Wadyczne osady węglanowe w utworach czerwonego spągowca rowu Sławkowa

(p1.1c. I), Ha KOTopoi::i OTMe4eHa TaK>Ke MO~HOCTb paCCMa-Tpr.1BaHHblX ocaAKOB. Ha OCHOSaHr.1"1 CXOACTB "1 pa3H"11..1 B fl"1Tonorn4eCKOM COCTaBe KpynHoo6noM04HblX ą>a1..11.1i::i cocTasneHbl Tp1.1 KapTbl HanpasneH1rtH TpaHcnopTa o6no-M04Horo MaTep1.1ana AnR paHHero (p1.1c. 2), cpeAHero

(p1.1c. 3) 1.1 no3AHoro (p1.1c. 4) nanos ą>opM1.1posaH1.1J1 ocaA-KOB senbKononbcKoi::i n0Arpynnb1. BblBOAbl Bb1TeKato~1.1e 1.13 npoBeAeHHoro aHan1.13a cocTasneHbl c paHbW"1M"1 pe-3ynbTaTaM1.1 nonyYeHHblMr.1 asTopoM, a TaK>t<e c TpyAaM1.1 Apyrnx reonoros (1, 6, 9, 10).

MARIUSZ PASZKOWSKI Uniwersytet Jagielloński

WADYCZNE OSADY

W UTWORACH CZERWONEGO

ROWU

Rów tektoniczny ciągnący się wzdłuż NE granicy Za-głębia Górnośląskiego, zwany rowem Sławkowa, wypeł­ niony jest kontynentalnymi utworami czerwonego spą­

gowca (5). Najstarszym osadem wypełniającym rów są trawertyny wapienne, zwane martwicą karniowicką, wy-stępujące na niewielkiej prz~strzeni między wsią Karnio-wice a doliną Kamienic na E. Martwica została datowana przez I. Lipiarskiego (3) na dolny oten. Znacznie większe rozprzestrzenienie posiada młodszy od martwicy kom-pleks fanglomeratów wapiennych i piroklastycznych (tzw.

zlepieńce myślachowickie) i ich dystalnych odpowiedni-ków (tzw. gliny sławkowskie) o miąższości dochodzącej

do 600 m (5). Najmłodszymi utworami odsłoniętymi w rejonie Trzebini są tzw. tufy filipowickie (1, 5). Proksy-malne typy tych utworów występują w rejonie Filipowic (na E), są to masywne nieuławicone tufy przypominające osady laharów. Bardziej dystalne facje laminowanych tufitów i pstrych iłów występują w zachodniej części ob-szaru, w rejonie wsi Karniowice.

Wzajemne relacje przestrzenne wymienionych lito-facji czerwonego spągowca są lokalnie komplikowane przez procesy synsedymentacyjnej erozji i ruchów tekto-nicznych. Miejscami utwory piroklastyczne leżą wprost na martwicy karniowickiej lub na utworach karbonu, co może być wynikiem pierwotnego reliefu dna rowu

Sławkowa. We wszystkich omawianych litofacjach autor

stwierdził w odsłonięciach obecność wapiennych utworów interpretowanych jako osady wadyczne (subaeralne) -por. (4).

MARTWICA KARNIOWICKA

Najlepsze odsłonięcie, w którym można obserwować

różnorodne osady wadyczne rozwinięte na martwicy kar-niowickiej, znajduje się w środkowej partii wschodniego odgałęzienia jaru dulowskiego (por. 3). W wyniku obrywu skalnego przed 3 laty odsłoniła się ścianka wysokości ok. 4 mi długości ok. 10 m (ryc. 1). Szereg typów osadów

węglanowych o skomplikowanych i częściowo niejasnych wzajemnych relacjach przestrzennych (i - co za· tym

idzie - czasowych) daje się wydzielić na stosunkowo nie-wielkim fragmencie płyty martwicy. Wyraźny relief po-wierzchni martwicy jest wynikiem procesów krasowych

działających pomiędzy osadzeniem się martwicy a przy-kryciem całego kompleksu węglanowego przez pstre utwo-ry piroklastyczne. W odsłonięciu można wyróżnić (ryc. 1):

A. Kanały krasowe w formie ukośnych pustek

wy-pełnionych obecnie kilkoma generacjami laminowanych, węglanowych osadów wewnętrznych i speleotemów

(na-192

UKD 552.545:551.736.1(438.23) cieki kalcytowe na ściankach pustki i przeławicenia szczo-tek kalcytowych wśród laminowanych osadów wewnętrz­ nych) (ryc. 1 - A).

