Przeglqd Gealagiczny, va!. 43, nr 1,1995
Jeszcze raz
0budowie
geologicznej Gory Wisniowki (Gory
Swi~tokrzyskie)
Stanislaw Orlowski*, Wlodzimierz Mizerski
*
Kambr w G6rach Swi~tokrzyskich jest znany od ponad 100 lat. Najwkkszymi, sztucznymi odsloni~ciami skal
kambryjskich w rejonie bloku lysog6rskiego S,! kamienio-lomy na G6rze Wisni6wce (Wisni6wka Mala, Wisni6wka Duza, Podwisni6wka). Kamieniolomy te polozone S,! na zachodnim kraricu jednostki lysog6rskiej, okolo 10 km na p6lnoc od Kielc, przy szosie Kielce-Warszawa. Kamie-niolomy zacz~to otwierac w latach 30. naszego stulecia i
od tego momentu budzily one zainteresowanie geolog6w,
dostarczaj'!c ci,!gle nowych informacji naukowych, istot-nych w celu poznania historii geologicznej G6r Swi~to krzyskich. Kamieniolomy s,! cz~sto odwiedzane nie tylko przez specjalist6w, badaj,!cych kambr swi~tokrzyski, ale
tez przez liczne grupy student6w, a takZe geolog6w z in-nych kraj6w, kt6rym prezentowane S,! problemy geologii obszaru swi~tokrzyskiego. Dlatego tez jest wazne, aby przekazywane informacje 0 budowie geologicznej rejonu
Wisni6wki byly rzetelne, obiektywne i zgodne ze wsp6l-czesnym stanem wiedzy.
Autorzy z zalem stwierdzaj'!, iz okazja - jah byla se-sja EUROPROBE w Kielcach jesieni,! 1994 r.,
zaprezen-towania geologom krajowym i zagranicznym syntezy
stra-tygrafii i tektoniki kambru G6r Swi~tokrzyskich [7, 30] -nie zostala wykorzystana. Co wi~cej, uczestnikom sesji za-prezentowano materialy niepelne, cz~sto nie maj,!ce po-krycia w obiektywnie istniej,!cych faktach geologicznych. Z przykrosci,! tez autorzy stwierdzaj'!, iz w niekt6rych pracach naukowych [4] ich autorzy powoluj,! si~ na arty-kul prezentuj'!cy budow~ geologiczn,! rejonu Wisni6wki [8], kt6ry przedstawia falszywy obraz budowy
geologicz-nej tego obszaru. Dal temu wyraz Mizerski w swej wczes-niejszej pracy [12].
W niniejszym artykule autorzy chc,! przedstawic pra-wdziwy obraz budowy geologicznej rejonu Wisni6wki pod Kie1cami. Zr6dlem informacji, przedstawionych w tym artykule S,! fakty, kt6re kazdy geolog odwiedzaj,!cy
karnieniolomy na G6rze Wisni6wce moze w kazdej chwili sprawdzic, a nie ich interpretacje. Niech fakty przedstawione w publikacji zapobiegn,! polityce wywaza-nia otwartych drzwi w geologii, niech b~d,! podstaw,! do dalszych dociekan naukowych, stanowi,!c sil~ motoryczn,! post~pu w rozpoznaniu budowy i ewolucji geologicznej
obszaru swktokrzyskiego. Prawda 0 kambrze swi~tokrzy skim i jego skalach, odslonktych w kamieniolomach na G6rze Wisni6wce, warte S,! naszego wysilku i wieloletnich
prac.
Badania kambru lysogorskiego po 1945 r. Po II wojnie swiatowej, w kraju nast'!pil intensywny
rozw6j badan geologicznych, kt6re obj~ly takZe region
swi~tokrzyski, w tym i obszar lysog6rski. W jednostce ly-sog6rskiej ustalono nast~pstwo warstw skalnych z re
jestra-cj'! bogatych zjawisk sedymentacyjnych OkreS\ono tez
*Instytut Geologii Podstawowej Uniwersytetu Warszawskiego, ul. Zwirki i Wigury 93, 02-089 Warszawa
srodowisko sedymentacji [2, 3, 5, 6, 17, 26, 27, 29]. Opi-sane skamienialosci [14, 16,31], opisano slady organiczne [22, 24-27]. W efekcie badan podstawowych wydzielono jednostki litostratygraficzne [17, 31], kt6re nast~pnie, po ukazaniu si~ kodeksu stratygraficznego w 1975 r. [32],
zo-staly przeksztalcone w formalne jednostki litostratygra-ficzne [15]. Wyr6zniono tez poziomy biostratygralitostratygra-ficzne i poprawiono granice jednostek chronostratygraficznych [21,23].
