Rodzaj Hexagonaria w dewonie Gór Świetokrzyskich

(1)

MARlĄ MOENKE

Rodzaj Hexagonaria w dewonie Gór Swiętokrzgskich

TRESC: Ws~ - Opis odkrywek i ich zespołów faunistycznych - Historia badań - . Stanowisko systematycme - Diagnoza rodzaju - Porównanie rodzaju Hezagonaria ze zbUżonym rodzajem PhiUipsastTaea - Charakterystyka rodzaju Hezagonaria:

a) cechy makroskopowe, b) cechy mikroskopowe - Pączkowanie - Zmienność

w obrębie rodzaju 1 zmienność wewnlltrzgatunkowa - Zasięg geograficzny i stratygraficzny - WartOść stratygraLiczna 1 facjalna - Opis. gaflunków - Literatura

. cytowana

WSTĘP

W latach 1946 do 1951, tj. w okresie intensywnej eksploatacji fau-· ny kopalnej z dewonu Gór Swiętokrzyskich, ze.brano m. i. zbiór koralow- ców z rodzaju He:cagonaria Giirich. Kolekcjonowanie fauny na szeroką skalę przeprowadzali w

tym

czasie pracownicy MUzeum Ziemi i Państwo

wego Instytutu Geologicznego. Wydzielony zbiór, obejmujący koralowce ż· rodzaju H e:cagondria wraz' z ok. 200 szlifami mikroskopowymi wyko- nanymi przez dr Marię Różkowską, został mi· przekazany przez nią do opracowania. Dr Marii Różkowskiej ' wyrażam głęboką wdzięczność za powierzenie mi tej pracy, udzielenie mi szlifów oraz wskazówek podczas częstych:z nią konsultacji na temat mych badań. Prof. dr. Romanowi Koz-

łowskiemu serdecznie dziękuję za nieszczędzenie mi ·cennych rad. Kol.

Czesławie Bojanowskiej składam podziękowame za szczególnie staranne

Wykonanie rysunków. .

oPIS ODKRYWEK I ICH ZESPOWW FAUNISTYCZNYCH

Dewon Gór Swiętokrzyskich, zwłaszcza w regionie kieleckim (p. fig.

1), zawiera wielkie ilości fauny kopalnej. Szczególnie obficie występują

tutaj koralowce z grupy Tetracoralla. Poważną pozycję wśród nich zaj-

mują gatunki z rodzaju He:cagonaria Giirich, pochodzące gł6wnie z dolnego i środkowego franu opisanych niżej kolejno miejscowości.

(2)

MARIA MOENKE Miłoszów

Nazwą tą objęte są zalesione pagórki rozciągające się , w pobliżu'

kopalni lł.udki, w regionie łysogórskim. W'lesie Miłoszów. przy drodze

wiodącej ze wsi Pokrzywian:ka lJolna do wsi Nieczuli<:e, znaleziono ży

wecki gatunek Huagooaria hexagona (Goldfuss). W wykonanych tutaj przekopach wys~wał, obok innych Tetracoralla, HeLiophyUum haUi , Edwards & Haime oraz Brachiopoda, Trilobita i liczne Stromatoporoidea.

Wiet1"znia

Jest to duży czynny kamieniołom, położony na południowO-wschod

nich peryfenąoh Kielc, (fig. l i 2). Elr..:!ploatowane- na terenie tego kamie-

niołomu wapienie frańSkie zawierają wiele' 'Tetracoralla obok licznych Tabulata, Brachiopoda~ Stromatopol'oidea; Crinoidea' itp. Stąd właśnie

pochodzi największa ilość okazów rodzaju Hexagonaria Giirich. Wydo- byta na WietrzD1 fauna została już częściowo opracowana. R6żkowska (25j zbadała i opisała podrOdzinę PachyPhylliIiae i rodzaj PhillipsastTaea.

Stasmska zaś (30) - rodzaj AZveolites, najliczniej występujący tutajspo- śród Tabulata. Czarnocki ,(2,

3,

4) dokonał, podzią.łu ,s~wierdżonych tli warstw frańskich. Na podstawie raini~nioilog6w wydzielił on

na

^Wietrzni

trzy Poziomy franu: fran dolny, śrOdkowy oraz górny.

FTan dolny :-- z Hypothyridina procuboides, .,Pentamerns" bTevi- Tostris i Leio'l'hynchus poZonicus - wykształcony w punktach od 1 do 12 (z wyjątkiem punktu 11a) i w punk<:ie

i

7 jako facja rafowa. Z warstw tego poziomu,pochodzą naStępujące, gatunki: Hexagonaria sedgwicki (Ed- wards & Ha.ime), H. sanctacrocensis n. sp. i H. davidsoni (Edwards & Hai-

me).

Eksploatowane koio:nieHexagonaria jpochodzą z punktów 1, 3, 4,

5, 6,

8, 9, 10 i 17: Najwięksżych ilości fauny kopalnej dostarczyły VI 40lnym franie Wieti-Uli punkty l' i

8. '

Punkt 1 zawiera niewielką, mniej Więcej dWumetrową rafę kora-

lową, w której Różkowska (25) wyróżnia dwa poziomy:

, 1) dolny, o bitumicznych wapieniach zprżewagą Stromatoporoidea i Tabulata. Wśi-ód Tabulata stwierdzono następujące gatunki: AZveolites leeund""s Lecampte, A. ObtOTtu,s Lecompte, A.' multiperloratus Saiee, A. subO'l'bicuZa:ris Lamarck i

A.

parvus I.ecompte. Z Tetracoralla wystę

pują tutaj jedynie bardz() nieliczne okazy Hexagonaria sedgwicki (Ed- wards & Haime). Poza tym spotyka się w warstwach tego poziomu Bra ..

c h i o p o d a ; , :

2)g6rny, o bardzo urozmaiconym zespole' faunisty<:znym. Rodzaj Hexagona:ria jest tu licznie reprezentowany przez gatunki: Hexagonaria sedgwicki (Edwards & Haime), H. sanctaC'I'tLcensis n. sp. i H. davidsont (Edwards & Haime). Obok Hexagonaria często występują Stromatoporoi- des.: Actinost'l'oma, Clath'l'odictyon, Tabulata: Aulopo'l'a repens. Mniej licz- ne bywają' ThamnopÓ'l'a C'l'istata. SynaptophyZlum soshkinae, Macgeea.

(3)

HEXAGONARlA W DEWONIE GOR SWIĘTOKRZYSKICH 447

Fig. 1

Szkic geologiczny regionu kieleckiego (W'g J. Czarnockiego), uproszczony . FI aluwia, T trias, P cechsztyn, C km'bon, Da famen, Dl :l!ran, D dewon środkowy.

