Elżbieta Raszeja
Struktura krajobrazu rolniczego w
Parku Krajobrazowym im. gen.
Dezyderego Chłapowskiego
Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum 9/1, 97-110
Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 9(1) 2010, 97-110
STRUKTURA KRAJOBRAZU ROLNICZEGO
W PARKU KRAJOBRAZOW YM
IM. GEN. DEZYDEREGO CHŁAPOW SKIEGO
El żbieta Raszeja
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
Streszczenie. Park Krajobrazowy im. gen. Dezyderego Chłapowskiego zajmuje
szczególne miejsce w systemie obszarów chronionych Wielkopolski. Utworzono go w celu ochrony unikatowego, wzorowo zagospodarowanego krajobrazu rolniczego stanowiącego efekt działalności w XIX wieku generała Dezyderego Chłapowskiego. Świadomie komponowane elementy roślinne - charakterystyczne kliny i pasy zadrze- wień, niewielkie enklawy leśne, kępy drzew i aleje - urozmaicają rolniczą przestrzeń produkcyjną, nadając jej charakter krajobrazu parkowego. Zróżnicowana struktura krajobrazu rolniczego podnosi również jego wartość przyrodniczą, zwiększa bioróż- norodność, wzmacnia odporność i zdolności regenerujące. Prowadzone na terenie parku badania struktury krajobrazu obejmują analizę i charakterystykę jego elemen tów oraz ich wzajemnych relacji przestrzennych, a także ocenę trwałości form histo rycznych, ukształtowanych przez Chłapowskiego. Ważny etap badań stanowi analiza percepcji krajobrazu oraz ocena jego walorów wizualnych. Obszar Parku Krajobrazo wego im. gen. Dezyderego Chłapowskiego jest swego rodzaju poligonem doświad czalnym do wdrażania ekologicznych metod produkcji rolnej i zrównoważonego roz woju obszarów wiejskich.
Słowa kluczowe: krajobraz rolniczy, struktura krajobrazu, park krajobrazowy, za
drzewienia śródpolne, percepcja krajobrazu, kształtowanie krajobrazu, Turew, Dezy dery Chłapowski
W STĘP
W spółczesne tem po i skala przeobrażeń krajobrazu rolniczego zm uszają do poszukiw ania takich rozw iązań, które opierając się na przesłance nieuchronności zm ian, w skazyw ałyby zasady skutecznej polityki przestrzennej, zdolnej przetw o rzyć te zm iany w racjonalny proces zagospodarow ania przestrzennego. Zintegrow a-Adres do korespondencji - Corresponding author: Elżbieta Raszeja, Katedra Terenów Zieleni, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, 60-594 Poznań, ul. Dąbrowskiego 159, e-mail: ktzera@up.poznan.pl
«JjM PO/
Am \
&
/^4^\
o
98
na m etoda projektow ania i urządzania terenów rolniczych pow inna z jednej strony zapew niać ich praw idłow e funkcjonow anie z zachow aniem rów now agi ekologicznej i harm onii krajobrazu, z drugiej zaś - uw zględniać w spółczesne tendencje rozw ojo we oraz potrzeby lokalnych społeczności.
P ropozycją, która spełnia w ym ienione założenia, je s t koncepcja rolnictw a ek o logicznego. Postuluje ona tw orzenie takiej struktury krajobrazu, która podw yższa zdolności regenerujące i sam ooczy szczające środow iska, a przez to podnosi jego w artość przyrodniczą. M ozaikow y charakter krajobrazu rolniczego, w zajem ne p rz e nikanie jeg o podstaw ow ych elem entów - pól upraw nych, łąk, lasów , zadrzew ień śródpolnych, zbiorników w odnych i siedlisk - pozw ala na odpow iednie ukieru n k o w anie dróg obiegu m aterii, uniem ożliw iając rów nież kum ulację szkodliw ych zw iąz ków. C hodzi bow iem o stw orzenie tak ich w arunków , aby przyroda sam a dopełniała pozytyw ne, a niw elow ała negatyw ne efekty intensyfikacji produkcji rolnej [Rysz- kow ski 1987]. W krajobrazie rolniczym , pozbaw ionym w iększych kom pleksów le ś nych, w szelkie enklaw y zieleni w ysokiej w postaci różnego typu zadrzew ień m ają ogrom ne znaczenie w utrzym aniu bioróżnorodności i regulacji stosunków bioceno- tycznych [Karg 2001]. Z różnicow ana struktura krajobrazu rolniczego zw iększa ró w nież je g o w artość estetyczną i w alory w idokow e.
