Marmur Sliudianka z obwodu Irkuckiego (Rosja)

Marmur Sliudianka z obwodu Irkuckiego (Rosja)

Jacek Rajchel*

TheSludyanka marble from the Irkutsk region (Russia). Prz. Geol., 50: 1165–1168.

S u m m a r y.The Sludyanka marble is an Archean rock, occurring near the locality of Sludyanka, in the Irkutsk district of Russia, on the SW end of Baikal Lake. The most commonly utilized variety of this marble is pink, mainly as polished, indoor and outdoor slabs, and also in sepulchral masonry. The white and bluish Sludyanka varieties, of similar use in the past, are currently crushed to marble chips for manufacturing artificial stones (lastrico). Both varieties have been widely used in the Irkutsk district, Buriat district, in Moscow, and in Poland Cracow (including).

Key-words:Archean, Baikal fold system, Sludyanka marble, decorative stone

Artyku³ zosta³ napisany w celu scharakteryzowania marmuru o nazwie Sliudianka. Wystêpuje on w obwodzie Irkuckim Rosji i jest stosowany jako kamieñ dekoracyjny, m.in. w Polsce. S¹ to ró¿owe, bia³e i bia³o-niebieskawe marmury eksploatowane w rejonie miejscowoœci Sliudian-ka na SW brzegu jeziora BajSliudian-ka³ (Mitrofanow & Szpanow, 1970; Acagorcjan i in., 1983). Zarówno w miejscu ich wydobywania, jak i w Irkucku, s¹ one powszechnie stoso-wanym surowcem kamiennym. Marmury te najkorzystniej prezentuj¹ siê na wypolerowanej powierzchni, st¹d g³ównie znajduj¹ zastosowanie jako kamieñ dekoracyjny w postaci szlifowanych i polerowanych p³yt na zewnêtrzne i wewnêtrzne posadzki, oblicowanie budynków, schody, pomniki, pami¹tkowe p³yty, nagrobki, a tak¿e elementy architektury ogrodowej i wyroby dekoracyjne. Stosowane s¹ tak¿e w postaci mniej lub bardziej ukszta³towanych ele-mentów architektonicznych na fasady budynków, podmu-rówki, coko³y, ozdobne murki itp., a tak¿e jako kruszywo dekoracyjne.

Sliudianka, to 30-tysiêczne, przemys³owe miasteczko, którego nazwa ma geologiczn¹ etymologiê. By³a ona od XVII w. do lat siedemdziesi¹tych XX w. g³ównym oœrod-kiem wydobycia miki (flogopitu) w by³ym ZSRR, st¹d jego nazwa (ros. sljuda–mika). Zachowa³a siê opuszczona, podziemna kopalnia tego minera³u, w której wystêpuj¹ bajecznych rozmiarów kryszta³y tej miki, a tak¿e wielkie okazy apatytu. Najlepiej jednak nie zapuszczaæ siê do niej bez doœwiadczonego przewodnika i ciep³ej odzie¿y, gdy¿ przecina ona warstwê wiecznej marz³oci.

Rejon wystêpowania marmuru Sliudianka znajduje siê w obrêbie gór Chamar–Daban. Rozci¹gaj¹ siê one od rzeki Irkut na zachodzie po dolinê Selengi na wschodzie, na d³ugoœci ok. 400 km przy szerokoœci do 80 km (Witczuk & Pagacz, 2000). Geologicznie obszar ten znajduje siê na po³udniowym skraju platformy syberyjskiej i nale¿y do bajkalskiego systemu fa³dowego, obejmuj¹cego najbli¿sze otoczenie jeziora Bajka³, ³¹cznie z wysp¹ Olchon i pó³wyspem Œwiêty Nos. Obszar ten jest zbudowany z ska³ archaicznych i proterozoicznych, lokalnie przykrytych kenozoicznymi bazaltami i plejstoceñskimi osadami pochodzenia lodowcowego (Nalivkin i in., 1965; Sa³op,

1964; ¯amojda i in., 1968). Marmur Sliudianka zwi¹zany jest ze ska³ami archaicznymi, wystêpuj¹cymi w szerokim otoczeniu Sliudianki (ryc. 1) w obrêbie, tzw. bloku cha-mar–dabañskiego.

