³ by³ rozproszony na d³ugoœci 3 m, licz¹c od krawêdzi wyrobiska. Powierzchnia rozprze-strzenienia by³a jednak niewielka — wynosi³a oko³o 2,7 m2 (ryc. 6). Jeszcze mniejsza by³a powierzchnia obrysu koœci
(0,78 m2). Uk³ad koœci nie mia³ porz¹dku anatomicznego.
Spoczywaj¹ce w nieregularnym uk³adzie wyrostki kolczy-ste zosta³y odkryte na nachylonym ku dolinie dnie niecki. W dolnej i czêœciowo œrodkowej czêœci osadów wype³-niaj¹cych zag³êbienie odkryto dwie najwiêksze koœci miednicy (K11 i K12, ryc. 6–9), które bez w¹tpienia nale-¿a³y do jednego osobnika. By³y one usytuowane pionowo jedna nad drug¹ i ustalono, ¿e jedna z nich by³a odwrócona wzglêdem drugiej o 180°. Równie¿ po³o¿enie pozosta³ych
koœci, m.in. krêgu piersiowego, koœci krzy¿owej czy ³opatki, nie zachowa³o uk³adu anatomicznego. Szcz¹tki te stanowi¹ fragment szkieletu, który uleg³ przemieszczeniu w osadach stokowych. Stan zachowania wiêkszoœci koœci jest bardzo dobry. Nie nosz¹ one œladów obt³uczeñ lub zadrapañ, które mog³yby powstaæ podczas trakcji w osa-dach stokowych, ani œladów wskazuj¹cych na dzia³alnoœæ drapie¿ników. W badanym materiale przewa¿aj¹ koœci, na których w nienaruszonym stanie zachowa³a siê powierzch-nia istoty zbitej. Œwiadczy to o tym, i¿ wiêkszoœæ szcz¹tków musia³a ulec szybkiemu pogrzebaniu (Behrensmeyer, 1978; Haynes, 1991). Wyj¹tkiem s¹ fragmenty odkryte w stropo-wych warstwach (K1, K2 i K4 — ³opatka), które zawieraj¹ œlady drobnych spêkañ, a niekiedy rozpadu. Mog¹ one byæ œwiadectwem oddzia³ywania na nie czynników atmosfe-rycznych, takich jak promieniowanie s³oneczne, opady atmosferyczne i mróz, przez okres od kilku miesiêcy nawet do kilku lat.
Licznych koœci mamuta nie odnaleziono — przede wszystkim koœci czaszki, w tym ¿uchwy, wiêkszej liczby krêgów, ¿eber, a tak¿e wielu koœci koñczyn przednich i tyl-nych (ryc. 8). Prace wykopaliskowe prowadzone na po³udnie od stanowiska nie przynios³y ¿adnych efektów.
Prawdopo-K23 K1 K12 K16 K18 K19 K11 K9 K8 K7 K4b K3 K5 0 1m m n.p.m. m a.s.l. m n.p.m. m a.s.l. Koœci (K) Bones (K) Bruk Boulders WYKOP 1/2005 TRENCH 192,76–193,08 193,09–193,50 193,51–193,70 193,71–193,94 193,95–194,58 192,68–192,95 192,99–193,34 193,43–193,71 194,10–194,26 0,25 0,5
Ryc. 6. Rozmieszczenie szcz¹tków kostnych i g³azików w wyko-pie 1/2005; opisy koœci (K) w tekœcie
Fig. 6. Distribution of fossil bones and boulders in the investigation trench 1/2005; for identification of bones (K) see thetext
dobne jest, ¿e nieodnalezione elementy szkieletu uleg³y zniszczeniu podczas wczeœniejszej eks-ploatacji wyrobiska.