O bszarem o tak ukształtow anej strukturze krajobrazu je s t P ark K rajobrazow y im. gen. D ezyderego C hłapow skiego, położony w południow ej W ielkopolsce na ziem i kościańskiej (rys. 1). Jest on w yjątkow ym przykładem św iadom ego, tw órczego p o dejścia do kształtow ania krajobrazu rolniczego. D ezydery C hłapow ski w X IX w ieku dokonał tu w ielkiego dzieła przebudow y krajobrazu. O pierając koncepcję uży tk o w ania terenu na cechach i zasobach środow iska i w prow adzając system zadrzew ień sródpolnych, stw orzył p rzestrzeń ro ln iczą o w ysokich w alorach estetycznych i p rzy rodniczych, a jednocześnie o dużej w artości produkcyjnej. W spółczesne bad an ia n a ukow e potw ierdziły słuszność je g o koncepcji i znaczenie Turw i ja k o m odelu dobrze funkcjonującego i atrakcyjnego w izualnie krajobrazu rolniczego. M ajątki, na obsza rze których C hłapow ski realizow ał swoje dzieło kształtow ania now oczesnego k ra jo b ra z u rolniczego, objęto o chroną w ram ach parku krajobrazow ego. G ranicę parku
w yznaczono w oparciu o uw arunkow ania naturalne, przyjm ując ja k o jed n o stk ę de- lim itacji zlew nię hydrologiczną IV rzędu R ow u W yskoć. W jej obrębie m ieści się cały obszar X IX -w iecznych posiadłości C hłapow skiego.
P ark K rajobrazow y im. gen. D ezyderego C hłapow skiego b y ł przez w iele lat te re nem interdyscyplinarnych b ad ań m ających na celu w yjaśnienie ekologicznych zasad funkcjonow ania krajobrazu rolniczego [Karg i in. 2003]. Szczególnie istotne były badania zadrzew ień, ich ew idencja oraz analiza w pływ u na przyległe pola [Kujawa i K arg 1998]. W latach 1984-1998 w parku prow adzono kom pleksow e bad an ia d o ty czące przestrzennych zagrożeń środow iska obszarów w iejskich W ielkopolski1 oraz poszukiw ano skutecznych m etod je g o ochrony w ram ach planow ania przestrzennego
1 Projekt Międzyresortowy: Przestrzenne zagrożenia środowiska obszarów wiejskich Wielkopolski. MR II 23-9. Instytut Architektury i Planowania Przestrzennego Politechniki Poznańskiej, Poznań 1984.
99
Rys. 1. Park Krajobrazowy im. gen. Dezyderego Chłapowskiego Fig. 1. The General Dezydery Chłapowski Landscape Park
i gospodarki przestrzennej2. O ba te program y badaw cze realizow ano pod kierunkiem p rofesora A. G rygorow icza z udziałem autorki tej publikacji.
B adania w łasne prow adzone były przez autorkę artykułu w ram ach pracy d o k torskiej w Instytucie A rchitektury i P lanow ania P rzestrzennego P olitechniki P o zn ań skiej3 oraz bad ań statutow ych realizow anych w K atedrze Terenów Z ieleni A kadem ii
2 Centralny Program Badań Podstawowych: Ochrona Agroekosystemu przez małą reten cję wód, oczyszczanie ścieków oraz fitomeliorację w planach zagospodarowania sołectw w ramach projektowanego Parku Krajobrazowego im. Dezyderego Chłapowskiego. CPBP. 04.10.03.04.08. Instytut Architektury i Planowania Przestrzennego Politechniki Poznańskiej, Poznań 1986-1990
3 Raszeja E., Kształtowanie krajobrazu rolniczego Wielkopolski na przykładzie projekto wanego Parku Agroekologicznego im. Dezyderego Chłapowskiego, Poznań 1990, maszynopis.