o
tektonice rejonu Wisni6wki wypowiadal si~ Orlo-wski [17], Mizerski zas przedstawil bardziej szczeg6low'!analiz~ struktur tektonicznych tego obszaru [9, 11, 12], w nawi,!zaniu do calego bloku lysog6rskiego [11, 13]. Cal-kowicie odmienn& interpretacj~ budowy geologicznej rejo-nu G6ry Wisni6wki przedstawil Kowa1czewski z zespo-lem [8], a na interpretacj~ t~ powolywano si~ r6wniez w innych pracach [4, 7, 30]. Niestety, spis literatury, a takZe treSc wymienionych wyzej prac nie wskazuj'!, aby ich au-torzy zapoznali si~ z wczesniejszymi wynikami badan, przeprowadzonych przez autor6w niniejszego artykulu.
Z okazji WO-le cia urodzin wybitnego badacza G6r
Swi~tokrzyskich Jana Samsonowicza (1988) i 100-lecia odkrycia kambru w G6rach Swi~tokrzyskich (1992) -staraniem obu autor6w - na Wydziale Geologii UW od-byly si~ sesje naukowe, z kt6rych materialy zostaly opub
-likowane w rocznikach 36 i 40 Przeglqdu Geologicznego. Stratygrafia skal kambru
rejonu Gory Wisniowki
Kluczem do stratygrafii skal kambru swi~tokrzyskiego
S,! jednostki litostratygraficzne, wyr6znione zgodnie z
polskim kodeksem stratygraficznym [32]. Nast~pstwo cza-sowe tych jednostek jest dobrze czytelne w budowie
ob-szaru swi~tokrzyskiego - najstarsze z nich znajduj& si~ w bloku kieleckim, najmlodsze zas - w bloku
lysog6r-skim G6r Swi~tokrzyskich. Wynika to r6wniez z bogatego i r6znorodnego inwentarza paleontologicznego wyst~puj,! cego w skalach. Formalne jednostki litostratygraficzne zo-staly zaprezentowane po raz pierwszy przez Orlowskiego w 1975 r. [15], a w latach nast~pnych byly doskonalone.
Prezentowano je zar6wno w publikacjach krajowych [17
-19, 23], jak tez zagranicznych [21, 22]. Ostatni,! syntez~ jednostek litostratygraficznych kambru swi~tokrzyskiego przedstawia ryc. 1.
Obszarem stratotypowym dla najwyzszych jednostek litostratygraficznych w kambrze G6r Swi~tokrzyskich S,!
rejony G6ry Wisni6wki oraz G6ry Klon6wki, sk,!d pocho-dz,! nazwy tych formacji (ryc. 1). Obie formacje S,! dobrze widoczne w kamieniolomie na G6rze Wisni6wce.