Szcz¹tki kostne mamuta
Mamut w³ochaty (Mammuthus primigenius, Blumenbach, 1799) pojawi³ siê oko³o 750 000 lat temu jako ostatni przedstawiciel linii ewolu-cyjnej prowadz¹cej od Mammuthus meridionalis przez Mammuthus trogontherii. Dziêki licznym znaleziskom, zarówno koœci, jak i zakonserwo-wanych w wiecznej zmarzlinie wraz z tkankami miêkkimi zw³ok, jest jednym z najlepiej pozna-nych ssaków plejstocenu (Lister & Bahn, 2007). Jego szcz¹tki s¹ bardzo czêsto znajdowane na terenie Polski. Zazwyczaj s¹ to przypadkowe odkrycia, zwi¹zane przede wszystkim z pracami ziemnymi. Znaleziska te to g³ównie pojedyncze koœci lub zêby mamutów bez towarzysz¹cych im artefaktów archeologicznych czy znacz¹cego kontekstu geologicznego. Nieliczne s¹ stanowi-ska, w których odkryto wiêksze fragmenty szkie-letu jednego osobnika.
Ze stanowiska Zastru¿e szczegó³owo opisa-no 17 koœci mamuta (Mammuthus primigenius),
w tym: cztery krêgi piersiowe, wyrostek kolczysty krêgu piersiowego, koœæ krzy¿ow¹ (zroœniête krêgi krzy¿owe), dwa krêgi ogonowe, praw¹ ³opatkê, koœæ nadgarstka — capitatum praw¹, koœci miednicze praw¹ i lew¹ (ryc. 7–9), koœæ goleniow¹ praw¹, koœæ stêpu — skokow¹ praw¹, koœæ stêpu — piêtow¹ praw¹, koœæ stêpu — cuboideum praw¹,
koœæ stêpu — cuneiforme internale lew¹, oraz fragment koœci promieniowej konia (Equus sp.). Znaleziono jedynie koœci szkieletu postkranialnego, jednak odkryto równie¿ fragment ciosu mamuta, o d³ugoœci oko³o 30 cm, dlatego przypuszcza siê, ¿e pierwotnie w okolicy stanowiska by³a zdeponowana tak¿e czaszka.
Ryc. 8. Szkielet Mammuthus primigenius — koœci znalezione w stanowisku Zastru¿e zaznaczono kolorem ciemnoszarym
Fig. 8. Skeleton of Mammuthus primigenius. Remains found at in the Zastru¿e site are marked with dark grey colour
Ryc. 7. Odpreparowywanie miednicy mamuta Fig. 7. Uncovering of the mammoth’s pelvis
Szcz¹tki mamuta z Zastru¿a nale¿¹ do jednego osobni-ka. Jego wiek mo¿na oszacowaæ na 18 do 50 lat. Wskazuje na to przyroœniêcie nasady bli¿szej i dalszej koœci golenio-wej oraz nieprzyroœniêcie do koœci miedniczych koœci krzy¿owej (Haynes, 1991).
Dok³adna analiza powierzchni koœci nie ujawni³a œla-dów kontaktu z narzêdziami kamiennymi, które poœwiad-cza³yby np. udzia³ cz³owieka w zabiciu lub æwiartowaniu tuszy. Jednak brak tych œladów nie wyklucza, ¿e zwierzê zosta³o zabite i poæwiartowane przez paleolitycznych ³ow-ców. Na podstawie wyników eksperymentów etnoarche-ologicznych stwierdzono, ¿e mo¿liwe jest podzielenie zabi-tego s³onia bez pozostawienia na koœciach œladów ciêcia narzêdziami krzemiennymi. Œladów ciêcia nie stwierdzono równie¿ na koœciach mamuta z górnopaleolitycznego sta-nowiska Kraków Nowa Huta (Koz³owski i in., 1970; Woj-tal, 2007), w którym oprócz koœci mamuta znaleziono równie¿ narzêdzia krzemienne kultury graweckiej.