100
R olniczej (obecnie U niw ersytetu P rzyrodniczego) w Poznaniu4. O bjęły centralną część P arku K rajobrazow ego, tj. historyczny klucz m ajątków D ezyderego C hła pow skiego. C elem b ad ań b y ła charakterystyka w ybranych elem entów krajobrazu, uchw ycenie i zapis specyficznych relacji przestrzennych zachodzących m iędzy nimi, a w efekcie opracow anie m odelu przestrzennego krajobrazu rolniczego, w oparciu 0 założenia koncepcji rolnictw a ekologicznego.
ZAKRES I M ETO DY BADAŃ
Podejm ując badania struktury przestrzennej krajobrazu rolniczego na obszarze parku, przyjęto założenie, że krajobraz je s t syntezą w zajem nie pow iązanych elem en tów przyrodniczych i kulturow ych. N ależy w ięc analizow ać go w sposób całościo w y, uw zględniając w szechstronne relacje i uw arunkow ania w pływ ające zarów no na historyczny proces je g o kształtow ania, ja k i w spółczesne przeobrażenia. Biorąc pod uw agę rozległość tem atyki, w pierw szym etapie b ad ań skoncentrow ano się na ogólnej identyfikacji cech krajobrazu, a także na w yborze i analizie cech przew od nich (reprezentatyw nych) określających specyfikę krajobrazu tego obszaru. B ad a nia przeprow adzono na obszarze wsi: Turew , R ąbiń, K opaszew o, R ogaczew o M ałe 1 R ogaczew o W ielkie należących do historycznego klucza dóbr Chłapow skiego.
W ram ach prac terenow ych w latach 20 0 4 -2 0 0 6 w ykonano inw entaryzację u ż y t kow ania terenu oraz analizę rozm ieszczenia zieleni śródpolnej5. D la w ybranych za drzew ień opracow ano karty ew idencyjne, na których um ieszczono podstaw ow e in form acje, tj.: lokalizację, rodzaj i form ę zadrzew ienia, je g o strukturę (rzut, przekrój podłużny i poprzeczny), skład gatunkow y, stan zdrow otny, wiek, w alory estetyczne. K arty ew idencyjne zaw ierają rów nież szkice rysunkow e i dokum entację fotograficzną. U żytkow anie terenu oraz ogólną inw entaryzację zieleni w obrębie w si przedstaw io no na m apach topograficznych oraz na m apach ew idencji gruntów.
O drębnym zadaniem b y ła analiza i w aloryzacja krajobrazu. N a podstaw ie badań terenow ych określono typy krajobrazu, w ydzielono i poddano ocenie w nętrza k ra jo brazow e, opracow ano studium percepcji krajobrazu oraz analizę w idoków i panoram . W yniki tej fazy opracow ania przedstaw iono na m apach oraz na szkicach i rysunkach odręcznych.
4 Raszeja E., Analiza walorów kompozycyjno-krajobrazowych zadrzewień śródpolnych w krajobrazie rolniczym Wielkopolski na przykładzie Parku Krajobrazowego im. gen. D. Chła powskiego (2005-2008)
5 Inwentaryzację opracowano w ramach prac magisterskich wykonanych pod kierunkiem Elżbiety Raszei w Katedrze Terenów Zieleni Akademii Rolniczej (obecnie Uniwersytetu Przyrodniczego) w Poznaniu [Balcerek 2005, Marcinek 2007]
STRUKTURA KRAJOBRAZU
101
Specyfika struktury przestrzennej krajobrazu w iejskiego w ynika przede w szy st kim z charakteru tw orzących j ą elem entów i ich w zajem nych relacji. K rajobraz jak o całość (G esta lt) nie je s t w yłącznie sum ą elem entów składow ych, lecz ich synergicz- nym i dynam icznym zw iązkiem kom pozycyjno-przestrzennym . K ażdy z elem entów zyskuje sw oją rangę i znaczenie w relacji z innym i elem entam i, w określonej pozycji przestrzennej i w w ym iarze czasow ym . W obrębie w ydzielonych jed n o stek k rajo b ra zow ych pozw ala to na stw orzenie w zorów opisujących niepow tarzalne kom binacje aspektów przyrodniczych, kulturow ych, historycznych, funkcjonalnych i w izu al nych. W teorii i praktyce architektury krajobrazu doskonalone są m etody i techniki identyfikacji krajobrazu oraz jeg o analizy i oceny. Z a szczególnie w ażny uznaje się dobór zestaw u cech określających charakter i specyfikę krajobrazu na poszczegól nych poziom ach jeg o analizy [W ascher 2000].