W obrêbie utworów archaicznych wyró¿nia siê na wschodnim brzegu Bajka³u dwie serie:

‘ta³anczañsk¹ — zbudowan¹ z amfibolitów,

amfiboli-towych gnejsów, oraz granitów i migmatytów, mi¹¿szoœci powy¿ej 6 tys. m;

‘œwiatonosk¹ — dla której charakterystyczne s¹

utwory wêglanowe, i w której wydzielona jest grupa: • dolna — kriestowa, z³o¿ona z marmurów i erlanów zawieraj¹cych grafit, z przewarstwieniami amfi-bolitów, gnejsów, metamorficznych ³upków pirokseno-wych i kwarcytów, mi¹¿szoœci 1000–1200 m;

• górna — katkowska, zbudowana g³ównie z gnejsów i amfibolitów, z przewarstwieniami marmurów, metamorficznych ³upków diopsydowych i kwarcytów, mi¹¿szoœci powy¿ej 4 500 m.

Po zachodniej stronie Bajka³u, i na wyspie Olchon wystêpuje g³ównie seria œwiatonoska, okreœlana tu tak¿e jako kompleks lub nadgrupa priolchoñska. Odpowiada ona grupie katkowskiej ze wschodniego brzegu Bajka³u i zawiera w stropie nieobecne tam marmury.

Wed³ug innego podzia³u (Sa³op, 1964) rejon Sliudianki jest zaliczany do tzw. po³udniowego Przybajkala, w któ-rym wydzielono dwie serie: starsza z nich — szary¿a³gaj-ska to odpowiednik stratygraficzny serii ta³anczañskiej, a m³odsza — sliudainska jest korelowana z seri¹ œwiato-nosk¹ (ryc. 1). W najbli¿szych okolicach Sliudianki serie te ró¿ni¹ siê nieco petrograficznie od ich szerzej rozprze-strzenionych odpowiedników.

W utworach rejonu Sliudianki wyró¿niono tak¿e wiele facji regionalnego metamorfizmu (Jelizariew, 1964), takich jak: facja zielonych ³upków, almandynowo-amfibo-litowa z subfacj¹ staurolitowo-andaluzytowo-kwarcow¹, almandynowo-mikowa i sylimanitowo-almandynowa oraz granulitowa.

W najbli¿szej okolicy Sliudianki znajduj¹ siê trzy wiel-kie, stokowe, wielopoziomowe kamienio³omy marmurów. W dwu z nich s¹ eksploatowane bia³e odmiany marmuru, w trzecim — ró¿owa. Pierwszy z kamienio³omów, o nazwie Pieriewa³, jest usytuowany na lewym zboczu p³yn¹cej przez Sliudiankê rzeczki o tej samej nazwie, w odleg³oœci ok. 10 km od brzegu Bajka³u. Drugi — Dynamitnyj, znaj-duje siê na prawym brzegu tej rzeczki w samej Sljudjance. Trzeci kamienio³om — Burowszczina, gdzie wydobywana

*Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30,

jest ró¿owa odmiana marmuru, jest zlokalizowany nad brzegiem Bajka³u, 8,5 km na wschód od Sliudianki, w odleg³oœci 135 km od Irkucka (ryc. 1, 2*).

Marmur Sliudianka, eksploatowany w kamienio³omie

niach bia³ej barwy; w cienkich p³ytach jest przeœwiecaj¹cy. Przewa¿nie jest to marmur œnie¿nobia³y, jednorodny, o

Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 12, 2002

BAJKA£

Sliudianka

Bajkalsk

luŸne osady kenozoiczne loose Cainozoic deposits

kenozoiczne bazalty Cainozoic basalts

postarchaiczne granity Postarchaic granite

warstwy bitud¿inskie /górny proterozoik/ Bitudgin beds /Upper Proterozoic/

warstwy hangarulskie /dolny proterozoik/ Hangarul beds /Lower Proterozoic/

archaiczne alaskity Archaic alaskite

seria sliudianska /archaik/ Sludyanka series /Archaic/

kamienio³om quarry

g³ówny roz³am sajañski main Sajan fault

N

A

ROSJA

Russia

MO

NG

OL

_IA

B

Ryc. 1.Mapa geologiczna okolic Sliudianki (wg Naljetowa, 1961 i Jelizariewa, 1964, zmienione, uproszczone) Fig. 1. Geological map of the Sludyanka area (after Nalyetov, 1961 and Jelizaryev, 1964, altered and simplified)

ciep³ej tonacji i drobno-, œrednio- lub gruboblastycznej tek-sturze. Rzadziej wystêpuje odmiana marmuru lekko nie-bieskawego, z deseniem w postaci szerokich, rozp³ywaj¹cych siê smug jaœniejszej barwy. Marmury te, w pierwszym ze wspomnianych kamienio³omów, zawieraj¹ regularne kryszta³y zielonego apatytu osi¹gaj¹ce do kilku-nastu centymetrów d³ugoœci. W drugim kamienio³omie wystêpuj¹ wielkie kryszta³y b³êkitnego kalcytu i znacznie rzadszy spinel krwistoczerwonej barwy. W obu przypad-kach zawieraj¹ one podobne domieszki, którymi s¹: diop-syd, zastêpowany przez tremolit, plagioklaz, kwarc, skapolit, pseudomorfozy oliwinu, gniazdowe skupienia

serpentynowe i blaszki chlorytu magnezowego. W obu kamienio³omach wystêpuj¹ tak¿e prze³awicenia innych ska³. W pierwszym z nich s¹ to przewa¿nie ska³y wapnio-wo-krzemionkowe, sk³adaj¹ce siê g³ównie z hornblendy i skapolitu, w drugim — gnejsy, zbudowane z plagioklazu, kwarcu i granatu, a w mniejszych iloœciach z biotytu, syli-manitu, spinityzowanego kordierytu i minera³ów nieprze-zroczystych.

Bia³y marmur Sliudianka posiada wytrzyma³oœæ na œci-skanie rzêdu 130 MPa, œcieralnoœæ 0,6 g/cm2_{, wielkoœæ}

uzyskiwanych bloków do 1 m3_{, ciê¿ar w³aœciwy 2670 kg/m}3_.

Jest on ska³¹ ³atwo poddaj¹c¹ siê obróbce i przyjmuj¹c¹ poler wysokiej jakoœci. Bia³a odmiana marmuru Sliudian-ka nie jest obecnie wykorzystywana w postaci Sliudian-kamienia ciêtego i polerowanego, ale znalaz³a zastosowanie do pro-dukcji lastrykowego grysu. Innym sposobem jej wykorzy-stania jest pokrywanie zewnêtrznych œcian budynków nieforemnymi fragmentami tej ska³y o ró¿nych gabary-tach.

Z³o¿e ró¿owego marmuru z kamienio³omu Burowszczina mia³o — wg danych z 1983 r. — udokumen-towane zasoby (w tys. m3_{) w kategorii: A — 142, B — 191,}

C1— 727. Mi¹¿szoœæ z³o¿a wynosi 5–93 m, a uzysk bloków

podawany jest od 7–9 % wg Osko³kowa (1984), a do 25% wg Acagorcjana i in. (1983). Uzysk p³yt z 1 m3 _bloku

wynosi ok. 12 m2_{. Istotnym czynnikiem}

uniemo¿li-wiaj¹cym osi¹gniêcie wiêkszego uzysku p³yt jest obecnoœæ nierównomiernie rozmieszczonego kwarcu, szczególnie k³opotliwa przy ich polerowaniu. Dominuje tu marmur ró¿owy grubo- i œrednioblastyczny (ryc. 3), gdzie obok kal-cytu (80–98%) zawiera on kwarc (2–15%), piroksen–augit i diopsyd (1–6%), amfibol–tremolit i hornblendê zielon¹ (3–5%), do 5% wollastonitu (Osko³kow, 1984), a tak¿e w mniejszej iloœci: plagioklaz, klinozoizyt, skapolit, flogopit, tytanit, apatyt, brunatny biotyt i chloryt magnezowy, co

