Środowisko depozycji osadów strefy marginalnej fazy pomorskiej zlodowacenia bałtyckiego na przykładzie kemu z okolic Wielenia Pomorskiego

Œrodowisko depozycji osadów strefy marginalnej fazy pomorskiej

zlodowacenia ba³tyckiego na przyk³adzie kemu z okolic Wielenia Pomorskiego

Ewelina Lipka*

depozycyjnego osadów strefy marginalnej fazy pomorskiej ostatniego zlodowacenia przeprowadzono analizê cech strukturalnych i teksturalnych osadów buduj¹cych wznie-sienie w okolicy Wielenia Pomorskiego. Próbowano tak¿e odtworzyæ sposób wykszta³cenia strefy marginalnej fazy pomorskiej zlodowacenia ba³tyckiego na wskazanym obszarze (Lipka, 2006). Obok standardowych analiz uziar-nienia przeprowadzono równie¿ analizy petrograficzne ¿wirów frakcji œrednioziarnistej (4–10 mm) i gruboziarni-stej (20–60 mm). Pozwoli³y one okreœliæ obszar macierzy-sty oraz drogê prawdopodobnego nap³ywu l¹dolodu, zanim w okolicy Wielenia Pomorskiego osi¹gn¹³ swój maksymalny zasiêg podczas fazy pomorskiej ostatniego zlodowacenia.

Stanowisko Wieleñ Pomorski jest po³o¿one w pó³noc-no-zachodniej czêœci Polski, na obszarze Pojezierza Iñskiego, stanowi¹cego jeden z mezoregionów Pojezierza Zachodniopomorskiego (Kondracki, 1998). Przedmiotem badañ by³a forma po³o¿ona na zapleczu strefy marginalnej fazy pomorskiej. Na podstawie wyników przeprowadzo-nych analiz i zgodnie z przyjêt¹ definicj¹ Karczewskiego (1971) omawian¹ formê mo¿na okreœliæ jako kem. Z geo-morfologicznego punktu widzenia kem ten znajduje siê w bardzo interesuj¹cym miejscu, w którym przebieg form strefy marginalnej fazy pomorskiej zmienia siê z po³udni-kowego na zbli¿ony do równole¿nipo³udni-kowego.

Pierwotnie w dolnej czêœci kemu by³ osadzany materia³ piaszczysty o zró¿nicowanej œrednicy ziaren, naniesiony przez wody roztopowe o zmiennej prêdkoœci. Nastêpnie zosta³a nad nim osadzona mi¹¿sza seria bezstrukturalnego, piaszczysto-¿wirowego osadu, zawieraj¹cego narzutniaki o œrednicy do 30–40 cm. Seriê tê mo¿na interpretowaæ jako przemyty osad ablacyjny. Po zakoñczeniu depozycji tego materia³u powsta³y uskoki odwrócone, a w stropowej czê-œci formy ugiêcia warstw osadów. Prawdopodobnie dosz³o do tego na skutek wytopienia pogrzebanej bry³y martwego lodu. Wówczas przemarzniête pakiety osadu straci³y pod-parcie i zsunê³y siê na miejsce zajmowane uprzednio przez bry³ê lodu (Karczewski, 1971). Poniewa¿ uskoki nie osi¹gaj¹ stropu formy ani nawet ugiêtej warstwy, nale¿y s¹dziæ, ¿e szczytowe partie osadu nie by³y przemarzniête i zosta³y zdeponowane nieco póŸniej. Pagórek ten, dotych-czas niezbadany, wykazuje cechy innych form, zalicza-nych przez Karczewskiego (1989) do podstrefy moreny kemowej wewnêtrznej, z mniej licznymi pagórkami kemo-wymi — zbudowanymi z osadów glacifluwialnych i moreno-wych osadów ablacyjnych — i zag³êbieniami wyto-piskowymi, posadowionymi na morenie dennej falistej.

Zgodnie z pogl¹dami wyra¿onymi przez Karczewskie-go (1964, 1971, 1989, 2001), NiewiarowskieKarczewskie-go (1965), Bartkowskiego (1968, 1972), Baranieck¹ (1969) oraz K³ysza (1990), formê tê nale¿y zaliczyæ do form szczelino-wych, powsta³ych na skutek deglacjacji arealnej. W zwi¹zku z tym na tym odcinku strefy marginalnej fazy pomorskiej, na którym le¿y opisywany kem, musia³a w przesz³oœci

zachodziæ deglacjacja arealna. Prawdopodobnie mia³a ona zwi¹zek z siln¹ dezintegracj¹ p³atów lodowych, spowodo-wan¹ pozycj¹ interlobaln¹ (Karczewski, 2001) oraz wystê-powaniem podczwartorzêdowej elewacji pod³o¿a (Kar-czewski, 1971, 1989; K³ysz, 1990).