B. Dno zagłębienia w martwicy o stosunkowo płaskiej powierzchni pokryte jest warstwą marglistego osadu o wy-raźnie dwudzielnej budowie. Dolne 5 - 1 O cm leżące

bez-pośrednio na nieco skorodowanej powierzchni martwicy tworzy brekcja o obfitym spoiwie typu masy wypełniają­ cej. Tło stanowi marglisty osad z liczną fauną drobnych

małżoraczków i ślimaków, o jasnych barwach, natomiast ciemne klasty o nieregularnych kształtach i skorodowanych powierzchniach są typowymi „sczerniałymi klastami" czyli black pebbles (4). Są to fragmenty martwicy karniowickiej o barwach od brunatnej do czarnej, co stanowi kontrast z prawie białym odcieniem martwicy w litej skale. Górna

część (5-10 cm miąższości) wykazuje dyfuzyjny kontakt z wyżejległymi pstrymi tufitami i zbudowana jest z jasnych nieco marglistych pelitycznych wapieni z drobnymi szczeli-nami i fenestrami wypełnionymi sparytem lub osadem marglistym. Wapień ten bardzo przypomina wapienne soczewki opisane niżej z tufitów.

C. Laminowana skorupa wapieni zabarwiona wtórnie na czerwono wyściela ściany zagłębienia w N częśCi

od-słonięcia. Jest to skorupa grubości od O do 1 O cm o sutko-watej górnej powierzchni naśladująca relief podłoża (ryc. 1, 2).

W środkowej partii głównego jaru dulowskiego został

znaleziony okruch będący przypuszczalnie fragmentem

Ryc. 1. Szkic odsłonięcia martwicy karniowickiej (wschodnie zbo-cze E odgałęzienia jaru du/owskiego)

M - martwica karniowicka; A - osady krasowe z naciekami; B - osady margliste ze sczerniałymi klastami; C - laminowana

skorupa wapienna; P - pstre iły piroklastyczne Fig. 1. A sketch of the Karniowice travertine outcrope (eastern

slope of the eastern offshoot of the Dulowa Glen) M - The Karniowice travertine, A - karst sediments with sinters, B - marły sediments with black pebbles, C - the laminated

wapiennej skorupy rozwiniętej na górnej powierzchni

płyty martwicy (ryc. 3) nieco podobny do skorupy wi-docznej in situ w omawianym odsłonięciu.

Wszystkie utwory węglanowe (A, B i C) przykryte są

pstrymi, nieco piaszczystymi tufitami całkowicie wypeł­ niającymi zagłębienie w płycie martwicy.

Osady węglanowe omawiane powyżej można

interpre-tować jako utwory powstałe częściowo w strefie wadycz-nej. Wskazuje na to szereg cech diagnostycznych (geo-metria lit osom ów, stosunek do podłoża, fauna i struktury sedymentacyjne). Człon A reprezentuje typowe wypełnie­

nie podziemnego systemu krasowego. Element B stanowi osad typu playa lub zbliżonego efemerycznego zbiornika wodnego w bezodpływowym zagłębieniu krasowym, okre-sowo wysychającego, natomiast C można interpretować

jako skorupę powstałą wskutek procesów podsiąkania

i wytrącania się węglanu wapnia na powierzchni wapie-nia. Skorupa ta nie ma cech typowego caliche (por. 4), lecz luźny okruch znaleziony w pobliżu (ryc. 3) posiada wszystkie cechy diagnostyczne dla gleby kopalnej typu caliche (ryzolity, zbrekcjowanie in situ, specyficzna lami-nacja typowa dla stromatolitów subaeralnych itp.). Wza-jemna superpozycja osadów A, B i C jest trudna do usta-lenia, a co za tym idzie odtworzenie sukcesji procesów krasowych i sedymentacyjnych w omawianym odsłonię­

ciu. Brak w tym profilu typowego zlepieńca myślacho­

wickiego, jak i obecność sczerniałych klastów martwicy w zlepieńcu we wsi Karniowice (na W), wskazuje na dłu­ gotrwałość tych procesów w ciągu czerwonego spągowca.