Podobne do Zastru¿a stanowiska szcz¹tków pojedyn-czych osobników mamuta znajduj¹ siê w Niedzicy (Kul-czycki, 1955), Skaratkach (Chmielewski & Kubiak, 1962), Warszawie (Jakubowski, 1973) czy Krakowie Nowej Hucie (Koz³owski i in., 1970). Na terenie Polski jedynie w kompleksie stanowisk Kraków Spadzista (Kubiak & Zakrzewska, 1974; Wojtal & Sobczyk, 2005) odkryto du¿¹ liczbê szcz¹tków mamuta — ponad 8000. Natomiast poje-dyncze koœci mamutów bardzo czêsto s¹ znajdowane pod-czas eksploatacji piasków i ¿wirów plejstoceñskich rzek (Klingner, 1942). Najliczniejsza kolekcja szcz¹tków kost-nych mamuta, uzyskana w trakcie eksploatacji ¿wirowni w Pyskowicach, jest przechowywana w zbiorach Pañstwowe-go Instytutu GeologicznePañstwowe-go oraz Muzeum Ziemi PAN w Warszawie. Na terenie Dolnego Œl¹ska najwiêksza liczba udokumentowanych szcz¹tków mamuta pochodzi z rejonu
œrodkowopaleolitycznych stanowisk archeologicznych
znajduj¹cych siê na osiedlu Oporów i przy al. Hallera we Wroc³awiu (Wiœniewski, 2005, 2006; Wiœniewski i in. 2003). Niektóre z nich datowano (Bluszcz & Pazdur, 2003). Koœci i zêby mamutów znajdowane s¹ równie¿ we wspó³czesnych
rzekach Podkarpacia. S¹ one gromadzone w muzeach w Rzeszowie, Jaros³awiu i Przemyœlu (Kubiak, 1965).
Na dnie wyrobiska 1/2007 znaleziono dwa fragmenty uszkodzonych koœci konia. Stan ich zachowania by³ taki sam jak szcz¹tków mamuta. S¹ to fragmenty koœci promie-niowej oraz ³okciowej, które nale¿a³y do koñczyny jedne-go osobnika. Na obecnym etapie rozpoznania stanowiska nie mo¿na oceniæ zwi¹zku chronologicznego i przestrzen-nego koœci konia ze szcz¹tkami mamuta.
Interpretacja paleogeograficzna
Luka stratygraficzna pomiêdzy osadami formacji gozd-nickiej a plejstoceñskimi utworami stokowymi w Zastru¿u wynosi prawie 2 miliony lat. Silna, prawdopodobnie wielo-etapowa denudacja prawie kompletnie usunê³a w rejonie analizowanego stanowiska pokrywê utworów zlodowaceñ po³udniowopolskich i œrodkowopolskich. Trudno okreœliæ, kiedy powsta³o rozciêcie erozyjne wype³nione osadami stokowymi. Poniewa¿ koœci wystêpuj¹ w dnie rozciêcia, mo¿na oceniæ, ¿e jest ono starsze ni¿ 24 tys. lat i by³o zwi¹zane z etapem wzmo¿onej erozji przed 2 stadium oce-anicznej krzywej tlenowej. Byæ mo¿e etap ten nale¿a³oby wi¹zaæ z okresem przejœciowym od sygnalizowanego przez Krzyszkowskiego i in. (2001) oraz Krzyszkowskiego i Kuszell (2007) interstadia³u przypadaj¹cego na 26–24 tys. lat BP do warunków strefy peryglacjalnej bezpoœrednio przed transgre-sj¹ l¹dolodu w stadiale górnym zlodowacenia wis³y. W profilu z Jaroszowa, odleg³ym zaledwie o kilka kilometrów od miejsca znalezienia szcz¹tków mamuta, Krzyszkowski i in. (2001) stwierdzili, ¿e równie¿ w górnym pleniglacjale nastêpowa³a akumulacja, a czasami redepozycja osadów organicznych w lokalnym zbiorniku jeziornym. Obszar ten porasta³a wówczas roœlinnoœæ tundry krzewiastej lub tra-wiastej. Nie stwierdzono natomiast, by dosz³o do takiego zaostrzenia warunków klimatycznych, które spowodowa³o powstanie pustyni arktycznej. Œcis³e dowi¹zanie chronolo-giczne do profilu z Jaroszowa utrudnia du¿a niejedno-znacznoœæ wyników datowañ, wykonanych tam metodami radiowêgla, termoluminescencji i uranowo-torow¹.