D ynam ika i kierunek przem ian cyw ilizacyjnych w płynęły na ukształtow anie się na określonych obszarach pew nych charakterystycznych „w zorów ” przestrzennych, a także na ich trw ałość. Te w zory były przede w szystkim silnie uzależnione od w a runków naturalnych, które w yznaczały form y i granice zagospodarow ania. Były też odbiciem m odelu gospodarczego, porządku społecznego, polityki osadniczej i k u ltu ry użytkow ania przestrzeni.
B adania prow adzone na obszarze P arku K rajobrazow ego im. gen. D. C hłapow skiego w ykazały trw ałość określonych struktur krajobrazow ych. Form y p rzestrzen ne utw orzone tu w w yniku średniow iecznych, planow o prow adzonych akcji osad niczych, przetrw ały w stopniu praw ie niezm ienionym przez w iele stuleci. Jeszcze dzisiaj m ożna odczytać w krajobrazie ukształtow ane w ów czas elem enty, tj. ro zp la now anie w si, podział i układ gruntów upraw nych, granice w si i układ k o m unika cyjny [R aszeja 1990]. N o w ą jak o ść w w prow adził rozwój gospodarki folw arcznej. Z espoły dw orsko-folw arczne są nadal dom inującym elem entem krajobrazu tego o b szaru. O kresem istotnych przem ian był w iek X IX i tow arzyszące m u reform y spo łeczne, polityczne i gospodarcze (uw łaszczenie chłopów , separacja, kom asacja i p a r celacja gruntów ), a przede w szystkim działalność D ezyderego Chłapow skiego.
Dzieło Dezyderego Chłapowskiego
W latach 1815-1879 generał D ezydery C hłapow ski dokonał w sw oich m ajątkach (Turew , R ąbiń, K opaszew o, R ogaczew o M ałe i R ogaczew o W ielkie) dzieła p rz e k ształcenia tradycyjnego rolnictw a w now oczesna gospodarkę, opartą na rzetelnej w iedzy rolniczej i przyrodniczej, w zbogacającą krajobraz, a przy tym przynoszącą znaczne efekty ekonom iczne6. Jego pionierska działalność w yrażała się przede w szystkim poprzez w prow adzenie system u zadrzew ień śródpolnych o zróżnicow a nej form ie i bogatym składzie gatunkow ym . T radycyjną trójpolów kę, stosow aną tu 6 Studiował m.in. dzieła wybitnego niemieckiego teoretyka rolnictwa Albrechta Thaera, praktykował w najlepiej prowadzonych majątkach angielskich i szkockich [Grot 1983].
102
niezm iennie od czasów średniow iecza, zastąpił C hłapow ski w ieloletnim (naw et k il kunastoletnim ) płodozm ianem z upraw ą w ielu gatunków roślin. P odstaw ą było w y dzielenie niew ielkich pól (przeciętnie 7,5 ha) o jed n o ro d n y ch w łaściw ościach gle- bow o-w odnych w arunkujących sposób ich użytkow ania (rys. 2). Z asad n iczą cechą w prow adzonych przez C hłapow skiego płodozm ianów b y ła duża liczba upraw w ie loletnich i trw ałych pastw isk oraz ugorow anie, co pozw alało na naturalną regulację
Rys. 2. Próba rekonstrukcji zadrzewień śródpolnych w Turwi, założonych przez gen. Chła powskiego w pierwszej połowie XIX wieku [Cofta 1986]
Fig. 2. An attempt at the reconstruction of interfield tree plantings in Turew, established by Gen. Chłapowski in the first half of the 19th century [Cofta 1986]
zdolności produkcyjnych gleby i przeciw działało jej zm ęczeniu, a w konsekw encji degradacji [C ofta 1986]. Zarów no p o la upraw ne, ja k i pastw iska otoczono żyw opło tam i. Pozostałe po w ydzieleniu regularnych (prostokątnych) pól kliny zostały z a drzew ione. Istniejące lasy pow iązano ze sobą pasm am i leśnym i o różnej szerokości. Z asadzono też now e zadrzew ienia śródpolne w zdłuż strum ieni i row ów oraz dróg publicznych i polnych. Pasy zieleni, w pew nych odległościach przeryw ane, tw orzące osłonę od w iatrów , nie były zbyt gęste (ograniczały jed y n ie siłę w iatru). R óżnorodne form y zadrzew ień stanow iły spójny i dobrze funkcjonujący system . X IX -w iecznej pruskiej polityce kolonizacyjnej, przekształcającej krajobraz rolniczy W ielkopolski w w arsztat produkcyjny, całkow icie poddany doraźnym zyskom ekonom icznym , przeciw staw ił C hłapow ski swój now oczesny i patriotyczny program . W dziele „O rolnictw ie” pisał: „W A nglii i Szkocyi tym sposobem uporządkow ane pola nadają
103
tym krajom postać angielskiego ogrodu. N ie dla samej tylko piękności życzyłbym w idzieć takie rolnictw o u nas zaprow adzone, ale także dla w ielkich korzyści, które z niego w ypływ ają i o których, w ciągu tego pism a, rodaków m oich starać się będę p rzekonać” [C hłapow ski 1852, s. 179].