Kos kambr, o:rdowik. sYlur

(4)

448 MARIA MOENKE

"kozlowskii. M. berdensis i DisphyZlum. goldfussi. Spośród BrachiopOda znane są Atrypa sp., Schizophoria striatula, Hypothyridina pTocuboides i je- den gatunek PeIltameridae." Poza tym znajdujemy w tym poziomie człony

liliowców i glony. Na podstawie stwierdzonej w punkcie 1 fauny, a zwła

szcza przeważających tutaj masywnych kolonii koralowców i stromato- por, Różkowska (25) przypuszcza, że rafa ta była wystawiona na działanie

fal otwartego morza. "

Następnym z kolei" miejscem wydobywania wielkich ilości fauny kopalnej na terenie dolnego franu Wietrzni był punkt 8." W czerwonych wapieniach tej odkrywki istnieje Ulboga fauna z Thamnopora cristata, Alveolites compIanatus, Labechioidea i licziJ.iejszymi nieco ułamkami kolonii Hexagonaria, głównie H. sedgwicki (Edwards & Haime). W czar- nych bitUmicznych wapieniach" natomiast występuje liczny i urozmaicony

zespół faunistyczny, obejmujący krzaczaste kolonie DisphyUum. goldfussi, olbrzymich niekiedy rozmiarów (ok. 1,1 m" obwodu), liczne okazy Hexa-

gonaTia sedgwicki (Edwards & Haime) i bardzo nieliczne H. davidsoni "

(Edwards & Ha,ime). Spośród Tabulata zidentyfikowano tutaj następujące

gatunki: AlveoliteB "m.ultiperforatuB, A. obtortus i A. suborbicularls. Spo- śród Brachiopoda rozpoznano Hypothyridina pTocuboides, Leiorhynchus polonicus i Atrypa z grupy reticulaTis. Ponadto stwierdzono w dużych

ilościach Stromatoporoidea, Crinoidea i AJgae.

Fran środkowy - z Hypothyridina coronula - stwierdzony został

w punktach 11 a, 22, 13 i 20 o facji detrytycznej. W środkowo-frańskich wapieniach Wietrzni występują kolonie Hexagonaria sedgwicki (Edwards

& Haime), lecz w bardzo iliewielki<;h ilościach. Również bardzo małą liczbą okazów charakteryzuje się tutaj gatunek H. mirabilis n. sp. Kolonie Hexagonaria występują na ogół tylko w punktach lla i 13.

Srodkowy fran wykształcony w pUIlkcie 11a zawiera ninieJ bogatą

"faunę, składającą się z bardzo rzadkich· okazów He:x:agonaria sedgwicki

(Edwards & Haime), Macgeea · kozlowskii, M. berde1r.sis, M. czarnockii, Temnophyllum latum, Thamnopora cristata, AlveoliteB suborbiculaTis "

i szczątków Placodermi.

pUnkt 13 we franie środkowym poBiada bardziej obfitą faunę; wśród której stwierdzono TabulOphyIlum macconelli, Temnophyllum. latum, Dis- phyIlum goldfuBs1" ThamnOphyllum monozonatum, Macgeea czarnockii, M. b~ensis, M. kozlowski~,M. cf. multizonata, Pe:x:iphyllum ultim.'Um., P. siemiradzkii oraz bardzo rzadkie Hexagonaria mirabilis n. sp. Szczegól- nie obficie występują tutaj zróżnicowane gatunkowo Tabulata, takie jak:

Alveolites fecundus, A. obtortus, A. crassus, A. tenuissim.us, A. mutti- perforatus, A. smithi, A. suborbicularis, A . .fornicatus. Poza tym; podob-

:Q.i,ejak,w całym środkowym franie, znajdują się tu liliowce, stromatopory

:i ramienionogi.

(5)

HEXAGONARIA W DEWONIE OOR SWIĘTOKRZYSKICH 449

\

OO}

.-

A-

. ^-

.- .-

e-

-_/

o 20 40 60 ⁶⁰ ^100m

. ,

"' ^'.

Fig. 2

Występowanie kopalnej fauny koralowcowej na Wietrzni Hexagona'l'ia sedguńcki (Edwards & Haime)

Hex4gona'l'ia davłdsoni (Edwarda & Halme) He:cagonaria lanctaC1'Ucensil D. lp •

Hexagonaria mirabilia n. sp.

Inne Tellracoral!la (na podstawie pt'acy Różkowsk1ej, 25) Tabulata (na podstawie prracy Stasiilskiej. 30) .

Fran górny - Z Hypothyridina cu.boide~ - wykształcony jest w punktach 21, 15 i 19 w facji rafowej. W warstwach tego wiekurrle stwierdzono w ogóle przedstawicieli z rodzaju Hexagonaria.

Psie Górki

Na południe od Kielc, w pobliżu·Wietrzni, istnieje kilka dawniej eks~

ploatowanych kamieniołomów, określanych nazwą Psie Górki (fig. 1).

Czarnocki (2, 3, 4) stwierdził tutaj trzy ogniwa franu. W środkowym poziomie franu występują bardzo nieliczne ułamkowe okazy gatunku Hexa- gonarla.phiUłpsastraeiformis

n.

^{sp •.}Z innych Tetracoralla znane .są tutaj

Acta GeolOgie. Polonica, vol. IV-!9

(6)

450 MARIA. MOENKE

TemnophyUum Zatum, DisphyZZum goldfu.ssi, Phillipsastraea cOTdis i Pe- :riphyZZum ultimum. Tabulata na Psich Górkach· są reprezentowane przez gatunki" następujące: Alveolites smithi, A. parow, . A. suborbicularis, A. multiperfOTatus i A. 'crassu.s.

Zagórze

. W pobliżu wsi Zagórze, położonej

na

pd.-wschód Od Kielc ,(fig. 1), znaleziono liczne Hezagonana sedgtDicki (Edwards & Haime) wśród uroz- maiconej fauny rafowej. Skład tej fauny jest bardzo podobny do zespołu~

występującego w punkcie ,l dolnego franu Wietrzni. Najprawdopodobniej

więc jest. to ta sama facja rafowa, jaką stwierdzono na Wietrzni.

ŁcigÓ1D

We Wschodnich :partiach synkliny kieleckiej, na terenie Łagowa,

dr Henryk Makowski znalazł kilka kolonii Hexagonaria sedgwicki (Ed- wards & Haime), charakterystycznych dla dolnego franu Wietrzni. Z Ła

gowa znane są również fragmentaryczne mszywioły, gąbki,ramienio

nogi i glony.

HISTORIA 'BADA,~

, Przyjęta w niniejszej pracy nazwa rodzajowa Hexagonaria została wprowadzona przez GOricha (9) w 1896, r. dla pewnych Tetracoralla ze

środkowego dewonu Polski. Giirich nazwę tę nadał ustanowionej przez Frecha (8) w 1886 r. grupie Cyathophyllum, he~agonu.m, obejmującej na-

stępujące gatunki: C. hexagonum Goldfuss, C. hypocrateriforme Goldfuss, C. sedgtvicki Edwards & Haime, C. 'basaltiforme F. A.Roemer, C. rugo- sum Hall, C. davidsoni Edwards & Haime. Giirich był bowiem zdania, że cała ta grupa gatunków wchodzi w skład jednego rodzaju, dla którego

wprowadził nazwę Hexag~aria. Należy przy tym zaznaczyć, jak to już zauważyła Soshkina (27), że, wprowadzając noWy rodzaj, Giirich nie pO-

dał· jego diagnozy. Przypuszczalnie oparł się on na krótkiej, lecz rzeczo- wej charakterystyce Frecha (8, str. 77) dla grupy CyathophyZlum hexa- gonum, która brzmi jak następuje: "TWorzą

one

^kolonie^miłsywne;^tabule

są wąskie i regularne, listewki septalne' cżęsto istnieją; septa są czasami wrzecionOwato zgrubiałe". Analizując w dalszym ciągu pracę Giiricha (9) stwierdzamy, że w tabelarycznym' zestawieniu fauny kopalnej wy- mienia on gatunki wprowadŻonego przez siebie rodzaju pod nową nazwą ' podrodzaj ową Hexagoniella jako: Cyathophyllum (Hezagoni'ella) basalti- forme F. A. Roemer i C. (Hexagoniella) laxum n.

sp.

