ochronê masywu skalnego przy wykonywaniu wyko-pów i wy³omów,
warunki wykonawstwa i bezpieczeñstwo robót górni-czych,
osuwiska (stan bie¿¹cy i prognoza),
inne problemy i zagro¿enia egzodynamiczne, jak abrazyjne transformacje linii brzegowej, procesy erozyjne w zlewniach i zamulanie zbiornika,
problemy i zagro¿enia hydrogeologiczne,
procesy i zagro¿enia geochemiczne, hydrogeoche-miczne i biogeochehydrogeoche-miczne.
Zakres szczegó³owy raportu o oddzia³ywaniu na œrodo-wisko musi byæ dostosowany do etapu, na jakim jest on sporz¹dzany. Wa¿ne jest wykorzystanie doœwiadczeñ zebranych w toku realizacji i eksploatacji innych obiektów podobnego typu. Dba³oœæ o dobry stan œrodowiska geolo-gicznego na terenach przeznaczanych pod budownictwo wodne w Karpatach fliszowych stanowi podstawê utrzy-mania bioró¿norodnoœci i rozwoju zrównowa¿onego.
Wiedza o geologii i historii torfowisk, a strategia ich aktywnej ochrony
Kazimierz Tobolski*
W dokumentacjach rezerwatów torfowiskowych spo-tykamy sporadyczne przypadki powo³ania siê na historiê zbiorników akumulacji biogenicznej, a jeszcze rzadziej notowane s¹ wzmianki o strukturze geologicznej chronio-nych torfowisk.
Brak zainteresowania geologi¹ i przesz³oœci¹ geolo-giczn¹ torfowisk jest niemal powszechnie praktykowanym zwyczajem zarówno przy wnioskowaniu o status prawny obiektów torfowiskowych, jak i w planach ich ochrony. Skutki ignorowania tej wiedzy nierzadko mo¿na ogl¹daæ w torfowiskowych rezerwatach, w których œwiat roœlinny uleg³ niekorzystnym przekszta³ceniom czêsto dopiero po ustanowieniu tam prawnej ochrony. Przewa¿nie nie trafia do przekonania oczywisty fakt, ¿e o przysz³ym losie torfo-wiska decyduje ukszta³towany przez tysi¹clecia splot hydrogeologicznych uwarunkowañ. Opieraj¹c siê na tej prawdzie, w³aœnie geologia i historia torfowisk powinny mieæ rangê podstawowego kryterium oceniaj¹cego
dyna-mikê i ich przysz³¹ egzystencjê. To struktura geologiczna torfowiska umo¿liwia funkcjonowanie najwa¿niejszemu czynnikowi ekologicznemu torfowisk, o czym poucza hydrogeologia zbiorników akumulacji biogenicznej.
Ponadto w³aœnie geologia i historia torfowisk s¹ klu-czem do poznania naturalnoœci i stopnia rozwoju torfowisk, gdy¿ torfy i osady podtorfowe nale¿¹ do idealnych rejestra-torów wszystkich zdarzeñ z przesz³oœci tych zbiorników. Umo¿liwiaj¹ œledzenie przemian hydrologicznych w obrê-bie oobrê-biektu i w jego otoczeniu, przechowuj¹ informacje o pokrywie roœlinnej ka¿dej z faz rozwoju torfowiska i reje-struj¹ antropogeniczne przekszta³cenia. Tak wszechstron-nego spojrzenia na torfowiskowe ekosystemy nie zdo³a zapewniæ analiza wspó³czesnej roœlinnoœci. Wnioskowania na jej podstawie s¹ subiektywne, a niekiedy wrêcz b³êdne, w ka¿dym razie zbyt sk¹pe, aby wy³¹cznie na nich opieraæ sterowanie przysz³ymi losami torfowiskowych rezerwatów. W tym celu nale¿y dysponowaæ dok³adnym rozpoznaniem paleoekologicznym. W ka¿dym planie ochrony wskazane zadania czynnej ochrony musz¹ wynikaæ z solidnej wiedzy o przesz³oœci ekologicznej zbiorników akumulacji biogenicz-nej, wspartej dobrym poznaniem ich budowy geologicznej.
Zastosowanie programu Femwater
do modelowania transportu zanieczyszczeñ w rejonie sk³adowisk
Hanna Z³otoszewska-Niedzia³ek*
Obecnie coraz bardziej surowe prawodawstwo dotycz¹ce ochrony œrodowiska sprawia, ¿e ju¿ na etapie planowania prze-strzennego realizowana jest strategia ochrony wód podziem-nych, poprzez lokalizacjê obiektów uci¹¿liwych (sk³adowisk) w nawi¹zaniu do takich warunków geologicznych, które opty-malnie chroni³yby œrodowisko przed migracj¹ odcieków w przypadku uszkodzeñ zabezpieczeñ technicznych.