Ideę C hłapow skiego kontynuow ali w rejonie Turw i je g o spadkobiercy aż do II w ojny św iatow ej. T en spójny i konsekw entnie realizow any program p rzebudo wy rolnictw a stw orzył now ą strukturę krajobrazu, która, mim o niekorzystnych p ó ź niejszych zm ian, w znacznym stopniu przetrw ała do dzisiaj i spraw ia, że obszar ten w yraźnie w yodrębnia się z m onotonnego, niem al bezleśnego krajobrazu tej części W ielkopolski (rys. 3).
Rys. 3. Zachowane i odnawiane zadrzewienia w Turwi, koniec XX wieku [Cofta 1986] Fig. 3. Preservation and restoration of tree plantings in Turew, the end of the 20th century
[Cofta 1986]
Zadrzew ienia śródpolne w krajobrazie rolniczym
Jak ju ż w spom niano, w ażnym elem entem krajobrazu tego obszaru są zad rze w ienia sródpolne (rys. 4). P ark K rajobrazow y im. gen. D ezyderego Chłapow skiego położony je s t na obszarze rolniczym , w krajobrazie kulturow ym silnie p rzek ształ conym , niem al pozbaw ionym elem entów naturalnych, tj. lasów i w iększych zb io r ników w odnych. Z decydow aną w iększość je g o pow ierzchni zajm ują użytki rolne: grunty orne, łąki i pastw iska. W użytkow aniu dom inują grunty orne, które stanow ią
lO4
Rys. 4. Zachowany układ zadrzewień śródpolnych w majątkach Dezyderego Chłapowskie go: 1 - granica posiadłości Chłapowskiego, 2 - historyczny system zadrzewień zre alizowany według koncepcji Chłapowskiego, 3 - pozostałe zadrzewienia, 4 - lasy, 5 - trwałe użytki zielone (łąki i pastwiska) (opracowanie E. Raszeja)
Fig. 4. The preserved arrangement of interfield tree plantings in the estates belonging to Dezydery Chłapowski: 1 - the boundary of the Chłapowski estate, 2 - historic tree plantings realized following the concept Chłapowski, 3 - other tree plantings, 4 - forests, 5 - grassland (meadows and pastures) (a study prepared by E. Raszeja) 67% pow ierzchni analizow anego obszaru. W iększość w ystępujących tu gleb zali czono do dobrych i średnio dobrych klas bonitacyjnych. Łąki w ystęp u ją głów nie na obszarze szerokich, płask ich dolin R ow u W yskoć i R ow u R acockiego7. N iew ielki odsetek pow ierzchni stanow ią sady, które w ystęp u ją głów nie w zachodniej części parku, we w siach W yskoć, D arnow o, Choryń. L esistość badanego obszaru nie p rz e kracza 18% i należy do najniższych w W ielkopolsce. W iększe kom pleksy leśne p o łożone są na obrzeżach parku w strefie w ododziałow ej. Sa to lasy racocko-katarzy-7 Łąki zajmują 20% gruntów wsi Racot, po 11% gruntów wsi Rąbiń i Rogaczewo Wiel kie, 9% gruntów wsi Rogaczewo Małe [Raszeja 1990].