W 1909 r. nazwęro

dzajową Hexagonariazastępuje Gtirich (10) nazwą Hexagonióphyllum~

Opierając się na międzynarodowych 'przepisach ~o.menk:latury zooIógicz-

(7)

HEXAGONARIA W DE>WONlE GóR SWIĘTOKRZYSKICH' 451

nej (na co zwr6cili już uwagę Lang, Smith i Thomas, 16),' kt6rych art.

XXXII głosi, że raz opublikowana nazwa rodzajowa lub gatunkowa nie

może Pyć zastąpiona przez inną, nowszą, nawet przez jej własnego autora,

należałoby pozostać przy nazwie rodzajowej Hemgcmo.ria. Wobec tego

~azwy Huagoniella i HexagoniophylJum byłyby to sYnonimy Hexago- . naria. Jak :wynika z danych indeksu Lan,ga, Smitha i Thomasa (16), nie-

zależnie ~ istnięjącego już rodzaju Hemgcmaria Giirich, Simpson w 1900 roku wprowadza nową nazwę rodzajową Prismatophyllum z genoholoty-

peIp P. rugosum (Edwards & Haime). Za synohi~ tego genoholotypu na- ieiyobecnie uważać P. prisma Lang & Smith. W ten spos6b Lang i Smith (15) odr6żą.iajągatun~k' CyathophyUum rugosum (Hall) w ujęciu Ed ..

wardsa i Haimego (185~)od gattmku (:yathophyllum :rugosum (Hall) opi-

B~nego przez Simpsona, wcale nie uważając ich za gatunki identyczne.

Prismatophyllum priama Lang & Smith 'jest, spokrewniony z gatunkiem ClIathophyllum hexagonum Goldfuss, kt6ry jest genolektotypem rodzaju Hexagonaria Giirich. W ten Eilosób Prismatophyllum Sim.pson i Hexago- naria Giirich są synonimami.

Zgodnie więc z og6lnie przyjętym prawem priorytetU nazwę rodza ..

. jową Hexagonaria Giirich (1896) uważam za obowiążującą i przyjmuję

w ninJejszym opracowan!u. Przyjęta jest już ona przez Wielu wsp6łczes

llYch paleontologów, m. i. przez Basslera (1), Langa, Smitha i Thomasa w ich indeksie (16), przez Stumma (31, 32) i Lecompte'a (w pracy Pive- teau, 17).

S':fANOWISKO SYSTEMATYCZNE

Kwestia przynależności systematycznej gatunków, obecnie, uważa-'

. nych za' należące do rodzaju Hexagonaria, była i jest w dalszym ciągu przez r6żnychbadaczy rozmaicie przedstawiana. W roku 1939 Hill (12),

opisując morfologię rodzaju Prismatophyllum, podaje jego diagnozę ro- dzajową, biostratygrafię oraz spis należących doń gatunk6w. Wymienione w nim gatunki zaliczane blWają jednak przez wielu autor6w do różnych

rodzaj6w. W'literaturze paleontologicznej rodzaj Hexagonaria byw~ czę

sto identyfikowany z następującymi rodzajami:

AStraea Lamarck, 1801

AcervuZaria Schweigger, 1819 . Columnaria Goldfuss, 1826 Cy"thophyllum Goldfuss, 1826 LithoBtrotion Fleming, 1828 Montastraea Blainville, 1830 Fa.vaBtraea BlainviIle, ,1834

Stylastraea. LOnsdale, 184~

HelioPhyllum Hall, 1848 PhiUipsastraea d'Orbigny, 1849

Campophyllum Edwards & Haime, 1850 Spongophll11um Edwards & Haime, 1851 Schliiteria Wedekind 1922

SpinophyIlum Wedekind, 1922

(8)

MARIA MOENKE

Poza tym wprowadzono nazwy rodzajowe, kt6re są synotiimami rodzaju Hexagonaria Giirich:

Polyphyllum Fromentel, 1861 Prismatophyllum Simpson, 1900 Hexagoniella Gi1rich, 1896 HexagoniophyUum Giirich, 1909 W synonimice rodzaju He:r:o.gonaria nie uwzględniono nazw :wpro- wadzonych przez Ludwiga, które zostały zakwestionowane przez. Langa.

Smitha i Thomasa (16) i nie są na ogół przyjęte przez współczesnych au';'

torów. .

Stanowisko systematyczne rodzaju Hexagonaria zostało ostatnio ustalone przez Wanga (35), który w 1950 r. podał. dokładną klasyfikację

Tetracoralla w ogóle. Podział taksonomiczny tego autora oparty jest głów

riie na mikrostrukturze tych koralowców. Rodzaj HexagonariaGiirich (według Wanga: PrismatoPhuilum Simpson) zajmuje w tej' klasyfikacji

naStępujące stanowisko:

Rząd: Zoantharia

Podrząd: Streptelasmacea Rodzina: Disphyllidae Podrodzina: DiSphyllinae Rodzaj: Hexagonaria.

. .

Stumm (31,32) koralowce należące do rodzaju Hexagonam umiesz- cza również w rodzinie Disphyllidae.

DIAGNOZA RODZAJU

Zgodnie z Langem, Smithem i Thomasem (16) rodzaj Hexagonaria charakteryzuje się genolektotypem Cyathophyllum he:tagonum Goldfuss i czterem!lgenosyntypami: l) C. basaltiforme (F. A. Roemer), Frech, 1885;

2) C. sedgwicki Edwards & Haiine, 1851, 1853; 3) Huagonaria laxa Gil- rich, 1896; 4) C. hexagonum Goldfuss partim, 1826.

Diagnozy rodzaju Hexagonaria. spotyka się w pracach paleontolo- gicznych niejednokrotnie, lecz są one przeważnie niedokładne i zbyt szczupłe. j

edilym

z najbardziej wyczerpujących i całkowicie odpowiada- jącym. okazom polskim jest opis rodzajowy Stumma(31J, który poniżej

przytaczam.

"Cerioidalne kolonie kształtu subhemlsferycznego, vi których poszczególne korality są otoczone przez poligonalne ści.ariy różnej grubości. Kielichy z płaską lub

pochyłą platformą peryferyczną i wgłębieniem osiowym (jamka . = "pit" . autorów angielskich). U niektórych gatunków istnieją. osiowe guZki. Septa ułożone radiaWe sięgają od ścian peryferycznych, są długie' lub krótkie, równe lub róm1ące się dłu

gością. Listewki septalne 'istnieją w 'pewnym stopniu u większości gatunków, sła

biej lub silniej rozwinlęte. Typ listewek "yardarm"l (naprzeciwległych) dominuje

. u

n.tekt6rYch gattmk6w; u innych typ naprzemianległych t,alternative" autorów

1 Termin "yardarJri'i (La~) według' HIll (11) oznacza listewki naprzeciwległe.

(9)

HEXAGONARlA W DEWONIE GOR SWIĘTOKRZYSKlCH 453 angielskich) jeSt bardziej rozpowszechniony. TabUle kompletne lub niekompletne,

gęsto lub szeroko rozstawione. U niektórych form istnieją tabelle peryaksjalne (płyt.

ki dodatkowe, termin Smitha). W. szerokich dis~pfmentarJach dissepimenta są przeważnie drobne, !peryferycznie PoziOJne i nachylone ·aksjQlnie; w wąskich są one·

zwykle szerokie 1 stromo nachylone";

POROWNANIE ROOZĄ.JU HEXAGONARIA. ZE ZBLIZONYM RODZAJEM .. PHILLIPSAST~AEA

Porównawcze zestawienie cech rodzajów Hexagonaria Giirich i Phil- lipsastraea d'Orbigny, bezsprzecznie ze sobą filogenetycznie spokrewnio- nych, przedstawia poniższa tabeia.