Najwi~ksze znaczenie dla stratygrafii kambru (nie tyl-ko swi~tokrzyskiego) maj'! trylobity [16]. S& one rzadkie w skalach kamieniolom6w Wisni6wki - w kolekcji Orlo-wskiego znajduje si~ 10 okaz6w - ale ich znaczenie
stra-tygraficzne jest zwielokrotnione przez takie same, ale licz-niejsze znaleziska w W,!workowie kolo Opatowa (ryc. 2). W nieczynnym i znanym od wielu lat kamieniolomie
ra-zem z trylobitami wyst~puj& r6wniez ramienionogi i
Przeglqd Geologiczny, vol. 43, nr 1, 1995
~ ~
POZIOM
1
cz~sc ZACHODNIA cz~sc SRODKOWA cz~sc WSCHODNIA~
..,
0 0'"
Cl S FORMACiA lLONOWKl"
'" 0 ~..,
Dictyonema Parabolina=
LUPKOW Z Peltura I -0:: Protopelfura -400m '0Olenus FORMACJA PIASKOWCOW
I WISNIOWKI bJ) Z
I
I
..,
Cruziana -400m - 1400 m - 400m ~ ~ I I,O Solenopleura FORMACJA LUPKOW Z GOR PIEPRZOWYCH
..:c P. polonicus
~
-400m-e
FORMACJA ~
0 P.pinus
1
"A",ow,6w
~ACJA
PIASKOWCOW:".E
-P. insularis ZE SLOWCA _ 100 m Z USARZOWA _ 400 m
. " ,
1
~
Protolenus-
I
FORMACJA LJJPKOW-Strenuaeva PIASKOWCOW ZKAMIENCA
FORMACJA -600 m
<
..,
-400 m
I
Z OCI~SEK
Holmia- -IIOOm
I
- lOOm=
-SchmidtiellusI
I-~ 0 FORMACJA LUPKOW CZARNEJ I
Hyolifhes- 500 -800 m
-e
-AllathecaI
Sabellidites _ 30 m FORM1ACJA PIASKOWCOW Z OSIEKA
Rye. 1. Podzial stratygraficzny kambru G6r Swi«tokrzyskich [14, 18] Fig. 1. Cambrian subdivision in the Holy Cross Mountains [14, 18]
FORMACJA LUPKOW Z KLONDWKI -400m , , FORMACJA
0i
PIASKOWCOWi
....
.
Z WISNIDWKI -'lOOm FORMACJA LUPKOW Z GDR PIEPRZOWYCH -400m , ,BJOSTRA TYGRAFIA TRYLOBITY ORGANICZNE
Parabolina Pellura Pr%pellura "Olenus" CruzianG barbala Solenopleura E 0 0 Vl
'"
0 Cl 0 0 t-N Cl 0-<
~ Vl >< N ~ ~ 0 f-W' ~ 'Vl-<
p.. ;:J ~"
Rye. 2. Litologia, podzial stratygraficzny oraz przewodnie trylobity i wybrane slady organiczne w kambrze Wisni6wki i innych cz«sci bloku lysog6rskiego
1 - Wisni6wka Du:i:a [16,17],2 - przelom rzeki Lubrzanki - Chabowe Doly [16, 17], 3 - Dolina Wilko-wska [31],4 - profil utwor6w odslaniaj'lcych si« w karnieniolornie Wisni6wka Du:i:a
Fig. 2. Lithology, trilobite, trace fossils and Cambrian subdivision in the Wisni6wka Du:i:a quarry and neigh-bouring area
I - Wisni6wka Du:i:a quarry [16, 17], 2 - Lubrzanka river valley - Chabowe Doly outcrop [16, 17], 3 - Wil-k6w valley [31J, 4 - Rocks exposed inside the Wisni6wka Du:i:a quarry
12
noidy. Ponadto try-lobity znaleziono i opisano z iupk6w z Klon6wki (f) z przeiomu rzeki Lu-brzanki na wseh6d od Wisniowki [16, 17] i w tyeh sa-myeh iupkaeh w wiereeniaeh w Do-linie Wilkowskiej, takze niedaleko Wisniowki [31]. W spomagajllee znaezenie straty-grafiezne majll nie-ktore slady organi-ezne, powstaie w wyniku dziaialnosei zyeiowej trylobitow. A skaiy kambryjskie Gory Wisniowki to jedna z najbogat-szyeh iehnoeenoz trylobitowyeh na sWleeie. Cruziana barbata wyznaeza na eaiym swieeie
strop kambru
srod-kowego (rye. 2), a Cruziana semipli-cata od ponad 100 lat wyznaeza kambr gamy [22]. Przypornnienie tyeh oezywistyeh faktow staio sie ko-nieezne w swietle materiaiow przed-stawionyeh w Ex-cursion Guidebook EUROPROBE [6, 26], z ktoryeh moz-na wywnioskowae, iz w stratygrafii kambru swieto-krzyskiego wiasei-wie niewiasei-wiele zro-biono. W referaeie traktujllcym 0
star-szym paleozoiku nie
przedstawiono po-dzialu kambru na jednostki lito-, bio- i ehronostratygraficzne, ehoe podziai taki istnieje jilZ od 1975 r. Z tekstu wynika, iz do tej pory nie potrafiono w spo-s6b pewny ustalie lokalnej stratygrafii
kambru i wszystkie
ustalenia mogq bye podwazone.