10 cm
Ryc. 9. Koœci miednicy i koœæ krzy¿owa mamuta Fig. 9. The mammoth’s pelvis and sacral bone
Zachowanie koœci mamuta wskazuje, ¿e ich wstêpne przykrycie musia³o nast¹piæ stosunkowo szybko po œmier-ci zwierzêœmier-cia. Pierwsze peryglacjalne procesy stokowe wywo³ane oziêbiaj¹cym siê klimatem zachodzi³y wiêc prawdopodobnie ju¿ 24 tysi¹ce lat temu. Proces przemiesz-czania siê szcz¹tków by³ stopniowy. W czasie kolejnych jego etapów koœci miesza³y siê z osadami peryglacjalnymi, st¹d ich wystêpowanie w ró¿nych warstwach prawie w ca³ym zespole utworów stokowych. Nie mo¿na jedno-znacznie okreœliæ, czy pokrywa lessów dostarczaj¹ca mate-ria³ py³owy do osadów stokowych pochodzi³a ze starszych etapów akumulacji eolicznej, czy te¿ akumulacja eoliczna by³a jednoczesna z przemieszczaniem siê materia³u po sto-ku w warunkach peryglacjalnych. Datowanie szcz¹tków kostnych w nawi¹zaniu do profili lessowych wskazuje, ¿e mamut pad³ w okresie schy³ku formowania siê gleby roz-wijaj¹cej siê w warunkach tundrowych, okreœlanej jako gleba typu komorniki (Jersak i in., 1992) lub gleba Gi/LMd (Maruszczak, 1991; Jary, 2007). Na ten okres wskazuj¹ datowania profili gleb kopalnych z rejonu Wzgórz Strze-liñskich (Jary, 2007). Na tym obszarze w górnym plenigla-cjale powsta³y pokrywy lessów o mi¹¿szoœci kilku metrów. W rejonie analizowanego stanowiska pokrywy py³owe na obszarze wysoczyzn wystêpuj¹ jedynie lokalnie i maj¹ nie-wielk¹ mi¹¿szoœæ.
Stosunkowo s³abo datowany stratygraficznie profil osa-dów oraz pojedyncze datowanie szcz¹tków kostnych mamuta nie pozwalaj¹ oczywiœcie na wyci¹ganie regional-nych wniosków paleogeograficzregional-nych, paleozoologiczregional-nych i archeologicznych. Ze wzglêdu na to, ¿e szcz¹tki du¿ych ssaków odkrywano na obszarze po³udniowo-zachodniej Polski stosunkowo rzadko, stanowisko z tak du¿¹ liczb¹ zachowanych elementów szkieletu mamuta jest bardzo cen-ne i z pewnoœci¹ bêdzie wykorzystywacen-ne do licznych badañ. Wci¹¿ otwarta pozostaje kwestia zwi¹zku odkrytych szcz¹t-ków z dzia³alnoœci¹ ³owieck¹ lub nekrofagi¹ cz³owieka. Okres, na który jest datowany zespó³ koœci z Zatru¿a, przy-pada na rozwój ugrupowañ kompleksu graweckiego. Œlady grup ³owców i zbieraczy graweckich znane s¹ ze stanowi-ska Henryków 15, po³o¿onego oko³o 50 km na po³udniowy wschód od Zastru¿a (P³onka & Wiœniewski, 2004).
Autorzy artyku³u sk³adaj¹ podziêkowania Pañstwu Monice i Danielowi Brylom za poinformowanie Wojewódzkiego Konser-watora Zabytków o znalezieniu w ¿wirowni materia³u kostnego. Dziêkujemy tak¿e Pani Burmistrz ¯arowa Lilii Gruntkowskiej za pomoc udzielon¹ w trakcie prowadzenia prac wykopaliskowych, a tak¿e uczestnikom prac wykopaliskowych, w szczególnoœci dr. Tomaszowi P³once, dr. Krzysztofowi Stefaniakowi i mgr. Paw-³owi Sosze. Czêœæ prac wykopaliskowych zosta³a sfinansowana z grantu Uniwersytetu Wroc³awskiego (nr 2766/W/IAR/07). Prag-niemy równie¿ wyraziæ nasze podziêkowania recenzentom pracy — dr. Gwidonowi Jakubowskiemu i dr. Marcinowi ¯arskiemu — za cenne uwagi dotycz¹ce tego artyku³u.