Tabela 1

ZeS'tawienile różnic mIędZy rodza;amd Hexagonaria i PhUlipsastraea

"

Hexagonarła ' PhiUipsastnzoo Pseudo-

I

zewn,trzna . jest zawsze jest lub nie

teka wewnętrzna brak jest

Septa

Listewki

..

Tabularia

D1ssepimentaria

Wachlarze trabekularne

Pączkowanie

Kielichy

Kolonie

Występowanie

wg autorów

dwojakiej długości, całkowite, dwojakiej długOŚCi, całkowite

wrzecionowate lub nieca,łk3w!te, wrzecionowato zgrubiałe w obrębie wąslćej ściany wewnętrznej

niewidoczne lub, silne i' Wte- silne lub słabe, guzkowate ody naprzeciwległe lub na-

przemianlegle

szerokie, ok. 1/. średn:cy kie- wąskie, ok 1/4 średnicy kielicha; tabule kllzio!~ne * l!.cha, calkow!te lub złożone

lub poziome poziome

szerokie,

łukowate,

^nachylone

I

^szerokie,

^pożiome

ku tabularium ,

I

asymetryczne, trabekule rzadkie per,rferyczne

I

asymetryczne, trabekule gęste'

I '

,fntermuralne I lub interkalicynalne

'I duże,

^{do 25}

m~ średnicy ł małe,

^{do 8 mm}

średnicy

. 'ceriOidalne,

I

cerlo!dalne lub ploko:dalne , .. peryferycznie subcPrlołdlłlne ,

ł

dewon dolny,

środk~wy I

dewon dojny,

środkowy

i górny i górny .

" Według

mu

(12)t~in ten odnosi się do tabul' złożonych, których część:

osiowa jest -wyniesiona podObnie jak u rodzaju CZisiophyUum. Dana.

(10)

MARIA MOENKE

N a podstawie powyższeg().~estawienia można stwierdziĆ, że obydwa te rodzaje, obok cech wspólnych, zdradzają zasadnicże różnice" które w , pełni uzasadniają ich rozdzielenie. Różnice te są następujące: ,

Hexagonaria ma zawsze ścianę zewnętrzną, nie rozwija natomiast ściany wewnętr~ej. Kielichy mają dużą średnicę, listewki zaś septalne w przekrojach poprzecznych są J)ręcikowate. Beleczki trabekularne w wachlarzach są bardzo rza~oumieszczone.

Phillipsastraea ma ścianę zewnętrzną, która red,ukuje się u nie- których gatunków. Sciana wewnętrzna jest zwarta, kielichy są' małe, listewki septa1ne guzkowate, beleczki trabekularne zaś gęsto umieszczone.

Poza tym zachodzą różnice w sposobie pączkowania obydwu porów- nywanych okazów. U HexagoTwna :pączek rozWija się całkowicie w obrę

bie kielicha macierzystego, u PhillipsastTaea natom1astpączkowanie jest intermuralne lub interkalicyna1ne.

Opierając się na powyższych danych stwierdzić możemy, że koralowce należące do rodzaju Phillipsastraea cechuje większa zmienność

w budowie morfologicznej i WyżSzy stopień filogenetyczny. Na tej podstawie zapewne oparli swe twierdzenie Yoh (36) oraz Lang i Smith (15), którzy sądzą, że z rodzaju He:x:agonaria powstał rodzaj PhilhpsastTaea .

. Duże podobieńStwo obserwujemy także pomiędzy rodzajami· He:x:a- gonaria Gilrich i Pseud.oaceroularia Schliiter, lęcz jest ono jedynie wy- nikiem konwergencji. PseudoaceTVularia ma dissepimenta-pod.k:ówki i gę

ste symetryczne wachlarze trabekularne, charakteryzujące całą pod-

rodzinę Pachyphyllinaej He:x:agonaria natomiast nie ma tak wyspecjali-' zowanyc~ wachlarzy tlabekularnych, inne zaś jej cechy morfologiczne

są znamienne dla podrodziny DisphylIinae.

CHARAKTERYSTYKA 'RODZAJU HEXAGONARIA a) Cechy makroskopowe

Wszystkie ga~ w materiale z Gór Swiętokrzyskich tworzą ko.- .lonie cerioidalne, które na peryferiach bywają niekiedy subcerioidalne.

'Kolonie te są w zasadzie kształtu półkolistego. Poszczególne korality w kolonii są ,oddzielone wyraźną pseudoteltll. utworzoną przez wygięcie

lub wskutek stykania się peryferycznych, często zgrubiałych końców

septów, w czego wyniku powstaje silna, zwarta ściana, której poszczegól- ne odcinki są wspólne dla występujących obok siebie koralitów. ,Prze-, bieg ściany jest lia ogół prosty, zwłaszcza u gatunków Hexagonaria miT'a-

bUi.ę n. sp. i H. sedgwicki (Edwards &' Haime), natomiast w kielichach in- ,nych gatunków, jak np. uH. phillipsastraeiformis n. sp., ^ścianaprzebiega

zygz8kowato. GruboŚĆ ścian u przedstawicieli He:x:agonaria jest dość roz- maita: najbardziej 7grUlbiałe ściany ma H. sanctacrucemis n. sp., najcień-

(11)

HEXAGONARIA W DEWONIE GóR $WIĘTOKRZYSKICH ~~

sze. tt;sś- H~ mitabilis.n~ \!i>. Zarys kielichów jest·~ześc.iobo.<:wy, ~o.:wyra

żone jest w samej nazw~e rodzajowej. WyjątJ;towo tylko spotyka się kie.1,i-:- chy pięciob~ lub~okrąglone, jak np. u H. basaltiformis (F. A.,Roe-:-

nięł') •. Ułózenie ~. septów w kielichach je~t zaiWyczaj. . radialrie; u niektórych tylko. gatu:nków· stwierdzić można nieznaczme zaakcentowaną symetrię bilateralną, będĄcą wynikie:rp. wydłużeńia się jednego z septów J. rżęd.u) za..i.

~e septum przeciWległego. Najlepszym tego przytIdadem jest H. sancta~

cruce'ltsis n. sp. .

·'WSzystkie gatunki w materiale polskim ~a~ą ,septa zdecyQ.owanle zi6zruoowane

:na

^sepia^Iⁱ^li^rzędu.^{Septa: 1.}^{rzędu są}^·^zaws2!e^dłUŻ$ie;^{· cz~}

sto

^.dochodządo osi kielicha, np. U, gatunków

II.

basaltiformiS (F. A.Ro~

mer);:

H.Ąexagema (Goldfuss) i H .. sanetaeruceTisis p.. sp. U .innych :ńata:

.Duastgatunków septate nie dochodzą do oSi, zwłaszcza u

- Ii.

dciv~d80~i (Edwards & Halnie)~ H. philllPsastraeiformis n. sp: i H. mirabiljs

: fi . . sP:

Sępta.na . ogół hywają .całkowite; w wyjątkoWych· tylko przypadkach są

~:me nieco zredukowane na peryferiach. Listewki septah:te.s.ą .~azwyćzal

dobrze ro.zwinięte, jednak u niektórych gatUnko'W są one słabe·, iezęsto nie występują w przekrojach poprzecznych, jak to bywa u,' H. ba8aZtifo/~

mis (F. A. Roemer) i H. davidsoni (Edward$ & Hainie). Na oka~ach z Gór

~Więrokrzyskich . stwierdzamy znacżną przewagę listewek naprzeciwl~'::'