Sk³ad petrograficzny frakcji œrednio¿wirowej analizo-wanych osadów ujawnia niewielk¹ przewagê ska³ krysta-licznych nad wapieniami paleozoicznymi, znacz¹cy udzia³ maj¹ te¿ piaskowce i kwarcyty. Rozpoznano tak¿e ³upki paleozoiczne, kwarc i kwarc mleczny, czerwone wapienie paleozoiczne oraz œladowe iloœci wapieni mezozoicznych i krzemieni. Nie rozpoznano dolomitów, których wychodnie wystêpuj¹ we wschodniej czêœci dna Ba³tyku, ani lidytów, których obszarem macierzystym, jak siê przyjmuje, jest po³udniowa Polska. Sk³ad petrograficzny frakcji grubo-¿wirowej przypomina sk³ad frakcji œredniogrubo-¿wirowej, choæ w grubszej frakcji jest silniej zaznaczona przewaga ska³ krystalicznych. Zmiana taka jest typowa dla frakcji ¿wiro-wych, w których wraz ze wzrostem œredniej œrednicy ziar-na zwiêksza siê œredni udzia³ ska³ krystalicznych kosztem ska³ wêglanowych (Górska, 2000).

Pod wzglædem udziaùu rozpoznanych eratyków przewod-nich ýwiry z Wielenia Pomorskiego wykazujà doúã duýà jednorodnoúã. Na ogóù przewaýajà eratyki ze Småland; doœæ du¿o jest narzutniaków z Bornholmu i po³udniowej Skanii; poza tym rozpoznano pojedyncze eratyki z regio-nów Uppland, Dalarny i Wysp Alandzkich, a tak¿e porfiry ba³tyckie. Teoretyczne centra g³azowe (TCG) badanych pró-bek eratyków przewodnich nie wykazuj¹ du¿ych rozbie¿no-œci (Lüttig, 1958) — leýà one w regionie Småland. Spoœród eratyków wskaênikowych w stanowisku Wieleñ Pomorski zaobserwowano udziaù czerwonych wapieni paleozoicznych i wapieni „t³ustych” (niemal 2%) oraz wapieni Stinkt (Gór-ska, 2000). Piaskowce jotnickie stanowi¹ œrednio 2,5% wszystkich narzutniaków frakcji 20–60 mm. Nie zaobser-wowano dolomitów ani wapieni mezozoicznych.

Udzia³ narzutniaków w osadach kemu ko³o Wielenia Pomorskiego œwiadczy o tym, ¿e l¹dolód, zanim z³o¿y³ materia³ na badanym obszarze, przesuwa³ siê po obecnym obszarze po³udniowej Szwecji i niecki Ba³tyku. Omin¹³ jednak wschodni¹ czêœæ dna Ba³tyku. Podobny tor wêdrówki l¹dolodu wskazuje Górska (2002). Na podsta-wie analiz eratyków przewodnich nasuwa siê tak¿e wnio-sek metodyczny: zbli¿one po³o¿enie TCG wszystkich badanych próbek ¿wirów buduj¹cych kem w Wieleniu Pomorskim wskazuje na du¿¹ jednorodnoœæ materia³u pod wzglêdem sk³adu petrograficznego. Te wyniki s¹ dobrym argumentem w dyskusji na temat przypadkowoœci jako-œciowych i ilojako-œciowych cech petrograficznych w obrêbie osadów bêd¹cych zapisem jednej fazy zlodowacenia.

Literatura

BARANIECKA M.D.1969 — Klasyfikacja form kemowych na tle typów i dynamicznych etapów deglacjacji. Kwart. Geol., 13: 442–458. BARTKOWSKI T.1968 — Kemy na obszarze Niziny Wielkopolskiej a deglacjacja. Badania Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹. Seria A — Geografia Fizyczna, 21: 7–70.

BARTKOWSKI T.1972 — Strefa marginalna stadia³u pomorskiego w aspekcie deglacjacji strefowej (na wybranych przyk³adach z pojezierzy

205

Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 3, 2007

*Wydzia³ Nauk Geograficznych i Geologicznych, Uniwersy-tet im. Adama Mickiewicza, ul. Dziêgielowa 27, 61-680 Poznañ, ewelina.lipka@gmail.com

Drawskiego i Miastkowskiego na Pomorzu). Badania Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹. Seria A — Geografia Fizyczna, 25: 1–56. GÓRSKA M.2000 — Wybrane w³aœciwoœci petrograficzne vistuliañskich moren dennych œrodkowej i zachodniej Wielkopolski oraz ich znaczenie dla oceny dynamiki ostatniego l¹dolodu. PTPN Pr. Kom. Geogr.-Geol., 28: 1–145. GÓRSKA M.2002 — Petrografia osadów akumulacji glacjalnej i wod-nolodowcowej Pojezierza Drawskiego. Badania Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹. Seria A — Geografia Fizyczna, 53: 29–42. KARCZEWSKI A.1964 — Zespó³ form martwego lodu na Pomorzu Zachodnim (okolice Trzebiatowa). Badania Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹. Seria A — Geografia Fizyczna, 13: 105–112.