ZLEPIENIEC MYŚLACHOWICKI

Węglanowe utwory wadyczne w· obrębie zlepieńca myślachowickiego stwierdził autor w wielu odsłonięciach.

Najlepiej widoczne są one w dużym odsłonięciu zlepień­

ców w środkowej części wsi Młoszowa. W stropowej partii profilu na grubej ławicy zlepieńca zbudowanego z otoczaków wapiennych o średnicy od 1 do 10 cm i spoi-wie ilasto-piaszczysto-wapnistym zalega nieciągła płyta

wapienia grubości 0-15 cm, o stosunkowo równym stro-pie i nieregularnym, dyfuzyjnym spągu. Wapień wykazuje

dużą zmienność strukturalną i teksturalną zarówno w pionie, jak i w poziomie. Występują tu odmiany pelityczne, bezstrukturalne oraz globularno-peloidowe z dużymi ry-zolitami o średnicy do 3 cm, miejscami widoczna jest

sieć szczelinek zabliźnionych kalcytem" występują też strefy z licznymi tubularnymi fenestrami.

Struktury te można interpretować jako produkt

ryzo-Ryc. 2. Fragment skorupy wapiennej (zob. Cna ryc. 1). Widoczna laminacja i sutkowata górna powierzchnia

Fig. 2. A portion of the calcareous crust ( see C in fig. 1). Visible: lamination and nippled upper surface

brekcjacji, wzrostu korzeni (maty korzeniowe) i innych procesów pedogenicznych. Skała ta stanowi więc typową pokrywę caliche; wapiennej gleby powstałej w klimacie

półsuchym na żwirach wapiennych w czasie przerwy w sedymentacji. Na diagenetyczny, wtórny charakter osadu wskazuje płynne przechodzenie piaszczystego spoiwa

zle-pieńca w czyste węglany i zanik otoczaków wapiennych w górę profilu pokrywy.

TUFY FILIPOWICKIE

Węglanowe utwory wadyczne występują w zachodniej

części odsłoniętego kompleksu piroklastycznego na te-renie wsi Karniowice. W drodze prowadzącej ze wsi ku E na tzw. Wyżynkę Karniowicką (por. 3) obok dużego ło­

mu zlepieńców myślachowickich odsłania się spągowa część serii piroklastycznej leżąca wprost na powierzchni

zlepieńca. Składa się ona z przeławiceń tufitó"':' ~rak~j~

piaszczystej i pstrych iłowców piroklastycznych miązszosc1

ok. I m. Autor stwierdził w tej sekwencji obecność zwęglo­

nych szczątków flory liściowej. W środkowej części tej sekwencji występuje nieciągły poziom soczewek wapien-nych (lekko marglistych) o rozmiarach od 10 do 100 cm

długości i od 1 do 20 cm grubości. Soczewki wapienne

mają dyfuzyjne granice z otaczającymi iłami i zawierają

miejscami ich okruchy. Barwa skały jest różowa, brunatna, spotyka się partie zsylifikowane. W obrębie soczewek

występuje często niewyraźna pozioma laminacja i są one

pocięte siecią pionowych i poziomych szczelin wypełnio­

nych sparytem. Bardzo częste są kanaliki wypełnione spa-rytem lub substancją ilastą. Grubsze pionowe szczeliny

zaznaczają się jako grzbiety na powierzchni soczewek, a laminy są wygięte wokół nich ku górze (struktury

przy-pominające tipi lub pseudoantykliny).