105
nińskie na południow ym zachodzie oraz lasy rąbińsko-błociszew skie na północnym w schodzie. M niejsze zespoły leśne w ystępują w Turw i - na północy, w K opaszew ie - na południu oraz w W yskoci - w środkow ej części parku [R aszeja 1990].
Z adrzew ienia śródpolne nadają krajobrazow i tego terenu charakterystyczny w y gląd, w yodrębniając go z m onotonii otaczających go obszarów rolniczych, niem al pozbaw ionych lasów. Zespoły zieleni różnią się od siebie składem gatunkow ym oraz strukturą (rys. 5 -8 ). N a terenie parku zew idencjonow ano różne form y nasadzeń - aleje, zadrzew ienia pasow e je d n o - i w ielorzędow e, kliny, zieleń w zdłuż cieków w odnych, kępy i rem izy śródpolne (rys. 9). W iększość z nich pochodzi z czasów
Rys. 5. Zabytkowe zadrzewienie w formie obustronnych pasów przydrożnych (fot. E. Raszeja) Fig. 5. Historic tree planting in the form of double-sided belts along a road (phot. E. Raszeja)
Rys. 6. Pola uprawne w Turwi podzielone pasami zadrzewień śródpolnych (fot. E. Raszeja) Fig. 6. Fields in Turew divided by belts of inter-field tree plantings (phot. E. Raszeja)
106
Rys. 7. Zadrzewienia śródpolne tworzące ściany wnętrza krajobrazowego (fot. E. Raszeja) Fig. 7. Interfield tree plantings, forming the walls of landscape interior (phot. E. Raszeja)
Rys. 9. Struktura wybranych zadrzewień śródpolnych w okolicach Turwi, Kopaszewa, Rąbinia, Roga- czewa Małego i Rogaczewa Wielkiego (rzut, prze krój podłużny, przekrój poprzeczny). Formy za drzewień: a - aleja dwustronna, b - zadrzewienie przydrożne jednostronne, c - zadrzewienie przy cieku wodnym, d - zadrzewienie pasowe dwu stronne, e - zadrzewienie pasowe jednostronne, f - klin, g - remiza śródpolna (opracowanie gra ficzne J. Balcerek według koncepcji E. Raszei) Fig. 9. The structure of selected interfield tree plantings in
the area of Turew, Kopaszewo, Rąbiń, Rogaczewo Małe and Rogaczewo Wielkie (view, longitudinal section, transverse section). Forms of tree plantings: a - avenue planted on both sides, b - plantings along one side of road, c - tree planting at a watercourse, d - double-sided belt tree planting, e - one-sided belt tree plantings, f - wedge, g - winter cover located in the fields (graphics by J. Balcerek, concept by E. Raszeja)
C hłapow skiego, w późniejszych latach sieć zadrzew ień b y ła uzupełniana przez jego następców i spadkobierców , zgodnie z p ierw o tn ą koncep cją generała. Po II w ojnie światow ej m ajątki rodziny C hłapow skich upaństw ow iono i znalazły się w p o siad a niu PG R C zem piń oraz Stacji H odow li R o ślin w Choryni, a zadrzew ienia w znacznej części uległy zniszczeniu8. W zw iązku z rozw ojem m echanizacji rolnictw a i ten d en c ją do zw iększania pow ierzchni pól, najszybciej zniknęły z tego obszaru żyw opłoty, następnie usunięto w iele zadrzew ień przydrożnych i niew ielkich enklaw zieleni śródpolnej (rys. 3). O d roku 1992 sieć zadrzew ień je s t system atycznie w zbogacana z inicjatyw y Z akładu B adań Środow iska Rolniczego i Leśnego PA N [Karg i in. 2003].
P E R C E P C JA K R A JO B R A Z U
K rajobraz, jak o synteza zjaw isk naturalnych i antropogenicznych o zróżnico w anej strukturze i dynam ice przekształceń, postrzegany je s t przez je d n o stk i i spo łeczności z perspektyw y różnych k u ltu r lokalnych, regionalnych i narodow ych. Jego p ercepcja je s t w istotny sposób w arunkow ana i m odyfikow ana zarów no przez in d y 8 Ubytki w zadrzewieniach, powstałe od końca lat 50. do końca lat 80. XX wieku ocenia ne są na około 20% [Kujawa, Karg 1998].
