Literatura
MASTELLA L. & KONON A. 2002 (w druku) — Non-planar stri-ke-slip GnieŸdziska-Brzeziny fault (SW Mesozoic margin of the Holy Cross Mountains, central Poland). Acta Geol. Pol., 52.
MASTELLA L. & MIZERSKI W. 2002a — Budowa geologiczna jed-nostki ³ysogórskiej (Góry Œwiêtokrzyskie) na podstawie analizy zdjêæ radarowych. Mater. Konf. II Œwiêtokrzyskie spotkania geologiczno-ge-omorfologiczne 9–11.05.2002: 36–37, Kielce 2002.
MASTELLA L. & MIZERSKI W. 2002b — Budowa geologiczna jed-nostki ³ysogórskiej (Góry Œwiêtokrzyskie) na podstawie analizy zdjêæ radarowych. Prz. Geol., 50: 767–772.
MIZERSKI W. 1979 — Tectonics of the £ysogóry unit in the Holy Cross Mts. Acta Geol. Pol., 29: 1–38.
MIZERSKI W. 1991 — Ewolucja strukturalna regionu ³ysogórskiego Gór Œwiêtokrzyskich. Rozpr. Uniw. Warsz., 362: 1–142.
MIZERSKI W. 1995 — Geological evolution of the Holy Cross Mts. in Central Europe. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 372: 1–47.
MIZERSKI W. 1998 — Podstawowe problemy tektoniki i tektogenezy utworów paleozoicznych Gór Œwiêtokrzyskich. Prz. Geol., 46: 337–342.
MIZERSKI W. & OZIMKOWSKI W. 1978 — Analiza sieci uskokowej jednostki ³ysogórskiej na podstawie fotointerpretacji. Acta Geol. Pol., 28: 525–536.
TOMCZYK H. 1988 — Region ³ysogórski a platforma wschodnioeuro-pejska w cyklu kaledoñsko-waryscyjskim. Prz. Geol., 36: 9–17.
Rozk³ad mi¹¿szoœci utworów typu old redu i ich wiekowych analogów
oraz paleogeografia we wczesnym dewonie w Polsce po³udniowo-wschodniej
Lech Mi³aczewski*
Wed³ug definicji zawartej w internetowej encyklopedii Columbia (www.encyclopedia.com) Old Red Sandstone czyli Stary Piaskowiec Czerwony zwany w Polsce w skró-cie old red jest ... „seri¹ czerwonych i brunatnych
piaskow-ców, zlepieñców i i³owców osadzonych w Walii i Szkocji oraz w Anglii w pobli¿u szkockiej i walijskiej granicy w okresie dewoñskim. Old Red Sandstone w odró¿nieniu od typowych formacji dewonu jest przewa¿nie formacj¹ kon-tynentaln¹ osadzon¹ w wodach s³odkich i na l¹dzie jako wynik erozji gór wieku sylurskiego...”.
Powy¿sza definicja zawê¿a geograficzne rozprzestrze-nienie utworów old redu, gdy¿ oprócz Wysp Brytyjskich
Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 12, 2002
1214
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; lmil@pgi.waw.pl
Ryc. 1. Uskoki prawoprzesuwcze w jednostce ³ysogórskiej (A) i w SW obrze¿eniu mezozoicznym Gór Œwiêtokrzyskich (B — wg Mastelli & Konona, 2002, uproszczone)
wystêpuj¹ one w Kanadzie Arktycznej, na Grenlandii, Szpicbergenie, w dnie Morza Pó³nocnego, w Norwegii, w Polsce oraz na Ukrainie nad Dniestrem. Utwory te zosta³y osadzone we wnêtrzu i na brzegach rozleg³ego Kontynentu Old Redu utworzonego w wyniku paleozoicznej akrecji terranów i p³yt (kier) litosfery. Nie wszystkie czerwone kontynentalne utwory silikoklastyczne wieku dewoñskie-go s¹ nazywane old redem. Tak tradycyjnie nazywamy czerwone utwory dolnodewoñskie w SE Polsce oraz nad Dniestrem na Podolu. Old red podolski by³ znany od daw-na (m.in. Zych, 1927). W Polsce utwory old redu ods³aniaj¹ siê w Górach Œwiêtokrzyskich, oprócz tego zna-ne s¹ z profilów otworów wiertniczych (ryc. 1). Natomiast w krajach ba³tyckich oraz na Bia³orusi, gdzie równie¿ wystêpuj¹ czerwone silikoklastyki dewoñskie, old redu praktycznie siê nie wydziela. Polski old red jest old redem z nominacji, bowiem chocia¿ jego litologia jest identyczna z brytyjskim, nie udowodniono jeszcze jakie jest pochodze-nie materia³u okruchowego; czy z rozmycia masywów pre-kambryjskich, czy te¿ z erozji górotworu kaledoñskiego. Wyjaœnieniu tego zagadnienia s³u¿¹ miêdzy innymi regio-nalne badania mi¹¿szoœci, architektury depozycyjnej i paleogeografii oraz inne prowadzone w ramach programu
Paleozoiczna Akrecja Polski.