Zasiêg przestrzenny zagro¿enia jakoœci wód podziem-nych przez sk³adowisko wi¹¿e siê z warunkami przenika-nia zanieczyszczeñ oraz rodzajem i iloœci¹ odcieków. Ka¿da substancja zanieczyszczaj¹ca mo¿e w okreœlonych warunkach migrowaæ w sposób zró¿nicowany, a w³aœciwa ocena tej migracji bez odpowiednich badañ jest praktycz-nie praktycz-niemo¿liwa.
Dlatego w praktyce prognoza stopnia zagro¿enia wód podziemnych przez powierzchniowe ognisko polega na ocenie zdolnoœci ochronnych nadk³adu w zale¿noœci od mi¹¿szoœci i litologii utworów.
Przegl¹d literatury zagadnienia wskazuje, ¿e jednym z wa¿niejszych kryteriów oceny zagro¿enia wód podziem-nych jest czas pionowej migracji substancji zanieczysz-czaj¹cych od potencjalnego ogniska do zbiornika wód podziemnych (Pleczynœki, 1988; Kleczkowski i in., 1991; Witczak & ¯urek, 1994). Proces ten warunkuj¹ nastêpuj¹ce czynniki: litologia utworów, mi¹¿szoœæ utworów, g³êbokoœæ do zwierciad³a wody podziemnej, wielkoœæ infiltracji i stê-¿enie odcieków.
Autorka podjê³a próbê analizy wp³ywu poszczególnych czynników na transfer zanieczyszczeñ, stosuj¹c badania tere-nowe i metodê modelowania numerycznego (Z³otoszew-ska-Niedzia³ek, 2001). Do obliczeñ numerycznych zastoso-wano program Femwater, który rozwi¹zuje trójwymiarowe, 1020
Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 10/2, 2002
*Zak³ad Biogeografii i Paleoekologii, Uniwersytet im. A. Mickiewicza, ul. Fredry 10, 61-701 Poznañ
*Katedra Geoin¿ynierii, SGGW, ul. Nowoursynowska 166, 02-781 Warszawa
zmodyfikowane równanie Richardsa dla przep³ywu wód podziemnych metod¹ elementów skoñczonych (MES) oraz równanie transportu masy z zastosowaniem hybrydowej metody elementów skoñczonych Lagrange’a-Eulera.
Rozwi¹zania numeryczne przy ró¿nych za³o¿eniach pozwoli³y na wielowariantow¹ wizualizacjê prognoz migra-cji zanieczyszczeñ w czasie i przestrzeni oraz umo¿liwi³y ustalenie wp³ywu poszczególnych czynników decydu-j¹cych o tempie (tj. szybkoœci, wielkoœci, g³êbokoœci pene-tracji i frontu) ich rozprzestrzeniania.
Metodykê tak¹ przyjêto analizuj¹c dwa sk³adowiska odpadów komunalnych — Bo¿a Wola i Lipiny Stare — w typowych warunkach geologicznych, wystêpuj¹cych na obszarze Niziny Mazowieckiej. Obiekt Bo¿a Wola zloka-lizowany jest na tarasie nadzalewowym w dolinie Wis³y, a sk³adowisko Lipiny Stare znajduje siê na wysoczyŸnie — Równinie Wo³omiñskiej.
Literatura
LIN H.-C.J., YEH G.-T, CHENG J.-R., CHENG H.-P., JONES N.L. & RICHARDS D.R. 1996 — A Three-Dimensional Finite Element Com-puter Model for Simulating Density Dependent flow and transport. Femwater.
KLECZKOWSKI A., PACZYÑSKI B., P£OCHNIEWSKI Z. & WIT-CZAK S. 1991 — Koncepcje ochrony zbiorników i poziomów wód podziemnych w œwietle dotychczasowych badañ. [W:] Ochrona wód podziemnych w Polsce. Stan i kierunki CPBP. 04.10.09. zeszyt 56, Wyd. SGGW-AR, Warszawa.
PLECZYÑSKI J. 1988 — Naturalna odpornoœæ struktur wodonoœnych na zanieczyszczenia, Technika Poszukiwañ Geologicznych. Geosynop-tyka i Geoterma, 5–6.