108
w idualne dośw iadczenia, poglądy, upodobania estetyczne czy w ykształcenie p o szcze gólnych obserw atorów , ja k rów nież przez pow szechnie uznane system y w artości, tradycję i kulturę. W procesie rozpoznaw ania i identyfikacji, a w konsekw encji zapa m iętyw ania i uznania specyfiki krajobrazu isto tn ą rolę odgryw ają charakterystyczne elem enty naturalne i kulturow e, które często m ają znaczenie sym boliczne. Rów nie w ażne są aspekty niem aterialne, „duch m iejsca” - gen iu s loci - budujące em ocjonal n ą w ięź z krajobrazem , poczucie sw ojskości i zakorzenienia [Antrop 2000].
Swego rodzaju „m otyw em ” krajobrazow ym na badanym obszarze są zadrzew ienia sródpolne. Cały system - łączący w sobie zarów no historyczne nasadzenia C hłapow skiego, późniejsze, w prow adzane przez je g o potom ków , zespoły zieleni pow stające
Rys. 10. Krajobraz rolniczy w okolicach Turwi, Rąbinia i Kopaszewa (rysunki E. Raszeja): Fig. 10. Agricultural landscape in the area of Turew, Rąbiń and Kopaszewo (drawings by
109
spontanicznie, ja k rów nież now e nasadzenia w prow adzane w ostatnich latach - tw o rzy niepow tarzalną strukturę krajobrazu rolniczo-parkow ego (rys. 10). Sieć zad rze w ień przenika pola upraw ne, dzieląc je na niew ielkie w nętrza krajobrazow e. Spadko b ierca C hłapow skiego, K rzy szto f M oraw ski, gospodarujący w Turw i do w ybuchu II wojny św iatow ej tak pisze w „W spom nieniach z T urw i” : „...jak w ram kach zielonych kw adraty i prostokąty, obsadzone alejam i albo szerokim i pasm am i akacji. N ie było dalekich w idoków , bo zaw sze w zrok natrafiał na horyzont zam knięty albo w ysoką, starą aleją, albo lin ią lasu, bo po całym m ajątku były rozsiane m niejsze lub w iększe obszary lasów , lasków czy rem iz. R obiło to w rażenie, że się cały czas spaceruje po p arku angielskim . W porze kw itnienia akacji jeźd ziło się w śród ty ch pasów alei ja k w biały ch tu n elach ...” [M oraw ski 1981, s. 155]. Przeprow adzona analiza kom pozycji i percepcji krajobrazu w ykazała, że na badanym terenie je s t niew iele otw artych w id o ków, czytelnych panoram i w yraźnych dom inant. P ercepcja krajobrazu m ożliw a je st poprzez w nętrza krajobrazow e, przy czym są to w nętrza w zajem nie przenikające się, a ażurow e ściany zadrzew ień śródpolnych podkreślają w ieloplanow ość widoków.
PODSUMOWANIE
P ark K rajobrazow y im. gen. D ezyderego C hłapow skiego stanow iący ogniw o re gionalnego system u obszarów chronionych W ielkopolski zajm uje w tym system ie m iejsce szczególne. Ze w zględu na swe położenie w krajobrazie rolniczym , w w y so kim stopniu przekształconym w w yniku w ielow iekow ej eksploatacji je g o zasobów, zdecydow anie w yróżnia się spośród innych parków krajobrazow ych w Polsce. O bok p ełnienia funkcji ochronnej, m a on stanow ić w zorzec praw idłow o zagospodarow anej p rzestrzeni rolniczej, pow iązanej z zasilającym i j ą obszaram i naturalnym i poprzez odpow iednio ukształto w an ą strukturę krajobrazu. N iezw ykle w ażnym sposobem m i nim alizacji konfliktów w przestrzeni rolniczej i utrzym ania w zględnej rów now agi środow iska je s t kształtow anie zróżnicow anej, m ozaikow ej struktury krajobrazu ro l niczego, która m oże podnieść je g o w artość p rzyrodniczą przez odpow iednie u k ie runkow anie dróg obiegu m aterii i uniem ożliw ienie kum ulacji szkodliw ych zw iąz ków. W praw idłow o ukształtow anej strukturze krajobrazu szczególną rolę pełnią enklaw y leśne, trw ałe użytki zielone, zbiorniki w odne, a także różnorodne zad rze w ienia sródpolne, pow iązane w jed en , spraw nie funkcjonujący system . Praw idłow o ukształtow ane obszary rolnicze pow inny stać się przestrzennym i funkcjonalnym d o pełnieniem sieci obszarów chronionych.