Jest to jednak, na szcz~scie, oczywista nieprawda. JeSli
nie pos,!dzae referentow na sesji EUROPROBE 0 zl'!
wo-l~, jak,! kierowali si~ nie cytuj'!c, nie polemizuj'!c z
praca-mi autorow niniejszego artykulu, to mozna pos,!dzae ich 0
nieznajomose literatury przedmiotu. Wnioski
pozostawia-my Czytelnikowi, ktory moze porownae spis literatury
za-warty w Excursion Guidebook EUROPROBE ze spisem
literatury w niniejszej pracy. Stwierdzenie, ze skaly
wy-st~puj,!ce w kamieniolomie Wisniowka Duza mog'! miee nawet wiek dolnokambryjski moze wynikac tylko ze zlej
woli lub z nieznajomosci spraw, 0 ktorych si~ mowi.
Czyzby obszar swi~tokrzyski mial stanowie wyj'!tek i nie
licz'! si~ na nim dowody paleontologiczne na wiek skal?
Na marginesie uwag 0 stratygrafii kambru
swktokrzy-skiego nalezy dodac, iz rowniez wiedza autora
wyst'!pie-nia na EUROPROBE [7] 0 kambrze dolnym jest falszywa.
Bl~dne jest mniemanie, ze skaly pre-Holmia nalez,! do
prekambru. Na calym swiecie w profilach kambru ponizej
kambru trylobitowego jest kambr przedtrylobitowy ze
skamienialosciami (pi~tra tomrnot i jego odpowiedniki).
Rowniez w najmlodszym kambrze dolnym (poziom
Proto-lenus) nie nast'!pilo wypi~trzenie w obr~bie bloku
kielec-kiego. W bloku kieleckim kambr dolny jest kompletny
(ryc. 1) i nast~puje ci'!gle przejscie osadow kambru
dolne-go w osady kambru srodkowedolne-go w obr~bie osadow
mor-skich. Podobnych niekonsekwencji mozna byloby
przyto-czye wi~cej, ale w imi~ rzetelnosci naukowej autorzy wol'!
przedstawiae fakty.
Tektonika skal kambryjskich rejonu Wisniowki
o
tektonice skal kambryjskich rejonu WisniowkiMi-zerski pisal kilkakrotnie [9-11], przedstawiaj,!c fakty, z
ktorymi moze zapoznae si~ kazdy zainteresowany
bezpo-srednio w kamieniolomach. Podstaw,! rekonstrukcji
tekto-nicznych musi bye zawsze wlasciwy model
stratygraficz-ny. Opieraj'!c si~ na jedynym istniej,!cym i udokumen
-towanym modelu stratygraficznym kambru bloku
lysogor-ski ego [15] oraz na przeslankach drobnostrukturalnych
Mizerski przedstawil [9] rys tektoniki skal kambryjskich
Gory Wisniowki. Jakie jest ulozenie warstw kambru w ka-mieniolomach na Gorze Wisniowce kazdy widzi (ryc. 3). Skaly kambru zapadaj,! monoklinalnie ku polnocy, a
spo-radycznie wyst~puj,! w nich podrz~dne deformacje
faldo-we i uskokofaldo-we, ktorym towarzysz'! inne drobne struktury
tektoniczne: kliwaz i sp~kania ciosowe [9, 11-13]. W
kaz-dym miejscu warstwy maj'! polozenie normalne
(wyj'!-wszy przypowierzchniowe partie poddane dzialalnosci
procesow zboczowych). W tej sytuacji przedstawianie
bu-dowy geologicznej obszaru Wisniowki w formie faldowej
[4, 7, 8, 30] kloci sk z obiektywnie istniej,!cymi faktami
geologicznymi.