łych

(tYP

"yardarm"), często występujący~h. obok rzadziej. Wykształcoriy~h naprzemianległych (typ "alternative(~:· Wymienione dwa· typy.; listewek

mogą występować na jednym nawet sep~. Zjawisko .to zachodzi często

u H. sedgwicki (Edwards & Haime), u H. phiŻZip~a8tra.eifOniii8n~ sp.

i u innych. Osiowe końce sept6w ! rżędu są cienkie i .nie ·posJadają: listewek, a niekiedy zdradzają skłoruiość do nieżnacznego· skręcania : się . wobrę

bie tabularium (H. mirabiZis n .. sp.) .. U innyc4 ;zn6wga~unk6wweWn~tr~;..

ne odcinki sept6w są· wyprostowane, co doskonale jest widoczne na przekrojach poprzecznych . H. sanctacrucensis n. sp. Osiowe. końce sept6w uJI. sedgwicki (Edwards& Haime) bywają wyprostOwane albo leklro.~ię

te. Septa II rzędu są· krótsze, osiągają 2/3 długości sepfów I rzędu i prze-

ważnie nie Wychodzą poza· obręb· dissepiInentarlów .

.u

^H.bcisaltiformis (F. A. Roemer) są one bardzo krótkie i wYrioszą,l/a lub 1/2 długOŚCI sep- tów I r~ędu;· u H .. davidsoni (Edwards & Hanne) S'ą one dl:ugie; gdyz dłu

gość:ich wynosi. ok, 3/4 długości septów I rzędu. Sept~ I, podobnie jak II

rzędu mają przebieg·rac~j prosty, uH. huagona (Goldfuss) zaś septa II rzędu nachylają śię, albo nawet przyrastają do septów I rzędu .. Wszystkie septa, a zwłancza septa I rzędu, są przeważnie w spOsób charakterystycz- ny ~ionowato zgrubiałe na mniejszej lub ~ większej p~estrzeni. W tych partiach septów listewki septalne . są bardzo' gęstO uniieszczone tak, iż zlewają· się ze sobą. Gatunek H. davidsoni (Edwards & Haime):znamionują s~unkowo· cieą:kie·sepU!.- : .

(12)

456

"Dla całego rodZaju· cechą charakterystyczną są nie kompletne tabule typu. przeważnie klizioida1nego(w ujęciu Hill, 12). Cz~ci osiowe tabul-są

zazWyczaj wypukłe, a niekiedy nawet obficie rozszczepione (H. sedgwicki (Edwards & Haime). Czasami ^bywająone wyposażone w dodatkowe ^płyt..

~ (tabelIe), które. są szczególnie Wyraźne u gatunku H. mirabilis n. ·sp.

Części pęryaksjalne są' wypukłe lub wklęsłe i nachylone . pod pewnYDl

kątem do, serii aksja1nych. Tatbularia wszystkich, żbadanych gatunków są,

szerokie i osiągają przeciętnie 1/3 średiUcy kielicha. Dissepimentaria są. również szerokie i podobnie jatt tabularia zajmują po 1/3 średnicy kielicha występując po obydwu stronach tabularium. Dissepimenta są litcz- 'ne~ pęcherzykowate. W okolicach ~bularium <llssepimenta są na ogół , mhiejsżych rozmiar6w i tutaj bywają qStawione stromo albo' nawet pio-

nowo. Przy ścianie, natomiast są one ułożone najczęściej poziomo i wy-' miary ich są większe. Na szerokich dissepimentariach zaznaczają się wy:"

raźnie asynietry'czne lub rzadziej prawie symetryczne wachlarze trabekularne

(H.

8anctaCTUc~8 n. sp:), kt6rych budowa będzie;przedstawio

~a poniżej w punkcie b). Na zwietrzałych powierzchniach kolonii można często stwierdzić dobrze zachowane kielichy, oddzielone wyraźną' ścianą' i posiadające szeroką, nieco Wypukłą platformę brzegową i wąskie wgłc~-, bienie aksjaille., Holoteka na okazach z Gór Swi~tokrzyskich jest bardzo rzadko zacl'iowana w postaci niewielkich fragmentów. Korality" brzeżne bywają przeważnie odsłonięte i ,wtedy widoczne są prążki interseptaln:e.

b) Cechy mikroskopoWe

Mikrostruktura gatunków z Gór Swiętokrzyskich jest doskonale wi~

doczna 'na podłużnych przekrojach septów i zaznacza się w postaci wachlarzy trabekularnych (fig. 3). U zbadli:liych gatunków, wachlarze trabeku-

Fig. 3

He:N/1oncuia sedgwicfci (Edwarda'·

& Ha1me)

Mikrostrukbura septum w p'zekro..

ju podłużnym, z widocznym· asyme- trycznym wa~arzem trabekular-

nym X 6,2

l beleczka trabiekulama, 2 wiązka włókien sklerodermałn.ycb." 3 disse- plmentu:m, 4 osiowa. część, tabull, . 5 przyoaiOtwa c7,ęŚć tapul)..6 ściana

larne są Z· zasady' asymetry'czne 'i charó.kteryżują' się szerszą częścią ze.:..

. wnętrzną i wężsżą wewnętrzną. W związku z asynietryczną budową wach-

larzy

trabekulamych pozostaje 'położenie 'linii, rozbIeżności, :która dzieli wachlarz na dwie nierówne; części. Wewnętrzne ódcinki·-n ... ^1..1_-^-· ^, ^;^• ^.

(13)

HEXAGONARIA W DEWONIE GóR SWIĘTOKRZYSKICH '457 żone są Z rozgałęziających się dichotómicżnie beleczek trabekulatnych~

Zewnętrznę czyli przyścienne ,partie wachlarzy mają belecżki ułożone

równolegle, kt6renhł wykazują dichotomicznego rozwidlenia i. opadają stromo 'ku linii rozbieżności. Poszczególne beleczki trabekularne są zwyk.,.

ie oddzielone cienkimi granicami. Trabekule nieodgraniczone zdarzają się znacznie rzadziej, llIp. u gatunku H. mirabilis n. sp. W obrębie trabe- kul można stwierdzićzaJ.'YSOwujące się włókienka ·sklerodermalne, będą

ce podstawową jednQStką strukturalną szkieleiu, które zebrane są w mniej lub więcej reg1,1larne wiązki. Na przekrojach poprzecznych septów (fig. 4), zwłaszcza

w

ich wrzecionowato zgrubiałych częściach i w obrebie liste-:-

wek septalnych, . widoczne są wiązki włókienek . sklerodermalnych. Poszczególne' włókna są tutaj nieco dłuższe niż w pozostałych odcinkach septum i w tych p.artiach najczęściej bywają widoczne.

Sciana-pseudoteka zachowuje niekiedy dobrze wi-

doczną strukturę, taką samą, jaką mają' septa, niekiedy nawet posiada listewki (H. phillipsastrae~

formis n. sp.). Tego rodzaju ściana u Hexacoralla nazywana jest · przez niektórych autorów sep-

toteką.