Poza Górami Œwiêtokrzyskimi utwory typu old redu s¹ znane z obszaru radomsko-lubel-skiego, gdzie wystêpuj¹ zarówno w strefie pod-niesionej platformy prekambryjskiej (PPP — ryc. 1), w rowie mazowiecko-lubelskim (RML) oraz na podniesieniu radomsko-kraœnickim (PRK). Na ca³ym obszarze utwory old redowe s¹ wydzielane jako fluwialna formacja zwole-ñska (fm) stanowi¹ca trzecie ogniwo regresyw-nej sekwencji osadowej ci¹gn¹cej siê od syluru. Pierwsze ogniwo to szara, morska formacja sycyñska le¿¹ca zgodnie na sylurze i prze-chodz¹ca ku górze profilu w szar¹ formacjê czarnolesk¹, która z kolei przechodzi w czer-wone utwory old redowe (Mi³aczewski, 1981). Podobna regresywna sekwencja osadowa znana jest z regionu ³ysogórskiego Gór Œwiêtokrzy-skich, aczkolwiek formacje osadowe dolnego dewonu s¹ tam bardziej zró¿nicowane lateral-nie a ich nastêpstwo czasowe ró¿lateral-nie interpreto-wane (Malec, 1990). Formacja zwoleñska cechuje siê znaczn¹ mi¹¿szoœci¹ dochodz¹c¹ do 1300–1500 m w osi RML. Mi¹¿szoœæ ta maleje ku NE do zera na obszarze obni¿enia podlasko-brzeskiego (OPB — ryc. 1) oraz ku SW w stronê dzisiejszych £ysogór, gdzie pier-wotna mi¹¿szoœæ analogów formacji zwole-ñskiej wynosi³a zapewne 600–200 m. Ku NW mi¹¿szoœæ formacji zwoleñskiej mala³a miej-scami zapewne do zera w strefie aktywnego w pragu i emsie uskoku Grójca (SUG), ku SE zaœ, w rowie lwowskim (RL) i nad Dniestrem pierwotna mi¹¿szoœæ analogicznych wiekowo i litologicznie osadów serii dniestrzañskiej by³a podobna jak w RML. Na pozosta³ym obszarze SE Polski (region kielecki Gór Œwiêtokrzy-skich, NN, MM, GZW — ryc.1) akumulacja osadów old redu rozpoczê³a siê póŸniej, w pragu, a miejscami zapewne w emsie. Mi¹¿szoœæ pierwotna tych osadów miejscami tyl-ko przekracza³a 100 m, ku po³udniowi malej¹c do zera na stokach hipotetycznego masywu podkarpackiego (ryc. 1). Osady te le¿¹ niezgodnie na utworach starszego paleozoiku lub prekambru. W regionie kieleckim Gór Œwiêtokrzyskich osady old redu s¹ zró¿nicowane litologicznie; wystêpuj¹ tu zlepieñce, gruboziarniste arenity, tufy, tufity i gleby kopalne (Tarnowska,1981).
Literatura
MALEC J. 1990 — Profil górnego syluru i dolnego dewonu w pó³noc-nej czêœci Kielc w aspekcie regionalnym. Kwart. Geol., 34: 778–780. MI£ACZEWSKI L. 1981 — Dewon Po³udniowo-Wschodniej Lubelsz-czyzny. Pr. Inst. Geol., 101: 1–90.
TARNOWSKA M. 1981 — Dewon dolny w centralnej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich, [W:] Przew. 53. Zj. Pol. Tow. Geol.,: 57–68. ZYCH W. 1927 — Old-Red Podolski. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 2: 1–65.
Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 12, 2002
1215 WILNO MIÑSK WARSZAWA Wroc³aw Bydgoszcz Lwów Bia³ystok Gdañsk Homel Kraków Kielce SU K PPP PPP PZ synekl izaba³t ycka FW SUG rów Prypeci MW RL masyw podkarpacki FK CMB OPB RML GŒ MM NN GZW AW masyw ukra iñski SUKW l¹d mazursko -suwalski PR K PW sio d³o pole skie antekliza bia³oruska D1lo–D3 D1ems2–D2eif D1ems2–D2eif D1lo–D1ems D1 lo–D1 ems D1lo– D1ems D1pr?-D1ems D1pr? -D 1ems D1ems2–D2giv ZDD BW
obecny zasiêg czerwonych silikoklastyków dewonu obecny zasiêg szarych utworów najni¿szego dewonu
wa¿niejsze uskoki linie nasuniêæ przypuszczalny pierwotny zasiêg utworów dewonu
Ryc. 1. Szkic rozprzestrzenienia czerwonych silikoklastyków w dewonie (na
obszarze poza Polsk¹ — kompilacja z ró¿nych Ÿróde³). PZ — Pomorze Zachodnie, PPP — podniesiona platforma prekambryjska, PW — Pomorze Wschodnie, FW — front Waryscydów, BW — blok warszawski, SUG — stre-fa uskoku Grójca, SUK — strestre-fa uskoku Kocka, OPB — obni¿enie podla-sko-brzeskie, AW — antekliza woroneska, ZDD — zapadlisko dnieprzañsko-donieckie, SUKW — strefa uskokowa Ursynów–Kazi-mierz–Wysokie, MW — monoklina wo³yñska, RML — rów mazowiecko-lu-belski, PRK — podniesienie radomsko-kraœnickie, RL — rów lwowski; GŒ — Góry Œwiêtokrzyskie, MM — masyw ma³opolski, NN — niecka nidzia-ñska, GZW — Górnoœlaskie Zag³êbie Wêglowe, FK — front Karpat; CMB — cypel Mêdrzechów–Brzozów. Wiek czerwonych silikoklastyków w poszcze-gólnych strefach: D1lo–D1ems — lochkow–ems; D1lo–D3— lochkow–dewon
górny, D1pr?–D1ems — przypuszczalnie prag–ems, D1ems2–D2eif — póŸny