Idea 0 faldowej budowie kambru Gory Wisniowki
po-chodzi od Czamockiego [1], ktory znajomosc budowy
te-go obszaru czerpal z plytkich szybikow. Po udost~pnieniu
zloza stalo si~ oczywiste, ze interpretacje Czamockiego
[1] nie maj'! nic wsp6lnego ze stanem faktycznym. I nie
jest to zarzut w stosunku do tego wybitnego znawcy
geo-~
Rye. 4. Przekr6j geologiczny przez G6r~ Wisni6wk~ wraz z in-wentarzem drobnych struktur tektonicznych wyst~pujqcych w utworach kambryjskich
Fig. 4. Geological cross-section across the Wisni6wka Hill with
small tectonic structures
Przeglqd Geologiczny, vol. 43, nr 1, 1995
Rye. 3. Monoklinalnie ulozone skaly srodkowego i g6rnego kambru w karnieniolornie Wisni6wka Duza
Fig. 3. Monoc1inal position of the Middle and Upper Cambrian rocks in the Wisni6wka Duza quarry
mn.p,m 475
j
425 375 325 :!75 / 0; struktury glownej/ 0; struktury
podrz~d
nej
N
upad
kierunek przemieszczenia
Przeglqd Gealagiczny, val. 43, nr 1, 1995
logii G6r Swiytokrzyskich. Dokonywal On bowiem inter-pretacji na podstawie istniejqcych w6wczas danych. W6w-czas niebylo kamieniolom6w na G6rze Wisni6wce. Sqjed-nak teraz i kazdy moze siv przekonac, iz piekgnowac po-glqdu Czarnockiego 0 faldowej budowie kambru
Wis-ni6wki [4, 7, 8, 30] dalej nie spos6b, gdyz kl6ci siy on z obiektywizmem naukowym.
W obre:bie skal kambryjskich G6ry Wisni6wki, zapa-dajqcych monoklinalnie ku p6lnocy, wystypuje inwentarz drobnych struktur tektonicznych (ryc. 4), kt6re wyste:pujq r6wniez w skalach mlodszych [9-13]. Na tej podstawie stwierdzono, iz struktury te zwiqzane Sq z waryscyjskq aktywizacjq obszaru [13]. Autorzy nie chc,! powtarzac ar-gument6w przytaczanych obszernie w swych poprzednich pracach, z kt6rymi referenci problem6w na EUROPROBE [7, 30] nie uznali za stosowne polemizowac i przedstawili obraz niepelny, by nie powiedziec - balamutny.
Uwagi koncowe
Na podstawie obiektywnie istniejqcych fakt6w geolo-gicznych, dotyczqcych budowy geologicznej G6ry Wis-ni6wki stwierdzic nalezy:
1. Skaly odslaniajqce sie: w kamieniolomach na G6rze Wisni6wce nalezq do wyzszej cze:sci srodkowego kambru i do g6rnego kambru, w ich stropie zas naste:puje ciqgle przejscie w osady najnizszego tremadoku. Skaly majq do-kumentacjy paleontologicznq. Sq tez ujyte w podzialy lito-, bio- i chronostratygraficzne zgodnie z polskim kodeksem straty graficznym.
2. Skaly kambryjskie budujqce G6re: Wisni6wke: ce-chujq siy monoklinalnym ulozeniem warstw, przy ich za-padaniu ku p61nocy.
3. W obrybie struktury monoklinalnej wystypujq pod-rZydne struktury faldowe i uskokowe, a takZe cios i kli-waz, kt6rych wiek, podobnie jak cala jednostka lysog6r-ska, zwiqzany jest z waryscyjskq epokq tektonicznq.
4. Wszelkie pr6by podwazenia takiego modelu budo-wy geologicznej G6ry Wisni6wki mUSZq uwzgkdniac fa-kty zawarte w pracach autor6w. Autorzy nie pretendujq do miana nieomylnych. Domagajq siv tylko rzetelnej, rzeczo-wej dyskusji naukorzeczo-wej, pozbawionej zlej woli, w imie: do-bra nie tylko kambru swie:tokrzyskiego, ale i polskiej geo-logii.
14
Literatura
1 CZARNOCKl J. 1928 - Posiedz. Nauk. PIG, 19120:
16-22.
2 BIELIKOWSKl K. 1960 - Acta Geol. Pol., 10: 355-368.
3 CZERMINSKl J. 1959 - Kwart. Geol., 3: 677-688.
4 DADLEZ R., KOWALCZEWSKl Z., ZNOSKO 1. 1994-Ibidem, 38: 169-190.
5 DZUL YNSKl S., SMITH AJ. 1964 - Rocz. Pol. Tow.
Ge-01, 31: 245-266.