PĄCZKOWANIE

Najpospolitszym sposobem rozmnażania się

cerioidalnych kolonii z grUpy Tetracoralla jest . pączkowanie. Hexagonaria z· Gór Swiętokrzysldch rozmnażają się za pomocą' pączków perYferrcz- nych. ~ozwój. pączka C?dbywa się w obrębie kieli:- cha macierzystego (intrakalicynalnie), na jego pę

ryf~rii. Szkielet młÓdego polipa tworzy się z tzw.

neotkanki. Jego aparat septalny powstaje zrazu przy ścianie matkt Następnie przybywają stop- niowo nowe. septa~ Ułożenie wszystkich septów w pączku jest promieniste. Peryferyczne końce

sept6w osobnika potomnego wytwarzają ścianę

oddzielającą pączek.

od

matki (fig. 5). Rozwijają

cy' się na peryfen.ach polip nie hamuje wzrostu . matki, we wczesnych zaś stadiach ontogenetycz- nych nie powoduje nawet zmian w kszt;Ucie kielicha macierzystego. W miarę wzrostu i dalszego rozwoju pączka' ·następuje zwiększenie łącznej średnicy kielicha rodzicielskiegó ,i' pączka, . nowo-

Fig. 4

. He:ragonaria sedgwicki (Edwards .& Haline) MJIkrostruktura SIeptum VI przekroju' 'Poprzecż

·n y m X 8 , 5 1 septum. I rzędu" 2 s.ep- tum II :rzędu, 3 listew.':' ka ~ naprzeciw-

'legła (~ .. y.atdarm"), 4 wiązka włókien skle··

rodennaInych, 5 disse- .' pimenf:.ar..Ium. 6. ści-a.na

(14)

458 MARlA MOENKE

, powstałykoralitprzyczyhla" ,się~ więc

do

zwiększenia ogólnej powięrzchni 'c~j kolonii.

CZęstO pod~taS' rQzwoju pączkazachodżą 'żm,iarly

w

jego ltształCie (H~agółuiria ':mi~a;bil~', n. ,sp..j.

W

st8.di~m wcze~o-Qhtoge:QetycZnyI1i mł,ody Pll.czeJt bywa zaokrągloi.lY,' tetr.agoIl:aIny gtaje się naśtępitie peilta~

Fig. "

"H exagonaria . J1eagwłcki: (Edwards

'BE

liatme)

Pączkowa.Me, peryferypz.ne. Ko- ralit miododani w. stadium od- dzielania się własną ścian( Od k~'

raiita

macierŻystego X 6 l koralit macierzysty, 2 pączek,'

,tł· nowopci.wstająca :ściana·'

gonaInym, a

w ·

końcu osiąga 'kształt heksagonalnYi właściwy większośCi

koralowców z ,rodżaju He:tagonaria. Wszystkie stadia rozwojowe 'gamn'- ków polskich cechuje zasada radialnej symetrii. Jednakże w dojrzałych kielichach niektórych gatunków, jak np. u H. sanctaerucensis n. sp., wy-

~uje je<ino septum dłUższe, które. odpowiada zapewne. septum przeciw- ległemu .. ~a Imateriale z Gór Swiętokrzyskich stwierdzono 'równie*, 'że tabularia ,odżnaczają się niemal stałą szerokością,· która nie' ulega zbyt dużym mn,ianom w ciągu całej 'ontogenezy. DissepimeIl:~aria natomiast we wczesnym rozwoju albQ'nie· Występują wcale, albo ilkładająsię z·l do 3 rzędów di~pimentów. We ,wczesnej ontogenezie.lliua 'rozbietności wach~

larzy tra~kularnych pokrYWa się" c:ałkowi~ie.

ze

<Ścianą, tabUle, zaś

w

^sta~

dium neanicznym są pra,Wle, pozi{IInę

J :

przyp_onihiają -' typ'. Disphyllu;,l,

goZd!ustri. ' ' ,

iMrENN"SĆW OBRĘBIE' RODZAm I zmENNOSC WEWNĄTRZGATUN~OWA

.Zmietmośćw 'obręhi~' J-odzaJ~ n.e;cal1.o~ria Gjitich jest dub f 'na 'tej

właśnie podstawie źostałf .wy.dzielone ·lic'zne, ga1Utiki. W zbiorze Hf!~a

gOMM z' dewonu Gór Swiętokrzyskich wyróżnić można gatunki o du-

zych' kieli<!hach, do których zaliczyć przede wSzystkim należy · okazy

l1;:śędgWiCki (Edwards &: Haime).i H. h~gona (GóldfUss). Małymi ś1-ed~

:nioalnf· kielichów charakteryzuje -się gattlliek H.· basciZtiformis (F. A.' Roe- IJlw),'kielichy ~o najil1niejszych wymiarach'ma H. phillipsaśtTaeifOfmi8 n.; "~ Pewny.m zmianom ,podlega ,~(budowa tabul, które' u gatUnkU

(15)

HEXAGONARIA W DEWONIE GOR ·$WIĘTOKRZYSKICH ~

H. hexagona (Golcłfuss) są raczejpoziome~ u It· sedgwicki (Edwards &

~aime) zaś -odznaczają ,się ,kształte~ .klizioidąlnym. Zjawisko zmienno- śd żachodŻi również w układzie disseplmentów, które mogą być. ułożone' lejkowato (H. basaltiformis (F. A. Roęmer), lubJekko ,łukowato, iak:tQ.dO:

*onalewidać .n~przekrojadi 'podłuin,ych H. sedgwi~ki (Edwarda

&;

Jiaime).

"Wielka .jest r6whleż zmienność wewnątrzgatunkowa. I tak n~

PrzY""

kład liczbakoralit6w występujących 'w obrębie jednej kolonii jest różna

i zależy niewątPliwie od 'intensywnoŚci pączkówarua .danej· kolonii. ·Mniej,..

szym lub większYm odchyleJiiom podlega liczbasept6w:,. 'których.'średnia

jegt dla gatunku stała. Korality gatunku HexagonaTia. sedgwlcki (Edwarda

& Haime) mają ptźeciętnie 40 do' 42 septóW, ·okażyH.' hexagona (Gold~' ,blss) '-. ". ·naj.częściej 48. 'septów, H. 8an~aCTU'censis n .. sp;..., Mewo 44 sep ta, , H., phil'lipsastraeiformis n. sp. ,...;.. 28 sept6w. Podobnie przedstaWia

się zmienność dotycząca listewek septalnych, które .bywają dwojakiego rodzaju: naprzeciwległe ("yardarm") lubnaprzemiaruegłe. ("aItel'!latiVeU) i najczęściej oba typy istnieją obok siebie

w

^OjedńymkielichU: lub na jed:"

nym nawet septum.pónadto Zmienna j'est llcżba "i :j~ość listewek, które są' najWy'datniejsze II H. sedgwickL(Edwards & Haiine) ol u H. philljps":, a8t7'a.eiformis ił. , Sp. Pewne zmiany dają się zaobserwować w budoWie wachlarzy trabekttlarnych. Wachlarze te mogąby'ć bardzo asymetryczne i wtedy linia. rozbieżności pokryWa'.się prawie 'zę ścianą; jak i90 jest:u gatunku H.basaltifonńis (F. A.Roeiner)~ Fakt ten uzależniony jest od dłu~

gości. septum i stopnia jego wrzecionowatego poszerzenia.