Interpretacja powstawania tych struktur przez autora zgodna jest z modelem sedymentacji węglanowej w zbior-nikach międzywydmowych proponowanym przez S.G. Driese (2) dla piaskowców permskich Weber. Brak

ska-mianiałości, szczeliny z wysychania, ślady korzeni lub penetracji fauny, laminacja typu stromatolitowego

suge-rują skrajnie płytkie, okresowo wysychające, środowisko

typu „kałuż" (ang. pond) przesycone węglanem wap-nia. Takie efemeryczne zbiorniki mogły być zasilane przez okresowe źródła (2) lub deszcze. Obecność zwęglonej

flory, nietypowa jak na półpustynne osady permu tego rejonu, sugeruje krótki epizod zwilgotnienia klimatu lu~

położenie na obszarze zasilanym wodami podziemnymi (oaza).

Ryc. 3. Fragment skorupy caliche znaleziony w środkowej części głównego jaru du/owskiego (zgład)

Fig. 3. A portion of the caliche crust fou.nd in the. middle part of the main Dulowa Glen (a polished sectzon)

WNIOSKI

Stwierdzone przez autora węglanowe osady wadyczne

w obrębie kontynentalnych utworów czerwonego spągowca

rowu Sławkowa dokumentują okresy przerw w

sedymen-tacji i dłuższej subaeralnej (lub okresowo subaeralnej)

ekspozycji powierzchni osadu. Zachodziła ona zarówno

po sedymentacji martwicy karniowickiej, jak i w trakcie

osadzania zlepieńców myślachowickich i tufów

filipo-wickich. Różnorodność tych utworów wskazuje na

zmien-ność warunków paleoklimatycznych (zwłaszcza

wilgot-ności) w ciągu czerwonego spągowca. Wyraża się to

wy-stępowaniem facji caliche lub krasowej. Zmienność tę

można wiązać zarówno z czynnikami lokalnymi (rzeźba,

układ hydrograficzny, mikroklimat), jak i globalnymi

(fluktuacje klimatu związane ze zlodowaceniem Gondwany).

LITERATURA

1. B o gacz K. - Budowa geologiczna północnego

obrze-żenia rowu krzeszowickiego. Pr. geol. Komis. Nauk

geol. PAN Oddz. w Krakowie 1967 nr 41.

2. Dr ie se S.G. - lnterdune pond carbonates, Weber Sandstone (Pennsylvanian - Permian) Northern Utah and Colorado. J. Sed. Petrol. 1985 no. 2.

3. Lip i ars ki I. - Dolnopermska flora martwicy

kar-niowickiej koło Krakowa. Pr. Inst. Geol. 1971 t. 58.

4. Pery t T.M. - Subaeralne utwory węglanowe;

za-rys problematyki. Prz. Geol. 1984 nr 4.

5. Si e d 1 ee ka A. - Osady permu na północno-wschod­

nim obrzeżeniu Zagłębia Górnośląskiego. Rocz. Pol.

Tow. Geol. 1964 z. 3.

SUMMARY

The Sławków downfaulted trough margined to the

northeastern Upper Silesian Coal Basin is filled with the Rotliegendes continental formations. These include: the

Karniowice travertine, the -Myślachowice

fanglomerate--type calciferous conglomerate and the pyroclastic

ma-teriał known as the Filipowice tuff. In all the lithofacies

the author stated the presence of sedimentary wadi-type

carbonate materiał. There are caliche-type calciferous

covers, fossil cave formations and sediments of ephemeral playa-type or pond-type basins. These formations do-cumented the sedimentary discontinuity periods a long subaerial (or partly subaeiral) exposition of the surface. Predomination of the caliche-type facies or karst-facies in the said formations show climatic fluctuations in the Rotliegendes epoch. The fluctuations may be of local or global influences connected with the Gondwanaland glaciation.