6 DZUL YNSKl S., ZAK Cz. 1960 - Ibidem, 33: 213-233. 7 KOW ALCZEWSKl Z. 1994 - The Holy Cross Mountains
in the Early Paleozoic. Europrobe. Excurssion Guidebook, Kie1ce: 1-18.
8 KOW ALCZEWSKl Z., KULETA M., LISIK R., MO-CZYDLOWSKA M. 1986 - Kwart. Geol., 30: 201-228. 9 MIZERSKl W. 1979 - Acta Geol. Pol., 29: 1-38. 10 MIZERSKl W. 1988 - Prz. Geol., 36: 56-52.
11 MIZERSKl W. 1991 - Rozprawy Uniw. Warsz., 362: 1-141.
12 MIZERSKl W. 1992 - Prz. Geol., 40: 142-146. 13 MIZERSKl W. 1994 -Ibidem, 42: 721-727. 14 ORLOWSKl S. 1964 - Studia Geol. Pol., 16: 7--94. 15 ORLOWSKl S. 1975 - Acta Geol. Pol., 25: 431-448. 16 ORLOWSKl S. 1968a-lbidem, 18: 257-291. 17 ORLOWSKl S. 1968b-Biul. Geol. UW, 10: 153-218. 18 ORLOWSKl S. 1985a - Acta Geol. Pol., 35: 231--250. 19 ORLOWSKl S. 1985b - Ibidem, 35: 251-269. 20 ORLOWSKI S. 1988 -Prz. Geol., 36: 5-9. 21 ORLOWSKI S. 1992a- Geol. Jour., 27: 15-34.
22 ORLOWSKI S. 1992b - Geol. Mag., 129: 471-474. 23 ORLOWSKI S. 1992c - Prz. Geol., 40: 137--141. 24 ORLOWSKI S., RADWANSKl A, RONIEWICZ P. 1970
- Geol. Jour. Spec. Issue, 3: 345-360.
25 ORLOWSKI S., RADWANSKl A., RONIEWICZ P. 1971 - Acta Geol. Pol., 21: 259-280.
26 RADWANSKI A, RONIEWICZ P. 1960 - Ibidem, 10 : 371-397.
27 RADWANSKI A., RONIEWICZ P. 1963 - Acta Palae-ont. Pol., 8: 259-280.
28 RADW ANSKI A, RONIEWICZ P. 1967 - Ibidem, 12: 545-555.
29 SKORSKA A 1959 - Rocz. Pol. Tow. Geol, 29: 261-283.
30 STUDENCKI M. 1994 - Stop 4: Wisni6wka Duza quarry.
Europrobe, Excurssion Guidebook, Kie1ce: 51-57.
31 TOMCZYKOW A E. 1968 - Pr. IG, 54: 5-60.
32 Zasady polskiej klasyfikacji, terminologii i nomenklatury
stratygraficznej (praca zbiorowa). 1975 - Instrukcje i
me-tody badan geologicznych, 33. Summary
The Cambrian rocks cover about a half of the Paleozo-ic surface in the Holy Cross Mountains and they are inve-stigated more than hundred years. The higgest artificial outcrops are three large quarries situated on the area of Wisni6wka Hill, 10 km north from Kielce. They are very important for Cambrian lithology, stratigraphy, paleonto-logy and tectonics giving plenty of geological data.
The EUROPROBE Meeting took place in Kielce this year. It was a good opportunity to demonstrate the Cam-brian subdivisions, paleontology, sedimentology and tecto-nics of this area. Unfortunatelly this occasion was lost.
Authors remind in this paper Cambrian subdivision of this area (Fig. 1) existed from 1975 (the year of edition of the first Polish stratigraphical code), remind paleontology and strati graphical data for Wisni6wka Duza quarry (Fig. 2) and tectonics sections across the Cambrian rocks in this quarry (Figs 3, 4). These figures demonstrate actual level of knowledge concerning Cambrian stratigraphy and tecto-nics.
Authors hope that this paper will be useful for groups of geologists - foreign geologists too - and tourists as
guidebook for Cambrian geology of the Holy Cross Moun-ta ins.