Oaleko posunięta ~niienność w obrębie ga~unku' p"ysparzała wl~l~

krotnie niemałokłoPQtu przy oznaczaniu okaz6w."J;'ym też rrlOZn!ł tłuma":

ezyć różnie ilustrowane. okazy, należące do jedneJ!o łlat~niku,w-:pracach' r6żnych autot'ów. N~jpopularniejszy.~W dewonie Gór Swię10krzyskiCll g~~

tunek Hexagonaria sedgwicki (Edwards & Haime), 'przeąstawiony'przez

Penecke (19), nie jest identyczny z figurą Frećha (8), ani też z rysunkiem Soshkiny (27). Można by przypuszczać, że rÓżnice te są związane z odda- leniem geograficznym. Jednakże mogłam stwie~d;d~,' że wszystkie · te

ró~nieil~trowane .fąrmy występują ·obok siebie w,dolnymfręnię Wietrz- rif, i$ą ty1):o formami fe~otypowYmi.

'. Zmienność ta ~ajduje·swój ^WyrUw l>9gatej sYI)o~ceniek~óryd\

gatunków. ,\Vielka.żmięnność rodzaju Hexagonciria.Gilx'#li .w.iadc~y -p'raw~

4opodobp.ie· Q~zybkiej jego ewolucji i wielkiej'plaStycznośei, . 1:a " czylQ.

przemawia wYlitępow~e gatunkow. stratygraficznie krótkotrwalych. Po~

~iino' -wyratruę . zaznac~jącej -$ię· zmieruiośCi, peWne zaSadniCZe .~echy. bl:ldowY wykazują jednak ten sam charakter, w, obr:ębie ~ąłego, .rodzaju;

Cechami stałymi 'są: koIQJlle cerioid.alne, ściana

zewnc:t:rzna; ,

wrzeciQI»-

wato i~~ialesepta. . .

(16)

MARIA MOENKE·

ZASIĘG GEOGRAFICZNY I STRATYGRAFICZNY

Rodzaj He:z:agona1'UI Giirich, zdaniem niektórych autorów (Hill, 12, i3; Wang, 35), zjawia się w dolnym dewonie, lecz jest bardziej tozpow- azecl:miony dopiero w dewonie środkowym, mniej zaś pospolity w gór- . nym. Z dolnego dewonu rodzaj ten jest znany z . Francji (12). Ze środko

wego dewonu był on opisany z eiflu i żywetu Ameryki (Stumm, 31), Au- . stralii (Hill, 12), Azji (Yoh, 36) i Europy (Edwaros & Haime, 6; Frech, 8). oraz z dewonu, być może środkowego, ~yki (Delepine, fide l). W gór- nym dewonie przedstawicieli tego rodzafu stwierdzono w Ameryce (Smith;

26), Azji (Penecke, 19; Reed, 21) i Europie (Edwards & Haime: 6; Frech, 7; Giirich, 9; Paeckelmann, 18; Soshkina, 27, 28, 29): W Polsce stwierdzono

• dotychczas gatunki rodzaju He~agonaria na terenie Gór Swiętokrzyskich

(p. tabela 2). Najstarszy z jego przedstawicieli, H. he:tagona (Goldfuss),

l!:ostał znaleziony na terenie Miłoszowa, w warstwach żyweckich .. F. Roe-

. mer (24) cytuje gatunek

:ten

^równieżz Dziewek k. Siewierza. Wszystkie po-

zOstałe gatunki są wieku frańskiego. Najlicmiej występującY w Górach Swiętokrzyskich gatunek Huagonana sedgwiCki . (Edwards & Haime) znany jest z dolnego i środkowego franu· WIetrzni oraz z dolnego franu Zagórza i Łagowa. Dembińska-Róźkowska (5) spotykała ·okazy H. sedg- .wieki (Edwards &·Hairile) w Witoszowie koło Swiebodzic. Poza tym ·dol-·

no-frańskie są gatunki H. davidsoni (Edwards & Haime) i H. sanctacm-

·censis n:· sp. ·Gatunki występujące 'w środkowym franie: H. sedgwickł

(EdwardS & Haime), H. phillipsastraeifonnis n. sp. i H. mi1'abilis n~ sp., reprezentowane są w tym ·poziomie przez niewielką liczbę okazów. Ga- tunek H~ basaltifonniB (F. A. Roemer) , o niepewnej lokalizacji,wystę

puje według GUricha ·(9) we ·franie Kadzielni. Jak. więc

z

powyższych

danych.wynika. rodzaj H~agonaria na terenie Polski występuje naj licz:' niej w· dolnym franie .. W środkowym franie następuje wyraźne zuboże

nie liczbowe okazów, w górnym. zaś franie nie stwierdzono dotychczas przedstawicieli tego rodzaju. .

WARTÓ,sC· STRATYGRAFICZNA·I FACJALNA

Gatunki rodzaju Huagonaria z :Q6r Swiętokrzyskich odznaczają. ^sit:

małym zasięgiem pionowym i szerokim rozprzestrzenieniem horyzontal- nym, są wobec tego dobrymi wSkatnlkami wieku (p. tabela 2).

Nawiązując do WY$tępowania stratygraficznego gatunku H. hexa- gona (Goldfuss) należy podkreślić jego znaczenie biostratygraficzne, wska-

·zujące np. na żywecki wiek utworów Miłpszowa. Gatunek II. sedgwicki

(Edwarda & Haime) jest natomiast .najściślej związany z dolnym franem Wietrzni; jest więc gatunkiem przewo~im: dla warstw tego wieku. Po- dobną . wartość ma zapewne gatunek H. davidsoni (Edwards & Haime), znany z dolnego franu Wietrzni. Gatunek H. basaltifonnis (F. A.Roemer)

(17)

HEXAGONARIA W DEWONIE GOR ŚWIĘTOKRZYSKICH ,481

Tabela 2

Występowanie rodzaju Hemgonaria w deworueGór SWlf~tokrzyskich

2ywet. F r a. n

- -

dolny środkow1 .

Gatunki

~

J ^I ^:a ^j ^:a

-o -o ClI

tS

N C tl ^Ił^'

~

Ul ^~

I -

^·CII^Il.^Ul ^-o^N^tli^ca ^.^-o

^.3

^bO^. ^~ ^. ^_CI!

^8!

Hexagcmaria he.xagona

, ~qoldfussl 3

Hexagonaria aedgwłcld

(Edwards & Haimel 181 6· 5 5 Hexagonoria davidsoni

(Edwards' & Haimel S

H~QOnClria baBaltiformła

(F. A. Roemer) *

He.mgonarla sarictacnr

c:ensła n. sp. 1

Hexagonaria mimbilis

n. sp. 2

Hexagonaria phiUłp8-

astradformła

: n.

^Sp~ ³

• Gatunek UlU, według Gilricha (9),' występuje we tranie lKadzie1ni.

LiCzby omaczają nOść zebranych ·okazów dane~ gatunku. .

ClI tl

-o

,

N -o it

.3

je$t cytowany przez Frecha (7) z franu Gór Harcu i Niemiec zachodnichi G'(1rich (9) . stwierdził jego występowanie .we f~anie Kadzielni. Być może, iż c>pisany przeze mnie oka2;,' którego lokalizacja jest niepewna, pochodzi .

ż G6r 'Swiętokrzyskich, a może nawet z franu Kadzielni. -

Koralowce z rodzaju Hezagonaria. <> koloniach cerióidalnych maj"

duże znaczeriie j~ wskaźniki ·facji. Na podstawie· tych oraz 'innych kc>- ralowców kolonialnych z grupy Tetracoralla, występujących na obszarze Gór Swiętokrzyskich,można przyjąć istnierue facji rafowej w środkowym dewonie Miłoszowa i w górnym. dewonie Wietrzni, Psich G6rek, Zagórza i Łagowa. Występująca tu~aj rafa koralowa rozwijała się zape~ne od strony otwartego morzą., na co wskazuje cerioidalny charakter kolonii.