PE31-0ME

KoHTll!HeHTaJ1bHb1e 0Tno>KeH111J1 KpacHoro ne>KHH 3a-no11HJ110T TeKTOH111YecKyt0 snaAHHY CnasKosa, 0KaHMJ1J1-10UW10 c CB BepxHec11111e3CKlllH yronbHblH 6accei:1H. 3T111 0Tno>KeH111H cneAyt0w,111e: 1113secTKOBb1~ KapHes111uK111!:1 TY<ł>· 1!13BeCTKOBble "MblCJ1JIXOBlllUKl!le KOHfJlOMepaTbl T111na <t>aH-rnoMepaTOB Iii n111pOKJ1aCTll!YeCKl!le OTJlO>KeHl!IJI Ha3blBaeMble <t>11111111nos111uK111M111 Ty<ł>aM111. Bo scex n111x 11111To<t>au111Hx as Top o6Hapy>KlllJ1 n p111cyTCTBl!le Cli!HCeA111MeHTau1110HHblX BaAll!YeCKlllX Kap6oHaTHblX OTJlO>KeHl!IH. 3To rnaBHblM o6pa-30M 1113secTKOBb1e noKpOBbl T111na „Ka11111w", Apes·H111e ne-w,epHble OCaAKlll, a TaK>Ke oCaAKlll 3<ł>eMepHblX BOAHblX 6accei:1HOB Tl/Ina „nJ1HH" li!Jllil „nOHA"· 0Hli! AOKyMeHTlll-pyt0T nep1110Ab nepepblBOB B ceA111MeHTau111111 111 6onee AOJlfOH cy6a3paJ1bHOH (11111111 nepl!IOAll!YeCKl!I cy6a3paJ1bHOH) 3KCn03111UMlll nosepXHOCTH OCaAKa. npeHMyw,eCTBO <t>au11111t „Ka1111tw" li!Jllil KapCTOBOH <t>au11t111 B paCCMaTp111saeMblX OTJlO>KeHl!IJIX yKa3blBaeT Ha KJ1HMaTHYeCKHe Kone6aHl!IJI s TeYeHHlll KpacHoro ne>KHH. OHM MoryT 111MeTb KaK MeCT-HblH, TaK H 06"w,11ti:1 xapaKTep, CBJl3aHHblH c oneAeHeHHeM roHABaHbl.

ANDRZEJ KUHN, ANTONI PIZON

Instytut Geologiczny

WARUNKI SEDYMENTACJI SERII

GÓRNEGO ALBU I CENOMANU REJONU

(NE

GÓR

Fosforyty albu i cenomanu w północno-wschodnim

obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich są obiektem

zaintereso-wania ponad 60 lat. Od momentu odkrycia pierwszego

złoża fosforytów w Rachowie przez J. Samsonowicza

w 1924 r., liczne grono geologów badało i

dokumento-wało serie fosforytonośne na rozległym obszarze pomię­

dzy Radomiem a Janowem Lubelskim (10, 2, 17). Badania geologiczne i prace poszukiwawcze, których

intensyfikacja przypada na lata pięćdziesiąte, rozszerzyły

i wzbogaciły rozpoznanie utworów kredowych, nie

do-prowadziły jednak do odkrycia złóż o większej zasobności,

mających ząaczenie przemysłowe. Jak wiadomo,

fosfo-ryty eksploatowane były jedynie na małą skalę w nie

istniejących dzisiaj kopalniach Chałupki i Annopol.

· Idea poszukiwania złóż fosforytów w regionie

pół-194

UKD 551.763.13/.31:553.64.06(438.13+23)

nocno..:wschodniego obrzeżenia Gór Swiętokrzyskich

od-żyła na początku lat osiemdziesiątych. Do dalszych badań

wytypowano słabo rozpoznany rejon położony na

po-łudnie od antykliny Gościeradowa. Będące na ukończe­

niu prace dokumentacyjne dostarczyły materiałów dla

próby charakterystyki warunków sedymentacji serii

fos-forytonośnych, którą autorzy podjęli w tym artykule.

Interesujące nas osady albu i cenomanu występują

pod utworami kenozoicznymi, w zagłębieniu pomiędzy

brachyantyklinami Annopola od zachodu, Gościeradowa

i Salomina od wschodu oraz na skrzydłach tych fałdów

(bezpośrednio na podłożu jurajskim bądź na resztkach

utworów dolnej kredy) w postaci pokrywy

terygeniczno--węglanowej o niewielkiej miąższości (od 2 do ok. 20 m).