KARCZEWSKI A.1971 — Zmiennoœæ litologiczna i strukturalna kemów Pomorza Zachodniego a zagadnienie ich klasyfikacji. PTPN Pr. Kom. Geogr.-Geol., 11: 1–57.

KARCZEWSKI A.1989 — Morfogeneza strefy marginalnej fazy pomorskiej na obszarze lobu Parsêty w vistulianie (Pomorze Œrodko-we). Wyd. Nauk. UAM. Seria Geografia, 44: 1–48.

KARCZEWSKI A.2001 — Marginalna krawêdŸ sedymentacyjna fazy pomorskiej w Storkowie k. Iñska (Pomorze Zachodnie). [W:] A. Kostrzewski (red.), Funkcjonowanie geoekosystemów w zró¿nicowa-nych warunkach morfoklimatyczzró¿nicowa-nych — monitoring, ochrona, eduka-cja. Stow. Geomorf. Pol.

K£YSZ P.1990 — Mechanizm kszta³towania siê strefy marginalnej fazy pomorskiej na obszarze Pojezierza Drawskiego. Wyd. Nauk. UAM. Seria Geografia, 47: 1–236.

KONDRACKI J.1998 — Geografia regionalna Polski. PWN. LIPKA E. 2006 — Wykszta³cenie strefy marginalnej fazy pomorskiej na przyk³adzie kemu z okolic Wielenia Pomorskiego. Arch. Instytutu Paleogeografii i Geoekologii UAM.

LÜTTIG G. 1958 — Methodische Fragen der Geschiebeforschung. Geol. Jahrb., 75: 361–418.

NIEWIAROWSKI W.1965 — Kemy i formy pokrewne w Danii oraz rozmieszczenie obszarów kemowych na terenie Peribalticum w obrêbie ostatniego zlodowacenia. Z. Nauk. UMK, 11: 1–105.

Intensywnoœæ rozwoju procesów eolicznych w plejstocenie

w pó³nocno-wschodniej i œrodkowej Polsce

Barbara Woronko*

Jednym z g³ównych czynników modeluj¹cych kraj-obraz w strefie peryglacjalnej jest wiatr (French, 1996; Seppälä, 2004). Procesy eoliczne rozwija³y siê intensywnie najprawdopodobniej podczas wszystkich okresów glacjal-nych (GoŸdzik, 2001, 2007; Mycielska-Dowgia³³o & Woronko, 2004) i to zarówno na obszarach po³o¿onych daleko na po³udnie od czo³a kolejnych l¹dolodów, jak rów-nie¿ w najbli¿szym ich s¹siedztwie, tak w okresie transgre-sji, jak i recesji (Brodzikowski & van Loon, 1991; GoŸdzik, 1991, 1995 a, b, 1999, 2000, 2001, 2007; Vandenberghe & Ming-Wo, 2002; Seppälä, 2004). Jednak ich intensywnoœæ i zasiêg przestrzenny w Polsce i Europie zosta³y dok³adnie rozpoznane jedynie w utworach pochodz¹cych ze schy³ku vistulianu (Dylikowa, 1969; GoŸdzik, 1981; Nowaczyk, 1986; Izmai³ow, 2001), kiedy to Polska by³a czêœci¹ tzw. europejskiego pasa piaszczystego (Koster, 1988, 1995; GoŸ-dzik, 2007). Zapisem intensywnie zachodz¹cych na danym terenie procesów eolicznych jest du¿a zawartoœæ w osadzie okr¹g³ych, matowych ziaren kwarcowych frakcji piaszczy-stej (0,8–1,0 mm lub 0,5–0,8 mm) — RM i EM/RM wg kla-syfikacji Cailleux (1942) z póŸniejszymi modyfikacjami.