PIŚM IENNICTW O
Antrop M., 2000. Where are the Genii Loci? [W:] Landscape - Our Home; Lebensraum Land schaft. Ed. Bas Pedroli. Indigo, Zeist, Freies Geistesleben, Stuttgart, 29-34.
Balcerek J., 2005. Analiza i ocena krajobrazu wybranych wsi w Parku Krajobrazowym im. gen. Dezyderego Chłapowskiego. Praca magisterska, pod kier. dr inż. arch. Elżbiety Raszei, Katedra Terenów Zieleni, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Poznań (maszynopis). Chłapowski D., 1852. O rolnictwie. Wyd. J.K. Żupańskiego, Poznań.
110
Cofta W., 1986. Znaczenie zadrzewień w krajobrazie rolniczym. Kronika Wielkopolski nr 2(41), 11-34.
Grot Z., 1983. Dezydery Chłapowski 1788-1879. PWN, Warszawa-Poznań.
Karg J. 2001. Różnorodność biologiczna na obszarach wiejskich na przykładzie Parku Krajo brazowego im. gen. D. Chłapowskiego. Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski, Zeszyt 7(9), 42-49.
Karg J., Łęcki R., Szajdak L., Kujawa K., Kujawa A., Bernacki Z., 2003. Przegląd badań eko logicznych prowadzonych na terenie Parku Krajobrazowego im. gen. D. Chłapowskiego. Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski, 9(11), 30-50.
Kujawa A., Karg J. 1998. Wstępne wyniki inwentaryzacji zadrzewień na terenie Parku Krajo brazowego im. gen. D. Chłapowskiego. Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski 3(5), 59-66.
Marcinek J., 2007. Analiza walorów krajobrazowych zadrzewień śródpolnych na terenie Parku Krajobrazowego im. gen. Dezyderego Chłapowskiego. Praca magisterska pod kier. dr inż. arch. Elżbiety Raszei, Katedra Terenów Zieleni, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Poznań (maszynopis).
Morawski K., 1981. Wspomnienia z Turwi. Wyd. Literackie, Kraków.
Raszeja E., 1990. Kształtowanie krajobrazu rolniczego Wielkopolski na przykładzie projekto wanego Parku Agroekologicznego im. Dezyderego Chłapowskiego. Instytut Architektury i Planowania Przestrzennego Politechniki Poznańskiej, Poznań (maszynopis).
Ryszkowski L. 1987. Rolnictwo ekologiczne. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolni czych 324: 15-42
Wascher D.M., 2000. The face of Europe. Policy perspectives for European landscapes. Euro pean Center for Nature Conservation, Tilburg.
THE STRU CTURE OF A G R IC U LTU R A L LANDSCAPE IN THE GENERAL D EZYDER Y C H ŁAPO W SK I LANDSCAPE PA R K
Abstract. The General Dezydery Chłapowski Landscape Park occupies a special
place in the system of protected areas in the Wielkopolska region. It was established to protect a unique, perfectly managed agricultural landscape, constituting the effect of the activity of Gen. Dezydery Chłapowski in the 19th century. A consciously designed composition of plant elements - characteristic wedges and belts of tree plantings, small forest enclaves, clumps of trees and alleys planted with trees add variety to the area of agricultural production, giving it the character of a park-like landscape. The diverse structure of the agricultural landscape enhances also its natural value, increases its biodiversity, enhances its resistance and regeneration ability. Studies on the landscape structure conducted in the Park include the analysis and characteristic of its elements and their mutual spatial relationships, as well as the evaluation of the durability of the historic forms, established by Gen. Chłapowski. An important stage in the study is the analysis of the landscape perception and the evaluation of its visual value.
The area of the Gen. Dezydery Chłapowski Landscape Park is a kind of a testing area for the implementation of organic methods of agricultural production and a sustainable development of rural areas.
Key words: agricultural landscape, landscape structure, landscape park, inter-field
tree plantings, landscape perception, landscape planning, Turew, Dezydery Chłapowski Zaakceptowano do druku - Accepted for print: 15.12.2009