Literatura
BEHRENSMEYER A.K. 1978 — Taphonomic and ecologic informa-tion from bone weathering. Paleobiol., 4/2: 150–162.
BLUSZCZ A. & PAZDUR A. 2003 — Datowanie radiowêglowe i luminescencyjne osadów w rejonie stanowisk archeologicznych we Wroc³awiu Oporowie. [W:] A. Wiœniewski i in., Wroc³aw Oporów. Najstarsze œlady osadnictwa i œrodowisko przyrodnicze. Acta Uniw. Wratisl. Stud. Archeol., 33: 263–280.
CHMIELEWSKI W. & KUBIAK H. 1962 — The find of mammoth bones at Skaratki in the £owicz district. Fol. Quatern., 10: 1–45. CISZEK D. & RACZYK J. 2006 — Sód, potas i fosfor jako wskaŸniki obecnoœci substancji pochodzenia organicznego w materiale z wype³nisk archeologicznych. Wspó³czesnymi drogami w przesz³oœæ —
IV Polsko-Niemieckie Spotkania Archeologów, Dychów 15-18.11. 2005. Bibl. Archeol. Œrodkowego Nadodrza, 1, 3: 85–93.
CZERWONKA J.A. & KRZYSZKOWSKI D. 2001 — Preglacial (Plio-cene–Early Middle Plejstocene) deposits in Southwestern Poland: litho-stratigraphy and reconstruction of drainage pattern. [In:] D. Krzysz-kowski (ed.), Late Cainozoic Stratigraphy and Palaeogeography of the Sudetic Foreland. Wind J. Wojewoda, Wroc³aw: 147–195.
DYLIK J. 1955 — Peryglacjalne osady stokowe rytmicznie warstwo-wane. Biul. Peryglac., 2: 15–32.
DYLIK J. 1967 — The main elements of Upper Pleistocene paleogeo-graphy in Central Poland. Biul. Peryglac., 16: 85–115.
HAYNES G. 1991 — Mammoths, Mastodonts and Elephants: Biology, Behavior, and the Fossil Record. Cambridge.
JAKUBOWSKI G. 1968 — The Forest Elephant — Palaeoloxodon
antiquus (Falc. & Caut., 1847) from Warsaw. Pr. Muz. Ziemi, 12: 187–215.
JAKUBOWSKI G. 1973 — Znalezisko koœci mamuta w Warszawie. Prz. Geol., 21: 476–479.
KLINGNER F.E. 1942 — Erläuterungen zur Geologische Karte von Preussen und benachbarten deutschen Ländern im M. 1 : 25 000, Bre-slau Nord u. Deutch Lissa. Preuss. Geol. Landesanst.: 72.
KOZ£OWSKI J.K, KUBIAK H. & WELC A. 1970 — A Palaeolithic site with mammoth remains at Nowa Huta (Cracow, Poland). Fol. Quatern., 36: 1–20.
KRZYSZKOWSKI D., ALEXANDROWICZ A.W. P., BLUSZCZ A., CHOMA-MORYL K., GOSLAR T., HERCMAN H., JÊDRYSEK M., NAWROCKI J. & PAZDUR A. 2001 — Middle and Late Weichselian stratigraphy and palaeoenvironments at Jaroszów, Southwestern Poland. [In:] D. Krzyszkowski (ed.), Late Cainozoic stratigraphy and palaeoge-ography of the Sudetic Foreland. Wind J. Wojewoda, Wroc³aw: 49–72. KRZYSZKOWSKI D. 2001 — Neogene and pleistocene stratigraphy and paleogeography of the northern foreland of the Strzegom Hillas, Sudetic Foreland, Southwestern Poland. [In:] Krzyszkowski, D. (ed.), Late Cainozoic Stratigraphy and Palaeogeography of the Sudetic Fore-land. Wind J. Wojewoda, Wroc³aw: 25–47.