WITCZAK S. & ¯UREK A. 1994 — Wykorzystanie map glebowo-rol-niczych w ocenie ochronnej roli gleb dla wód podziemnych. [W:] Metodyczne podstawy ochrony wód podziemnych. Wyd. AGH, Kraków.
Z£OTOSZEWSKA-NIEDZIA£EK H. 2001 — Wp³yw warunków gruntowo-wodnych na migracjê zanieczyszczeñ w rejonie sk³adowisk odpadów komunalnych. Arch. SGGW Warszawa, nr 23897 R.
Budowa zbiorników na nawozy naturalne w gospodarstwach wiejskich
jako przeciwdzia³anie zanieczyszczaniu wód poziemnych sk³adnikami nawozowymi
Andrzej Sapek*, Barbara Sapek*, Stefan Pietrzak*
Rolnicze zanieczyszczanie wód podziemnych sk³adni-kami nawozowymi ma charakter obszarowy z pól upraw-nych oraz skrytopunktowy z obszaru zagród wiejskich, gdzie skupia siê produkcja zwierzêca. Badania prowadzo-ne w ramach projektu PAWQP (Poland Agriculture and Water Quality Protection) oraz BAAP (Baltic Agriculture Runoff Action Program) wykaza³y wyraŸne zanieczyszcze-nia wód gruntowych pod zagrodami wiejskimi oraz studni zagrodowych azotanami, fosforanami, potasem i chlorka-mi (Sapek, 2001; Sapek, 2002). G³ównym Ÿród³em tych zanieczyszczeñ s¹ miejsca sk³adowania odchodów zwie-rzêcych (nawozów naturalnych).
Jedna du¿a sztuka przeliczeniowa wydala rocznie po-nad 2 t suchej masy odchodów, zawieraj¹cych przeciêtnie oko³o 4% N, 1,5% P i 2% K. Do nawozów naturalnych zali-cza siê obornik, gnojówkê i gnojowicê. W Polsce przewa¿a system obornikowy sk³adowania nawozów naturalnych. W wiêkszoœci gospodarstw obornik sk³aduje siê bezpo-œrednio na glebie, a gnojówkê (mocz) w czêsto nieszczel-nych zbiornikach, o ma³ej pojemnoœci. Stan ten sprzyja wymywaniu sk³adników nawozowych do gleby i w nastêp-stwie do wody gruntowej.
W ramach wy¿ej wymienionych projektów podjêto budowê przyk³adowych zbiorników na nawozy naturalne
w gospodarstwach demonstracyjnych. Inicjatywê tê prze-jêli sami rolnicy oraz niektóre samorz¹dy gminne i woje-wódzkie, zw³aszcza w rejonie ostro³êckim.
W ramach projektów badano skutki budowy gnojowni i poprawy gospodarki nawozami naturalnymi w zagrodzie na jakoœæ wody gruntowej. Próbki wody gruntowej pobie-rano w odstêpach dwumiesiêcznych ze studzienek kontrol-nych, zainstalowanych w obrêbie zagrody, miêdzy innymi w pobli¿u miejsc uprzedniego sk³adowania obornika bez-poœrednio na glebie. Stwierdzono, ¿e po usuniêciu bezpo-œredniego Ÿród³a zanieczyszczeñ jakoœæ wody gruntowej poprawia³a siê w czasie dwóch pierwszych lat, lecz w
nastêpnych latach nadal nie odpowiada³a wymaganiom w zakresie stê¿enia fosforu, a stê¿enie potasu utrzymywa³o siê na wysokim poziomie (tab. 1).
Przeprowadzone badania wykaza³y znaczn¹, lecz nie-dostateczn¹ poprawê jakoœci wody gruntowej w wyniku budowy zbiorników na nawozy naturalne.
Literatura
SAPEK B. 2001 — Ocena ryzyka œrodowiskowego w œwietle monito-ringu gleby i wody w gospodarstwie rolnym. [W:] Obieg pierwiastków w przyrodzie: B. Gworek & A. Mocek (red.), Instytut Ochrony Œrodo-wiska, T. I, 295–304.
SAPEK B. 2002 — The impact of farmstead operation on ground water quality. [In:] Agricultural effects on ground and surface waters: Research at edge of science and society: J. Steenoorden, F. Claessen & J. Willems (eds.), 125–130.
1021
Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 10/2, 2002
Tab. 1. Œrednie roczne stê¿enie sk³adników nawozowych w wodzie gruntowej pod miejscem sk³adowania obornika do 1997 r.
*Instytut Melioracji i U¿ytków Zielonych w Falentach, 05–090 Raszyn