Rafa ta była zbudowana, jak wszystkie rafy paleozoiczne," przy udziale Stromatoporoidea i Tabulata, licznie występujących w dewonie G.6r Swię-

(18)

MARIA MOENKE': .

tokrzys~~~. 01?ecno~ć .rafy w żywecie: ilranie tych Gór przemawia poza

.tym za 'litoralną strefą zbiornika wodnego i wskazuje. na jego tropikalny

charakter, o ile przyjmiemy. oczywiście, że wymagania paleozoicznych

Tetra~~riilla były takie same ~'I;1bbarl;łzo podobne do wymagań życiowych

<izisielszych ·raf~twórczych Hexacoralla,. badanych przez Vaughana (34).

OPIS GATUNKÓW

. .

Rodzaj He:x:agonaria Giirich jest dość obficie reprezentowany w de- -woJue Gór SWiętokrzyski~h. Cały zbiór będący przedmiotem niniejszego opracowania składa się z 210 kolonii, z których wykonano 475 sz)ifów mikroskopowych. Wśród form zbadanych wyróżniono riastępuj:ące 7 ga-

turUtów: . .

Hexagonqria hexagona (Goldfuss)

He:x:agonaria sedgwicki (Edwards & Haime) Hexagimaria davidsooi (Edwards & Haime) He:x:agonaria basaltifcrrmis (F.· A. Roemer) Ifex(Zgonaria sanctacrucensis n. sp ..

Hexagonaria mirabilis n. sp.

Hexagooaria phm~psastraeifcrrmis n. sp.

Hexagonaria hexagooa (Goldfuss) (fig. 6 w tekście; pl. I, fig. 1 i 2)

1853. Cyathophyllum ·hexagonum GoI<lfuss; Edwards & Haime (6), s. 228, tabl. 50,

fig. 4, 48. ' ..

1870. CyathOphyllum hexagonum Goldfuss; F. Roemer (24), s. 33, tahl. III, fig.·,-8.

1881. Cyathophyttum hexltgot1.um Goldfwis; Quenstedt (20), s. 547, tahl. 163;· fig. 11.

1886. CyathophyZlumhexltgonum Goldfuss; Frech (8), s. 77, tabL

m.

fig. 20-22.

1909. HexagoniophyUum hexagonum (Goldfuss); Giirich(lO), s. H)2,tabL 30,~. Sa. b.

1935. HexagoniophyUum hexagonum (Goldfuss) ^0;= Cllltthophyllumhexagonum Gold- . fuss (partim); Lang & Smith (15), s. 550.

1937. PrismatophllUum hexligonum· (GoldfUSs)~ Yoh (36), s. 68, tabl. IX, fig, la, b.

1948. Hexago1iarict hexagoria (Goldfuss): Stum,m(31),·s.14, tabl. IV, fist. l; tabL VI, fig. 1, 2.

1950. PrismatophyUumcf. hexltgonum (Goldfuss); Taylo~ (33), s. 185,' tabl. 3, fig. 5~

1111\2, .·H,xagofl,(lrla. hexagon(l (Goidfuss); IJeoompre In Piv'~teau (17), S • • 71, .tig. 110.

Matenał. ~ ·Trzy duże, lecz nieeałk<rivite· kolonie, z których wyko- . nana 8 szlifów mikroskopowych~ w tym 6 przekrojów 'DodłUŻ'Ilvch i 2 prze~

krojepoprżeczne.

Diagnoia. - 'Hexagori.aria.o septach I rzędu dochodzących ·do . osi i o nieznacznie 'krótSzych septach II rzędu. Septa lekko wrzecionowato

zgrubiałe ria,peiyferii, rzadziej· ·w· części· przyosiowej. Przecb~tna liczba . septów 48 .. Największa średliica . kielichów 22 .mm;· Listewek przeważ

nie ·brak. .

(19)

HEXAGONARIA W DEWONIE GOR SWIĘTOKRZYSKICH 463;

'Wyglqd zeiłmętnn.y. - Są to kOlonie eerioidalhe,. na :peryfex:iach . przechodzące nieznacznie w· subc.erioidalne. Największa hiekompietna ko-· .

lonia ma 10 do 14 ciil wysokości""i 26 cm długości Na zwietrzałej ·po- wierzchni kolonii widoczne są płaskie kielichy o wgłębieniach aksjalnych zr6wnanych .przeważnię

z

platfol'llHl brzegową. W n.ie;któl'Ych tylko kie-· licach zachowane są wgłębienia osiowe" kt6re osiągają głębokośĆ od 2 .do·

5·mm i średnicę 7 mm .. DiSsepimen"; . . taria tworzą s~erokie platformy brze-

:za

gowe. Sciana, zawsze doskon~e :r-P,,:~ ł'9 )Vinięta, jest zazwyczaj prosta,· nie- t8 łtiedy . miejscami zygzakowata. Kie- lichy mają zarys poligonalny. Sred- 17.

nica największych. ^Z nich ma ponad . 18 20 .mm.' Liczba sept6w jes~ ~mienn.a .ł~ .

i. wynosi.44 do

5?,

najc:?,:ęśc.iei jednak 14, występuje 48' sept6w, co wyraźnie 18,

'uwydatniil się~~ załą~zonYm wykre- ,12 ' .

~~~ (f~g. ,6). łfą. podstaWie tego.wy~e":,· ^.^f1.

s~ ~tWierdza się" że.' na ogc?~, A~zb.ę. 10 5t .zbadanych kielich

9W, w.

20~tu . . 9 :.

iStnieje po 48 fiłep~9w.~ '0/ ,1.1-~' za$.' pą

.'

·S.Q sep,t6w. Na

pozbawionycJ;l,~olo~e-

^.^·⁸^'

ki. . t . zWietrzały.~h . po~~~chniaćh ¹

~9~;nych kolo~~·. występują prąź~i li

iritęrseptalne~ . 5 .

4

BudOwa w przekiojach.·- PrZe"" .. 3 krój poprzeczny (pl. I, fig~ 1) charakteryzuje'

się nieręgulatnie·

. poli- 2 gonal:g.ymi kielichami,' ·które .są ad;., t

gr. aniczone' wyraZn~· ścianami.·o 1..,.-..:....,.,..,...-:---4T"6---.' . .,....·D·-...--...,.~

44 "tO 50 5~·

przebiegu 'I>rostym lub lekko łuko~ , wato -wygiętym. Septa, w liczbie 48;

są całkowit~, nieco grubsze napery-

feryez~ych. :końcach i·' rueznacmie ' wrzecionowato ·poszerzone w pobli-zu' tabularium., 'Tutaj najliezniej' usta~

wione są" ok6łki dissepitneri,t6W' .

:Ftg. 6.

'Hexagona7'ia he:rag01/,a (GolQ1lussl Wykres' liczby septów. Na . osi . po ..

:1o:ri1ej , podana· ucztiaseptów, na:

. 'osi pionowej liczba kielichów'

. Wewnętrzne od.ciItki sept6wI'rzędu: bq cienkie,' niekiedy,łagodniezakr~~

wione, rzadziej zgrubiałe i niektóre zmch dochocką· do :środ.ka 'ltiepcha .. Septa II' rzędu są' na . ogół, takiej' gruboŚci;· jak I' rżędu, . i·· bywają-częste

bardzo długie.· Przewawekończą-.się One na granicy dj.ssepiment84'ium.

~,·tabularium, ~~to zaś. są· ~a.chyl(?nę '-lub ·.nawet Pl'zytastają:gQ 'sept6w