KRZYSZKOWSKI D. & KUSZELL T. 2007 — Middle and Upper Weichselian Pleniglacial fluvial erosion and sedimentation phases in Southwestern Poland, and their relationship to Scandinavian Ice-Sheet build-up and retreat. Ann. Soc. Geol. Pol., 77: 17–38.
KUBIAK H. 1965 — S³onie kopalne Polski po³udniowej. Fol. Quatern., 19: 1–43.
KUBIAK H. & ZAKRZEWSKA G. 1974 — Fossil mammals. [W:] Upper Paleolithic site with dwellings of mammoth bones-Cracow, Spa-dzista street B. Fol. Quatern., 44: 77–95.
KULCZYCKI J. 1955 — Les ossments des mammouths. Palaeontol. Pol., 7: 1–65.
JARY Z. 2007 — Zapis zmian klimatu w górnoplejstoceñskich sekwencjach lessowo-glebowych w Polsce i w zachodniej czêœci Ukra-iny. Rozpr. Nauk. Inst. Geogr. Rozw. Reg. Uniw. Wroc., 1.
JERSAK J., SENDOBRY K. & ŒNIESZKO Z. 1992 — Postwarciañska ewolucja wy¿yn lessowych w Polsce. Pr. Nauk. Uniw. Œl., 1277. LISTER A. & BAHN P. 2007 — Mammoths: Giants of the Ice Age University of California Press, Berkeley (California): 192.
PIWOCKI M., BADURA J. & PRZYBYLSKI B. 2004 — Neogen. [W:] T.M. Peryt & M. Piwocki (red.), Budowa Geologiczna Polski, T. 1, Straty-grafia cz. 3a, Kenozoik, Paleogen, Neogen. Pañstw. Inst. Geol.: 71–133. P£ONKA T. & WIŒNIEWSKI A. 2004 — New Gravettian Site in Lower Silesia (SW Poland). [In:] The Gravettian along the Danube. Proceeding of the Mikolov Conference 20.21. November, 2002, ed. J. Svoboda, L. Sedláèková, The Dolní Vìstonice Studies 10. Archeolo-gický ústav Akademie véd ÈR, Brno: 164–179.
RACINOWSKI R., SZCZYPEK T. & WACH J. 2001 — Prezentacja i interpretacja wyników badañ uziarnienia osadów czwartorzêdowych. Skrypty Uniw. Œl. nr 579. Wyd. II poprawione i uzupe³nione. WIŒNIEWSKI A. 2005 — The oldest settlement in Odra valley (SW Poland). [In:] Donners recentes sur les modalites de peuplement et sur le cadre chronostratigraphique, geologique et paleogeographique des indu-stries du Paleolithique Inferieur et Moyen en Europe, BAR: 349–359. WIŒNIEWSKI A. 2006 — Œrodkowy paleolit w dolinie Odry. Wydaw. Uni-w. Wroc. [W:] Wiœniewski A. i in., 2003, Wroc³aw OporóUni-w. Najstarsze œlady osadnictwa i œrodowisko przyrodnicze. Acta Uniw. Wratisl. Stud. Archeol., 33. WOJEWODA J., MIGOÑ P. & KRZYSZKOWSKI D. 1995 — Rozwój rzeŸby i œrodowisk sedymentacji w m³odszym trzeciorzêdzie i starszym plejstocenie na obszarze œrodkowej czêœci bloku przedsudeckiego: wybrane fragmenty. Przew. 66. Zjazdu PTG, Wroc³aw: 315–331. WOJTAL P. 2007 — Zooarchaeological studies of the late Pleistocene sites in Poland. Inst. Systematics and Evolution of Animals of the Polish Academy of Sciences, Kraków: 189.
WOJTAL P. & SOBCZYK K. 2005 — Man and woolly mammoth at the Kraków Spadzista Street (B) — taphonomy of the site. J. Archaeol. Sc., 32: 193–206.
Praca wp³ynê³a do redakcji 16.10.2008 r. Po recenzji akceptowano do druku 05.02.2009 r.