Sk³adnik % wag SiO2 10,55 TiO2 0,17 Al2O3 2,00 Fe2O3 0,89 FeO 0,16 CaO 48,30 MgO 0,53 Na2O 0,15 K2O 0,21 SO3 œlady (traces) Straty pra¿enia 37,18

Tab. 1. Sk³ad chemiczny ró¿owej Sliudianki z kamie-nio³omu Burowszczina (wg Acagorcjan i in., 1983)

Table 1. Chemical composition of the pink Sludyanka marble from the Burovshstchina Quarry (after Acagorcyan et al., 1983)

a

b

c

e

d

Ryc. 3. Mikrofotografia ró¿owego marmuru Sliudianka z

kamienio³omu Burowszczina. Wœród ziarn grubokrysta-licznego kalcytu (a) widoczny: tremolit (b), kwarc (c), kli-nozoizyt (d) i tytanit (e)

Fig. 3. Photomicrograph of the pink variety of the Sludyanka marble from the Burovshtchina quarry. Among the grains of coarse–crystalline calcite (a) there are grains of tremolite (b), quartz (c), clinozoisite (d) and titanite (e)

a b f c e d

Ryc. 4. Mikrofotografia ska³y wapniowo-krzemianowej o charakterze erlanu z kamienio³omu Burowszczina. Widocz-ne ziarna: kalcytu (a), plagioklazu (b), epidotu (c), skapolitu (d), kwarcu (e) i tytanitu (f)

Fig. 4. Photomicrograph of the calc–silicate rock of the scarn type from the Burovshtchina quarry. The grains iden-tified: calcite (a), plagioclase (b), epidote (c), scapolite (d), quartz (e) and titanite (f)

znajduje swój wyraz w jego sk³adzie chemicznym (tab. 1). Minera³y te, stanowi¹ce sta³y komponent ró¿owej Sliudianki, wystêpuj¹ tak¿e w postaci równolegle usytu-owanych smug mi¹¿szoœci od kilku do kilkunastu centy-metrów, o prostym lub nieco falistym przebiegu. Na polerowanych p³ytach widoczne s¹ one jako czarno-zielon-kawe pasiaste lub chmurkowate desenie. Przewarstwienia te maj¹ cechy ska³y wapniowo-krzemianowej — erlanu (ryc. 4). Marmur Sliudianka jest najbardziej podobny do ró¿owej odmiany Zielonej Marianny ze Stronia Œl¹skiego, marmuru o zbli¿onym sk³adzie mineralnym. Znacznie rza-dziej w kamienio³omie tym wystêpuje bia³a odmiana mar-muru.

W³aœciwoœci fizyczno-mechaniczne ró¿owego marmu-ru Sliudianka s¹ nastêpuj¹ce (wg Acagorcjan i in., 1983):

‘ciê¿ar objêtoœciowy — 2700 do 2730 kg/m3; ‘gêstoœæ — 2,71 do 2,76 g/cm3;

‘porowatoœæ — 0,40 do 1,53%;

‘ca³kowita nasi¹kliwoœæ wagowa — 0,10 do 0,38%; ‘wytrzyma³oœci na œciskanie w stanie suchym — 45

do 90 MPa;

‘wytrzyma³oœci na œciskanie w stanie nasyconym

wod¹ — 47 do 82 MPa;

‘wytrzyma³oœci na œciskanie po 25 cyklach

zamra-¿ania — 41 do 87 MPa;

‘wspó³czynnik rozmiêkczenia — 0,83; ‘wspó³czynnik mrozoodpornoœci — 0,74; ‘œcieralnoœæ na tarczy Dorry’ego — 0,93 g/cm2; ‘odpornoœæ na sól — 25 do 35 (30) cykli; ‘modu³ sprê¿ystoœci Younga — 0,5 MPa; ‘modu³ œcinania — 0,2 MPa;

‘wspó³czynnik Poissona — 0,28;

‘polerowalnoœæ na b³yskomierzu NIIKS–M w

umow-nych jednostkach miary — 160 do 175 (170).