Na podstawie materia³ów pozyskanych w NE Polsce z g³êbokich rdzeni, obejmuj¹cych ca³y profil osadów plej-stoceñskich, oraz danych z dostêpnych ods³oniêæ wyzna-czono piêæ okresów intensywnego rozwoju procesów eolicznych (Woronko, 2006). Zachodzi³y one podczas: transgresji l¹dolodu zlodowacenia narwi lub nidy (brak w analizowanych profilach serii organicznych, jednoznacz-nie datuj¹cych wiek analizowanych osadów, jednoznacz-nie pozwala w chwili obecnej jednoznacznie okreœliæ ich przynale¿noœci stratygraficznej), sanu 2, recesji l¹dolodu stadia³u przed-maksymalnego zlodowacenia odry (liwca) lub te¿ nasuniê-cia l¹dolodu zlodowacenia odry, transgresji l¹dolodu zlodowacenia warty oraz pod koniec vistulianu. Trudno jest jednak jednoznacznie i precyzyjnie okreœliæ prze-strzenny zasiêg oddzia³ywania tych procesów — wymaga to dalszych badañ. Wydaje siê jednak, ¿e w wiêkszoœci

ana-lizowanych okresów procesy te by³y zwi¹zane ze stref¹ peryglacjaln¹ i mia³y ponadregionalny zasiêg oddzia³ywania.

Literatura

CAILLEUX A. 1942

—

BRODZIKOWSKI K. & VAN LOON A.J. 1991 — Glacigenic Sedi-ments. Elsevier (Amsterdam): Developments in Sedimentology, 49. DYLIKOWA A. 1969 — Le problème des dunes intérieures en Pologne à la lumiere des études de structure. Biul. Perygl., 20: 45–80.

FRENCH H.M. 1996 — The Periglacial Environment. Longman, Singapore. GODZIK J. 1991 — Sedimentological record of aeolian processes from the Upper Plenivistulian and the turn of Pleni- and Late Vistulian in Central Poland. [W:] Kozarski S. (red.), Late Vistulian (Weichselian) and Holocene Aeolian Phenomena in Central and Northern Europe. Z. Geomorph., Supplement-Band, 90: 51–60.

GODZIK J. 1995a — Vistulian sediments in the Be³chatów open cast mine, central Poland. Quatern. Stud. Poland, 13: 13–26.

GODZIK J. 1995b — Wp³yw procesów eolicznych na genezê górno-plenivistuliañskich aluwiów w œrodkowej Polsce. Acta Univ. Lodz., Acta Geogr., 20: 99–107.

GODZIK J. 1999 — Sediments of periglacial environment from Ple-istocene deposits in the Be³chatów open-cast mine. Periglacial environ-ments: past, present and future. £ódŸ Periglacial Sympozium. GODZIK J. 2000 — Aeolian cover sands in the south-eastern part of the Lodz region. [W:] R. Dulias & J. Pe³ka-Goœciniak (red.), Aeolian processes in different landscape zones, Sosnowiec.

GODZIK J. 2001 — Stratygrafia i paleogeografia osadów czwartorzêdo-wych w œrodkowo-zachodniej czêœci kopalni „Be³chatów” z wykorzysta-niem morfoskopii ziarn kwarcowych. [W:] E. Mycielska-Dowgia³³o (red.), Eolizacja osadów jako wskaŸnik stratygraficzny czwartorzêdu. WGiSR UW. GODZIK J. 2007 — The Vistulian aeolian succession in central Poland. Sediment. Geol., 193: 211–220.

IZMAI£OW B. 2001 — Typy wydm œródl¹dowych w œwietle badañ struk-tury i teksstruk-tury ich osadów (na przyk³adzie dorzecza górnej Wis³y). Wyd. UJ. KOSTER E.A. 1988 — Ancient and modern cold-climate aeolian sand deposition: a review. J. Quater. Sc., 3: 69–83.

KOSTER E.A. 1995 — Progress in cold-climate aeolian research. Questiones Geograficae, Sp. Is., 4: 155–163.

MYCIELSKA-DOWGIA££O E. & WORONKO B. 2004 — The degree of aeolization of Quaternary deposits in Poland as a tool for stratigraphic interpretation. Sedimentary Geology, 168: 149–163. NOWACZYK B. 1986 — Wiek wydm w Polsce, ich cechy granulome-tryczne i strukturalne, a schemat cyrkulacji atmosferycznej w póŸnym Vistulianie i holocenie. UAM Ser. Geogr., 26.

SEPPÄLÄ M. 2004 — Wind as geomorphic agent in cold climates. Cambridge University Press.

VANDENBERGHE J. & MING-KO WOO 2002 — Modern and ancient periglacial river types. Progress in Physical Geog., 24: 479–506. WORONKO B. 2006 — The development of aeolian processes in north-east Poland during Pleistocene according to the maximum extent of the ice-sheet. Sixth International Conference on Aeolian Research. July 24–28 2006, Canada.

206