Ró¿owy marmur Sliudianka jest eksploatowany metod¹ strza³ow¹ za pomoc¹ niewielkich ³adunków w gêsto rozmieszczonych p³ytkich otworach wiertniczych, przez co uzyskuje siê bloki o zró¿nicowanych gabarytach. Najwiêksze z nich s¹ nastêpnie formatowane w prosto-pad³oœcienne bloki poprzez wiercenie wielu równoleg³ych otworów i odspajanie wzd³u¿ ich szeregu (ryc. 5*).

W samej Sliudiance ró¿owa odmiana marmuru jest powszechnie stosowana, g³ównie w postaci polerowanych p³yt posadzkowych i ok³adzinowych. W tej formie stanowi ona posadzki pomieszczeñ dworca kolejowego, podczas gdy zewnêtrzne œciany tego budynku s¹ wykonane z blocz-ków ró¿owej i bia³ej odmiany tego marmuru (ryc. 6). P³yta-mi ró¿owej Sliudianki wy³o¿one s¹ pod³ogi sklepów i pomieszczeñ u¿ytecznoœci publicznej w tej miejscowoœci, wzniesiono z niej równie¿ wielki pomnik ku czci poleg³ych w II. wojnie œwiatowej. W Sliudiance, jak i w wiêkszoœci innych miejscowoœci na terenie obwodu Irkuckiego i auto-nomicznej republiki Buriacji, w³aœnie ró¿owy marmur ze Sliudianki jest najczêœciej stosowanym surowcem w sepul-kralnej kamieniarce ró¿nych wyznañ.

Tak¿e w Irkucku z ró¿owej odmiany marmuru Sliudianka s¹ wykonane posadzki i ok³adziny budynku krajowego portu lotniczego (ryc. 7); podobne zastosowa-nie znalaz³ on rówzastosowa-nie¿ w budynku Wydzia³u Geologii

Uni-wersytetu Irkuckiego i Muzeum Mineralogicznym w tym mieœcie. Wykorzystano go tak¿e na ozdobne posadzki i schody na reprezentacyjnych bulwarach rzeki Angary, w starej czêœci Irkucka. Z tego w³aœnie marmuru wykonano tak¿e kamieñ wêgielny (ryc. 8) oraz fragment elewacji w nowo wybudowanym koœciele rzymsko-katolickim w tym mieœcie. Ró¿ow¹ Sliudiankê u¿yto tak¿e w Moskwie do wystroju stacji metra Barrikadnaja (Samsonow & Turin-gue, 1984), Marksistskaja, Krasnopresnjenskowo radiusa i Ka³u¿skaja (Osko³kow, 1984), a tak¿e w wielu jego pod-ziemnych przejœciach.

Marmur Sliudianka jest równie¿ eksportowany, st¹d znajdujemy jego architektoniczne zastosowanie tak¿e w Polsce. W Krakowie ró¿ow¹ jego odmian¹ oblicowano jedn¹ ze œcian podziemnego przejœcia dla pieszych pod Alejami Krasiñskiego (ryc. 9), obok domu towarowego Jubilat. Do Polski by³a równie¿ sprowadzana bia³a odmia-na Sliudianki, ale autorowi nie uda³o siê odszukaæ miejsca jej zastosowania.

Istnieje jeszcze jedna, rzadko spotykana odmiana mar-muru Sliudianka, bêd¹ca wielkokrystalicznym, kalcyto-wym marmurem ¿y³okalcyto-wym. Nosi ona nazwê marmuru polichromowego i ma ¿ó³taw¹ barwê. Marmur ten znajdo-wa³ zastosowanie w wystroju wnêtrz obiektów sakralnych w postaci drobnych detali o polerowanej powierzchni lub jako komponent mozaik.

¯adna z odmian marmuru ze Sliudianki nie jest obecnie sprowadzana do Polski i warto pomyœleæ o ponownym wprowadzeniu na nasz rynek kamieni dekoracyjnych piêknego marmuru, jakim jest ró¿owa Sliudianka znad dalekiego Bajka³u.

Praca zosta³a wykonana Zak³adzie Geologii Ogólnej i Mate-matycznej Wydzia³u Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie w ramach tematu dzia³alnoœci statutowej nr 11.11.140.808.

Autor wyra¿a podziêkowanie Panu dr in¿. J. Czernemu za pomoc w mikroskopowej identyfikacji minera³ów i wykonanie mikrofotografii.

Literatura

ACAGORCJAN Z. A. (red.), SZMAWONIAH Z. G., CZARCZOGLIAN A. G. & WARTANJAN K. S. 1983 — Oblicowocznyje kamni Sowietskowo Sojuza. Katalog. Izdatielstwo „Ajastan”, Jerewañ: 1–94.

JELIZARJEW J. Z. 1964 — O polifacjalnom regionalnom mietamorfi-zmie w arhiee jugo-zapadnogo pribajkalia. Izwiestia Akademii Nauk SSSR, Ser. Geo³og., 9: 21– 29.

MITROFANOW G. K. & SZPANOW I. A. 1970 — Oblicowocznyje i podje³ocznyje kamni SSSR. Izdatielstwo Niedra, Moskwa: 1–200. NALIVKIN D. V. (red.), 1965 — Gjeo³ogiczeskaja karta SSSR. Massztab 1: 2 500 000. Moskwa.

NALJETOW P. I. 1961 — Stratigrafija cientralnoj czasti Buriackoj ASSR. Gosgieoltehizdat, Moskwa: 1–280.

OSKA£KOW W. A. 1984 — Oblicowocznyje kamni miestoro¿dienij SSSR. Niedra, Moskwa: 21–192.

SA£OP £. I. 1964 — Gieo³ogija bajkalskoj gornoj ob³asti. T. I. Strati-grafia. Izdatjelstwo Nedra, Moskwa: 1–515.

SAMSONOW J. P. & TURINGJE A. P. 1984 — Samocwiety SSSR. Nedra, Moskwa.

WITCZUK J. & PAGACZ S. 2000 — Bajka³, morze Syberii. Przez bezdro¿a Azji. Przewodnik Turystyczny. Bezdro¿a, Kraków. ¯AMOJDA A. I. (red.) 1968 — Gieo³ogiczeskije strojenie SSSR. T. 1, Stratigrafija, Izdatjelstwo Niedra, Moskwa.

Ryc. 5. Formatowanie bloku ró¿owego marmuru Sliudianka w kamienio³omie Burowszczina

Fig. 5. Parting of a block of the pink Sludyanka marble at the Burovshtchina quarry

Ryc. 6. Elewacja budynku dworca kolejowego w Sliudiance wykonana z formatowanych bloczków ró¿owej i bia³ej Sliudianki Fig. 6. Façade of the railway station building in Sludyanka, lined with the blocks of the pink and white varieties of the Sludyanka marble

Ryc. 7. Ok³adzina z polerowanych p³yt ró¿owej Sliudianki w budynku krajowego portu lotniczego w Irkucku

Fig. 7. Facing made of polished slabs of the pink Sludyanka mar-ble in the building of the domestic airport in Irkutsk

Ryc. 9. Œciana podziemnego przejœcia pod alejami Krasiñskiego, nieopodal mostu Dêb-nickiego w Krakowie, wy³o¿ona p³ytami ró¿-owej Sliudianki

Fig. 9. A wall of the pedestrian underpass, Krasiñskiego avenue, close to the Dêbnicki bridge in Cracow, lined with polished slabs of the pink Sludyanka marble

←

Fig. 8. A block of the pink Sludyanka marble as the corner–stone of the newly built Roman-Catholic Cathedral of Immaculate Heart of Our Lady in Irkutsk

P I S M O I N F O R M A C Y J N E PA Ñ S T W O W E J S £ U ¯ B Y G E O L O G I C Z N E J

Cena 11,00 z³